Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Η λειτουργία των γραμματικών χρόνων

Ερμής του Πραξιτέλη, Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Η λειτουργία των γραμματικών χρόνων
 
Οι χρόνοι είναι τριών ειδών: α) οι παροντικοί, που δηλώνουν ότι κάτι γίνεται στο παρόν (ενεστώτας και παρακείμενος), β) οι παρελθοντικοί, που δηλώνουν ότι κάτι έγινε στο παρελθόν (παρατατικός, αόριστος και υπερσυντέλικος), και γ) οι μελλοντικοί, που δηλώνουν ότι κάτι θα γίνει στο μέλλον (εξακολουθητικός μέλλοντας, συνοπτικός μέλλοντας και συντελεσμένος μέλλοντας). Οι παραπάνω χρονικές σχέσεις δηλώνονται κυρίως στην οριστική.
 
Η χρήση των γραμματικών χρόνων σε ένα μη λογοτεχνικό κείμενο συνδέεται όχι μόνο με το χρονικό επίπεδο, αλλά και με τον βαθμό βεβαιότητας του γράφοντος. Η δυνατότητα, άλλωστε, αντικειμενικής ή έστω πληρέστερης κατανόησης ενός γεγονότος ή μίας κατάστασης, είναι μεγαλύτερη όταν πρόκειται για κάτι που έχει συμβεί στο παρελθόν, εφόσον ο γράφων είναι σε θέση να το μελετήσει στην ολότητά του και έχοντας περισσότερα στοιχεία στη διάθεσή του. Η δυνατότητα αυτή περιορίζεται για τα γεγονότα του παρόντος, εφόσον δεν είναι ακόμη πλήρως εμφανείς οι διαστάσεις ή οι επιπτώσεις τους. Λείπει, συνάμα, η χρονική εκείνη απόσταση που επιτρέπει την πιο ψύχραιμη θέασή τους. Σε ό,τι αφορά, τέλος, αναφορές σε μελλοντικές εξελίξεις ή καταστάσεις, ο γράφων κινείται πάντοτε στο επίπεδο της εικασίας, με αποτέλεσμα να μειώνεται δραστικά η βεβαιότητα για όσα γράφει, όπως και η αποδεικτική ισχύ των σχετικών του επιχειρημάτων.
 
Η λειτουργία των παροντικών χρόνων
 
Ενημερωτικά δημοσιογραφικά άρθρα
Οι παροντικοί χρόνοι αξιοποιούνται κυρίως σε δημοσιογραφικά κείμενα, δοθέντος ότι οι δημοσιογράφοι είναι εκείνοι που οφείλουν να ενημερώνουν το ευρύ κοινό για τις τρέχουσες εξελίξεις, αλλά και να επιχειρούν τις πρώτες προσπάθειες αποτίμησης και ερμηνείας σημαντικών γεγονότων της επικαιρότητας.
Η άμεση επαφή τους με τα γεγονότα του παρόντος τούς επιτρέπει βέβαια να έχουν ευρεία γνώση των πλέον πρόσφατων εξελίξεων, και, άρα, να έχουν μια αρκετά καθαρή εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας, δεν τους προσφέρει, όμως, τον αναγκαίο χρόνο και την απαιτούμενη απόσταση από τα γεγονότα προκειμένου να τα αντικρίζουν πάντοτε στην ολότητά τους. Υπ’ αυτούς τους όρους δεν είναι ασύνηθες στοιχεία ή συλλογισμοί άρθρων της επικαιρότητας να διαψεύδονται λίγες μέρες -ή και ώρες- μετά, όταν έχουν αποκαλυφθεί περισσότερες πληροφορίες, που ανατρέπουν τις αρχικές υποθέσεις και φωτίζουν τελείως διαφορετικά τα επιμέρους γεγονότα.
 
Ερμηνευτικά δημοσιογραφικά κείμενα & προσεγγίσεις διαρκέστερων καταστάσεων
Παροντικοί χρόνοι αξιοποιούνται, επίσης, σε δοκίμια, ομιλίες και επιστημονικά κείμενα, όταν, μεταξύ άλλων, επιχειρείται η παρουσίαση διαρκέστερων φαινομένων ή καταστάσεων της σύγχρονης κοινωνικής, οικονομικής ή πολιτικής πραγματικότητας. Οι παροντικοί χρόνοι, άλλωστε, δεν υποδηλώνουν πάντοτε πως κάτι συμβαίνει αυτή τη στιγμή, αλλά και πως κάτι συμβαίνει κατ’ επανάληψη στο παρόν, καλύπτοντας κατ’ αυτό τον τρόπο ένα ευρύτερο χρονικό διάστημα. Υπ’ αυτή την έννοια είναι διαφορετική η χρήση των παροντικών χρόνων σε ένα επικαιρικό άρθρο από αυτή ενός κειμένου που προσεγγίζει το «παρόν» σε μια ευρύτερη χρονική κλίμακα.
 
Οι παροντικοί χρόνοι έχουν, επομένως, τις ακόλουθες χρήσεις:
α. Σε αμιγώς ενημερωτικά δημοσιογραφικά άρθρα προκειμένου να γίνει καταγραφή γεγονότων της τρέχουσας επικαιρότητας. Σε αυτή την περίπτωση μέσω των παροντικών χρόνων αποτυπώνεται μια υπό εξέλιξη κατάσταση ή ένα γεγονός που μόλις συνέβη, με αποτέλεσμα να υπάρχει πάντοτε το ενδεχόμενο της ανακριβούς μετάδοσης των πληροφοριών, ακριβώς λόγω της εσπευσμένης καταγραφής τους. (Τέτοιου είδους κείμενα δεν αξιοποιούνται στις εξετάσεις.)
 
β. Σε ερμηνευτικά δημοσιογραφικά άρθρα, τα οποία γράφονται αφότου έχει περάσει ικανό διάστημα από τη στιγμή του γεγονότος ή από το ξεκίνημα μιας κατάστασης. Σε αυτή την περίπτωση ο γράφων έχει σαφέστερη και σχετικά πληρέστερη εικόνα για το θέμα που διερευνά κι ως εκ τούτου η άποψή του είναι ασφαλέστερη.
 
γ. Σε δοκίμια και μελέτες, όταν επιχειρείται μια πιο μεθοδική προσέγγιση μιας παγιωμένης κατάστασης ή ενός σύγχρονου κοινωνικού φαινομένου. Στην περίπτωση αυτή οι παροντικοί χρόνοι δεν αναφέρονται σε κάτι το στιγμιαίο ή εντελώς πρόσφατο, αλλά σε μια επαναλαμβανόμενη κατάσταση που καλύπτει ένα αρκετά ευρύ χρονικό διάστημα.
 
δ. Σε ομιλίες που σχετίζονται με επίκαιρα ζητήματα ή διαχρονικά κοινωνικά ζητήματα. Η χρήση των παροντικών χρόνων αποδίδει και σε αυτή την περίπτωση απόψεις που έχουν διαμορφωθεί κατά τη διάρκεια ικανού χρονικού διαστήματος και δεν αποτελούν, άρα, βεβιασμένες απόπειρες κατανόησης ενός πολύ πρόσφατος γεγονότος.
 
Επισήμανση σχετικά με τη βεβαιότητα του γράφοντος
Έχει ιδιαίτερη σημασία να προσεχθεί πως η βεβαιότητα του γράφοντος, ιδίως όταν πρόκειται για ερμηνευτικά δημοσιογραφικά άρθρα, κείμενα προσωπικής γνώμης ή ακόμη και ιστορικού χαρακτήρα προσεγγίσεις, δεν υποδηλώνει κατ’ ανάγκη πως ό,τι γράφει αποτελεί αντικειμενική αλήθεια ή μια δεδομένα ορθή άποψη. Ο γράφων εκφράζει με βεβαιότητα -ακόμη και με απόλυτη βεβαιότητα- προσωπικές του σκέψεις, απόψεις και δικά του συμπεράσματα, τα οποία επηρεάζονται από το πλέγμα προσωπικών του αντιλήψεων και βιωμάτων. Πολύ συχνά, όσο βέβαιος κι αν εμφανίζεται ο συντάκτης ενός κειμένου, οι απόψεις του είναι περισσότερο αποτέλεσμα -σκόπιμης ή αθέλητης- επιρροής των πολιτικών ή άλλων ιδεολογικών του αντιλήψεων. Υπ’ αυτή την έννοια, η έκφραση βεβαιότητας συνδέεται με την αντικειμενική αλήθεια κυρίως σε επιστημονικές μελέτες και λιγότερα σε ερμηνευτικά κείμενα της κοινωνικής ή πολιτικής πραγματικότητας.
 
Η λειτουργία των παρελθοντικών χρόνων
Η αξιοποίηση παρελθοντικών χρόνων φανερώνει την πρόθεση του γράφοντος να ασχοληθεί με μια προγενέστερη περίοδο ή κατάσταση, μεταξύ άλλων, προκειμένου: α) να τη διερευνήσει πιο ψύχραιμα και αντικειμενικά, χάρη στη χρονική απόσταση που τον χωρίζει από αυτή, β) να χρησιμοποιήσει ένα γεγονός του παρελθόντος ως τεκμήριο για μια άποψη που εκφράζει, γ) να παρουσιάσει μια παρελθοντική περίοδο ως παράδειγμα προς αποφυγή ή προς μίμηση, και δ) να συγκρίνει το παρελθόν με το παρόν, ώστε να τονίσει τις αλλαγές που έχουν προκύψει ή, αντιθέτως, ώστε να φανερώσει τη στασιμότητα που παρουσιάζεται σε μια παγιωμένη κατάσταση.
 
Παρελθοντικοί χρόνοι και βεβαιότητα του γράφοντος
Η χρονική απόσταση από ένα γεγονός ή μια κατάσταση καθιστά, συνήθως, ευκολότερη την εξαγωγή ασφαλέστερων συμπερασμάτων, καθώς έχουν στο μεταξύ μελετηθεί εκτενώς τα όσα έχουν συμβεί, υπάρχουν αρκετά στοιχεία που επιτρέπουν το σχηματισμό μιας πιο ολοκληρωμένης εικόνας, και, παραλλήλως, είναι πλέον ορατό το πλήρες εύρος του αντικτύπου που είχε το γεγονός ή της διάρκειας που είχε η υπό εξέταση κατάσταση, επιτρέποντας τη συνολική τους εξέταση.
Προσέχουμε, ωστόσο, πως ακόμη και η ύπαρξη όλων αυτών των ευνοϊκών παραγόντων δεν απαλείφει το ενδεχόμενο ο γράφων να ερμηνεύει -ή να παρερμηνεύει- τα γεγονότα ή τις καταστάσεις του παρελθόντος, κατά τρόπο τέτοιο που να εξυπηρετεί τις προσωπικές του απόψεις και αντιλήψεις. Επομένως, ακόμη κι αν εμφανίζεται βέβαιος για τα όσα γράφει, αυτό δεν σημαίνει πως οι απόψεις του είναι αντικειμενικές ή απόλυτα αληθείς και ορθές.
 
Η λειτουργία των μελλοντικών χρόνων
Οι μελλοντικοί χρόνοι αξιοποιούνται συχνά τόσο σε ερμηνευτικά δημοσιογραφικά άρθρα, όσο και σε ομιλίες, μελέτες και δοκίμια, εφόσον είναι διαχρονικά σημαντική η προβολή των επιμέρους καταστάσεων στο μέλλον προκειμένου να διερευνηθεί -έστω και σε επίπεδο εικασίας- ο μελλοντικός τους αντίκτυπος ή η πιθανή τους διάρκεια. Τις περισσότερες φορές, άλλωστε, γεγονότα και καταστάσεις του παρόντος μας απασχολούν κυρίως σε σχέση με το πώς ή πόσο θα επηρεάσουν το μέλλον της κοινωνίας, της οικονομίας ή της πολιτικής πραγματικότητας.
 
Μελλοντικοί χρόνοι και πειστικότητα επιχειρηματολογίας  
Οι προβολές στο μέλλον είναι αναγκαίες και συχνά χρησιμοποιούμενες, με τη βασική επισήμανση, ωστόσο, πως δεν είναι πάντοτε έγκυρες ή ακριβείς. Ως εκ τούτου, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή σε ό,τι αφορά τόσο τη βεβαιότητα του γράφοντος, όσο και την πειστικότητα της επιχειρηματολογίας του, διότι οποιαδήποτε απόπειρα να προβλεφθεί μια μελλοντική κατάσταση ή εξέλιξη, κινείται πάντοτε στο επίπεδο της εικασίας. Είναι, άλλωστε, προφανές πως η πορεία που ακολουθεί η πραγματικότητα υπόκειται κάποτε σε αιφνίδιες και απροσδόκητες αλλαγές που ενδέχεται να ανατρέψουν πλήρως ή σε σημαντικό βαθμό τα δεδομένα.
Η χρήση των μελλοντικών χρόνων, επομένως, καθιστά ένα οποιοδήποτε επιχείρημα λιγότερο πειστικό, εφόσον είναι σχεδόν αδύνατο να ληφθούν εκ των προτέρων υπόψη όλες οι πιθανές μελλοντικές αλλαγές, ώστε να οδηγηθεί κάποιος σε ένα απολύτως ασφαλές συμπέρασμα.
 
Ενδεικτικές ασκήσεις
 
1. Να αιτιολογήσετε τη χρήση των παροντικών χρόνων στο ακόλουθο χωρίο.
Φίλος είναι ο παραστάτης και σύμμαχός μας στον τραχύ αγώνα να υπάρξουμε, να σηκώσουμε το βάρος της ανθρωποσύνης μας, χωρίς να συντριβούμε ή να ευτελιστούμε. Όταν σε μια βαρυσήμαντη καμπή του βίου μελετούμε ή επιχειρούμε κάτι πολύ σοβαρό και επικίνδυνο, έχουμε ανάγκη από ένα καλόγνωμο σύμβουλο και αυστηρό κριτή, για να συζητήσουμε μαζί του ελεύθερα και χωρίς περιστροφές το πρόβλημά μας. Ποιος μπορεί να είναι αυτός ο σύμβουλος και κριτής; Μπορεί το πρόσωπο τούτο να είναι άλλος εκτός από τον φίλο;
Ε.Π. Παπανούτσος
 
Απάντηση: Το θέμα της φιλίας που διερευνάται από τον συγγραφέα, δεν αποτελεί απλώς ένα σύγχρονο ή επίκαιρο ζήτημα, διακρίνεται για τη διαχρονικότητά του, γι’ αυτό και γίνεται χρήση παροντικών χρόνων προκειμένου να τονιστεί η συνεχής σημασία και αξία του. Η διαπίστωση, για παράδειγμα, πως «φίλος είναι ο παραστάτης και σύμμαχός μας», πέρα από το γεγονός ότι αποδίδει ένα σταθερό γνώρισμα του όρου αυτού, παρουσιάζει μια πραγματικότητα μακράς διάρκειας στις περιπτώσεις μιας αληθινής φιλίας. Αντιστοίχως, όταν ο συγγραφέας αναφέρεται στις περιπτώσεις που «επιχειρούμε κάτι πολύ σοβαρό» και δηλώνει πως «έχουμε ανάγκη από ένα καλόγνωμο σύμβουλο», αναφέρεται, επί της ουσίας, σε καταστάσεις συνεχώς επαναλαμβανόμενες κατά τη διάρκεια του ανθρώπινου βίου. Οι παροντικοί χρόνοι, υπ’ αυτή την έννοια, δεν αξιοποιούνται για να δηλώσουν κάτι που συμβαίνει αυτή τη στιγμή, αλλά κάτι που επαναλαμβάνεται διαρκώς, καθώς και μια συνθήκη -τη φιλία- διαχρονικής αξίας.
 
2. Να εντοπίσετε τα χρονικά επίπεδα στα οποία κινείται το ακόλουθο χωρίο και να εξηγήσετε τη λειτουργία τους.
 
Έπειτα έρχεται το ιδανικό της μη βίας. Ποτέ μου δεν ξεχνώ τη διδαχή του Καρλ Πόπερ, σύμφωνα με την οποία αυτό που ουσιαστικά διακρίνει μια δημοκρατική εξουσία από μια μη δημοκρατική είναι πως μονάχα στην πρώτη οι πολίτες μπορούν να ξεφορτωθούν τους κυβερνώντες χωρίς αιματοχυσίες. Οι τυπικοί κανόνες της δημοκρατίας, που τόσο συχνά γίνονται αντικείμενο χλευασμού, εισήγαγαν για πρώτη φορά στην ιστορία τρόπους συμβίωσης που είχαν στόχο την επίλυση των κοινωνικών συγκρούσεων χωρίς τη χρήση βίας. Μόνον εκεί όπου οι κανόνες αυτοί γίνονται σεβαστοί, ο αντίπαλος δεν θεωρείται πλέον εχθρός που πρέπει να εξοντωθεί αλλά αυτός που μας αντιπολιτεύεται και αύριο μπορεί να πάρει τη θέση μας.
Norberto Bobbio, Το μέλλον της δημοκρατίας, μετάφραση Π. Ράμος
 
Απάντηση: Το χωρίο κινείται και στα τρία χρονικά επίπεδα (παρόν, παρελθόν, μέλλον), καθώς διερευνά την ειδοποιό διαφορά μιας δημοκρατικής εξουσίας από μια μη δημοκρατική, η οποία συνίσταται στο ιδανικό της «μη βίας». Με τη χρήση παροντικών χρόνων ο συγγραφέας δηλώνει τη διαχρονική αξία των δημοκρατικών κανόνων («Μόνον εκεί όπου οι κανόνες αυτοί γίνονται σεβαστοί, ο αντίπαλος δεν θεωρείται πλέον εχθρός»), όπως και των διδαγμάτων του Καρλ Πόπερ («Ποτέ μου δεν ξεχνώ τη διδαχή του Καρλ Πόπερ»). Με τη χρήση παρελθοντικών χρόνων ο συγγραφέας επισημαίνει πως οι κανόνες της δημοκρατίας υφίστανται εδώ και πολύ καιρό, έχοντας -όταν γίνονται σεβαστοί- εξαιρετικά επωφελείς επιδράσεις στη διασφάλιση μιας ομαλής κοινωνικής συμβίωσης («οι τυπικοί κανόνες της δημοκρατίας… εισήγαγαν για πρώτη φορά στην ιστορία τρόπους συμβίωσης που είχαν στόχο την επίλυση των κοινωνικών συγκρούσεων χωρίς τη χρήση βίας»). Με τη χρήση μελλοντικών χρόνων ο συγγραφέας αναφέρεται σε αυτό που είναι πιθανό να συμβεί («οι πολίτες μπορούν να ξεφορτωθούν τους κυβερνώντες χωρίς αιματοχυσίες»), καθώς και στις διαφορετικές επιδιώξεις ανάμεσα σε μια μη δημοκρατική αντίληψη και σε μια δημοκρατική θεώρηση των πραγμάτων («δεν θεωρείται πλέον εχθρός που πρέπει να εξοντωθεί αλλά αυτός που μας αντιπολιτεύεται και αύριο μπορεί να πάρει τη θέση μας»).
[Προσέχουμε πως μελλοντική χρήση έχουν και οι παρελθοντικοί χρόνοι, όταν βρίσκονται στην υποτακτική έγκλιση (π.χ. να + αόριστος: να πάρει).]
 
3. Να εξηγήσετε πώς υπηρετεί το νόημα του κειμένου η χρήση μελλοντικών χρόνων.
 
Το αίτημά μας γίνεται πλέον σαφές: ζητούμε ευαίσθητους αλλά δυναμικούς ανθρώπους. Εκείνους που μπορούν να μετατρέψουν την ευαισθησία τους σε λυδία λίθο
που θα δοκιμάζει και θα κρίνει τα του κόσμου, μία ευαισθησία ακονισμένη, σίγουρη και σταθερή στην αντίδρασή της. Αυτοί θα μπορέσουν να σταθούν αντίθετοι, αντιμέτωποι στο πηχτό ρεύμα των σκιών, των κούφιων και αναίσθητων ανθρώπων, των αναποφάσιστων. Το ρεύμα, βέβαια, θα τους υπερκεράσει, θα τους αφήσει, αλλά η ζωή δεν θ’ ανθίσει εκεί που πηγαίνει το τυφλό, βουβό, παράφρονο πλήθος. Η ζωή θ’ ανθίσει εκεί που θα σταθούν όρθιοι κι ακλόνητοι, με τα δυο πόδια τους γερά στυλωμένα στο χώμα, με το βλέμμα προς τον ουρανό, οι λίγοι, ευαίσθητοι και δυνατοί άνθρωποι.
Τσιρόπουλος Κ., Δοκίμια Ευθύνης
 
Απάντηση: Με τη χρήση των μελλοντικών χρόνων ο συγγραφέας παρουσιάζει μια προσδοκώμενη και επιθυμητή κατάσταση, τη σθεναρή αντίσταση των ευαίσθητων ανθρώπων απέναντι στην τάση των άβουλων και αναίσθητων ανθρώπων να ακολουθούν τη μάζα, χωρίς να κατανοούν τις πραγματικές αξίες της ζωής. Το αίτημα του συγγραφέα για τη δυναμική στάση των ευαίσθητων ανθρώπων, όπως και η σκέψη του πως η «ζωή θ’ ανθίσει εκεί που θα σταθούν όρθιοι κι ακλόνητοι» οι ευαίσθητοι άνθρωποι, αν και διατυπώνεται με τη χρήση μέλλοντα δεν αποτελεί τόσο μια εικασία, όσο μια βεβαιότητα, η οποία βασίζεται στην επίγνωση πως διαχρονικά εκείνοι που κατόρθωσαν να δημιουργήσουν κάτι το ουσιαστικό και να εμπνεύσουν μια πραγματική αλλαγή ήταν οι άνθρωποι με αρχές, αποφασιστικότητα και καθαρή κρίση.
 
4. Να εξηγήσετε σε τι αποσκοπεί η χρήση παρελθοντικών και παροντικών χρόνων στο ακόλουθο χωρίο.
 
Για αιώνες, οι Ευρωπαίοι που μπορούσαν να διαβάσουν, το έκαναν δυνατά. Οι αρχαίοι Έλληνες διάβαζαν τα κείμενά τους φωναχτά. Το ίδιο συνέβαινε και με τους μοναχούς της σκοτεινής εποχής της Ευρώπης. Αλλά μέχρι τον 17ο αιώνα, η κοινωνία της ανάγνωσης στην Ευρώπη είχε αλλάξει δραστικά. Οι τεχνολογίες κειμένου, όπως ο κινητός τύπος, και η άνοδος της λαϊκής γραφής βοήθησαν στην προώθηση της πρακτικής που αγαπάμε σήμερα: διαβάζουμε λέξεις, χωρίς να τις εκφέρουμε φωναχτά, επιτρέποντας σε αυτές να οικοδομήσουν σιωπηλά έναν διαφορετικό κόσμο στον νου μας.
Αλέξης Σταμάτης, εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ
 

Απάντηση: Η συνδυαστική χρήση παρελθοντικών και παροντικών χρόνων αποσκοπεί στο να διαφανεί η διαφοροποίηση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν σε ό,τι αφορά τη διαδικασία της ανάγνωσης και την εξέλιξη της κατά τη διάρκεια των αιώνων. Έτσι, με τους παρελθοντικούς χρόνους παρουσιάζεται η κυρίαρχη κατά το παρελθόν δυνατή ανάγνωση κειμένων -όταν τα χειρόγραφα βιβλία σπάνιζαν, όπως κι εκείνοι που γνώριζαν ανάγνωση-, ενώ με τη χρήση παροντικών χρόνων παρουσιάζεται η κυρίαρχη σήμερα σιωπηλή ανάγνωση, που εδραιώθηκε σταδιακά χάρη στις δυνατότητες της τυπογραφίας. Η αλλοτινή δυνατή ανάγνωση απέβλεπε στο να ακούν κι άλλοι τα κείμενα, εφόσον αυτά ήταν ελάχιστα, ενώ η σιωπηλή ανάγνωση στην τωρινή εποχή -στην εποχή της αφθονίας των βιβλίων- επιτρέπει μια ουσιαστική εσωτερική συνομιλία με τον γραπτό λόγο και τις ιδέες που αυτός κομίζει.