Ιστορία Β΄ Λυκείου: Αλληλέγγυον (επεξεργασία πηγών)

Βασίλειος Β΄ 
 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Αλληλέγγυον (επεξεργασία πηγών)
 
Αφού μελετήσετε συγκριτικά τις παρακάτω ιστορικές πηγές και σε συνδυασμό με τις ιστορικές σας γνώσεις, να απαντήσετε στα εξής:
α. Σε τι αποσκοπούσε, από πλευράς της πολιτικής του Βασιλείου Β΄, η θέσπιση του θεσμού του «αλληλέγγυου»; (μονάδες 12)
β. Ποια κοινωνική τάξη έπληττε ο θεσμός αυτός και με ποιον τρόπο προσπάθησαν να αντιδράσουν τα μέλη της; (μονάδες 13)
Μονάδες 25
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Τα μέτρα του Βασιλείου Β΄ εναντίον των «δυνατών» έγιναν με την πάροδο των χρόνων αυστηρότερα. […]. Έτσι, το βάρος του αλληλέγγυου, το οποίο ως τότε, σύμφωνα με την αρχή της συλλογικής πληρωμής του φόρων από την αγροτική κοινότητα, έφεραν οι γείτονες του χρεώστη φορολογούμενου μεταφέρθηκε αποκλειστικά στους ώμους του μεγαλοκτηματία. Το αποφασιστικό αυτό μέτρο έφερε διπλό αποτέλεσμα. Πρώτον, κατάφερε ένα ιερό ισχυρό κτύπημα στους «δυνατούς» και έπειτα εξασφάλισε με ασφαλέστερο τρόπο την καταβολή των εσόδων του αλληλέγγυου στο δημόσιο ταμείο.
 
Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Β, μτφρ. Ι. Παναγόπουλος, Ιστορικές Εκδόσεις Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1979, σ. 190. (διασκευή)
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Όπως και στην πρωτοβυζαντινή περίοδο έτσι και κατά την μεσοβυζαντινή οι φορολογούμενοι της «ομάδας χωρίου» συνιστούν υποχρεωτικές ενώσεις δημοσίου δικαίου, είδη εταιριών, για την πληρωμή των φόρων. Οι ενώσεις αυτές λέγονταν «κοινωνίαι» (concortia)[…]. Οι μεγάλοι ιδιοκτήτες μετείχαν στην «κοινωνία» μόνο με μέρος των κτημάτων τους που βρίσκονται ανάμεσα στους κλήρους των χωρικών της κοινότητας. Εξάλλου οι μεγάλοι γαιοκτήμονες προσπαθούσαν να ξεχωρίσουν αυτά τα κτήματα από την κοινότητα για να μην μετέχουν στην «υποταγή» του χωρίου. […] Έτσι, η μεγάλη ιδιοκτησία ξέφευγε όλο και περισσότερο από την «αλληλέγγυον» υποχρέωση της πληρωμής των φόρου. Ο Βασίλειος ο Β΄[…] θέλησε να διευρύνει το πεδίο εφαρμογής του «αλληλεγγύου» σε όλους τους φορολογούμενους μιας πλατιάς φορολογικής περιοχής χωρίς καμία εξαίρεση.
 
Σβορώνος, Ν., «Οικονομία και Κοινωνία», ΙΕΕ, Εκδοτική Αθηνών, τόμος Η΄, σ. 196. (διασκευή)
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Οι μικροκαλλιεργητές, κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, υπερφορτωμένοι από φόρους, προτιμούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών, παραιτούμενοι εκούσια από μια οδυνηρή ελευθερία. Ο φόρος των γεωργών που εγκατέλειπαν τη γη τους επιβάρυνε τους γείτονες, οι οποίοι, αδυνατώντας να πληρώσουν, τρέπονταν και αυτοί σε φυγή. Η αλληλεγγύη των μελών της κοινότητας στράφηκε τελικά εναντίον τους. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Ostrogorsky (Κείμενο Α), ο Βασίλειος Β΄ επιχείρησε, καθιστώντας σταδιακά όλο και αυστηρότερα τα μέτρα εις βάρος των δυνατών, να αποφορτίσει τους φτωχότερους γείτονες των χρεωστών, οι οποίοι μέχρι τότε επιβαρύνονταν με τα χρέη εκείνων που αδυνατούσαν να πληρώσουν, όπως προέβλεπε ο νόμος του αλληλέγγυου. Μεταθέτοντας, δηλαδή, το βάρος του αλληλέγγυου στους πλουσίους κατόρθωσε αφενός να επιφέρει ένα σημαντικό οικονομικό χτύπημα στους δυνατούς και αφετέρου διασφάλισε την σταθερότητα της καταβολής των φόρων, που ενίσχυαν τα κρατικά ταμεία, αφού πλέον οι φόροι αυτοί πληρώνονταν από τους πλούσιους γαιοκτήμονες.       
 
β. Το βυζαντινό χωρίον (κοινότητα), που εμφανίζεται κατά τον 6ο αι., συγκροτείται από διάφορες κοινωνικές ομάδες. Εδώ δεσπόζει ο ιερέας με το αδιαμφισβήτητο ηθικό κύρος του. Τη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη κατέχουν, ωστόσο, οι δυνατοί, οι οποίοι ζουν, συχνά, κάπως απόμερα από το χωριό. Τον κορμό του πληθυσμού αποτελούν οι ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες, βοηθούμενοι συχνά από δούλους. Από τα τέλη του 8ου αι. σημειώνεται μια αποφασιστική στροφή στην εξέλιξη της αγροτικής κοινότητας. Οι κοινωνικές διαφορές εντείνονται και ευνοούν τη διαμόρφωση μιας νέας αριστοκρατίας, η οποία ανέρχεται στη διοικητική κλίμακα και πλουτίζει ταχύτατα. Όπως διευκρινίζει ο Νίκος Σβορώνος (Κείμενο Β) κάθε χωρίο συνιστά ένα είδος «εταιρίας» που έχει την ευθύνη για την πληρωμή των φόρων στην αυτοκρατορία∙ εταιρίες, οι οποίες ονομάζονταν «κοινωνίαι». Στις κοινωνίες αυτές συμμετείχαν και οι δυνατοί, οι κάτοχοι μεγάλων γαιοκτησιών, μόνο όμως στον βαθμό που τα κτήματά τους βρίσκονταν ανάμεσα ή κοντά στα κτήματα των χωρικών της κοινωνίας. Προκειμένου, έτσι, να αποφεύγουν τη συμμετοχή τους στα φορολογικά βάρη επέλεγαν να κατοικούν πιο μακριά από το χωρίο και να κατέχουν κτήματα που βρίσκονται χωριστά από εκείνα του χωρίου. Με αυτό τον τρόπο, οι κατέχοντες μεγάλες ιδιοκτησίες κατάφερναν να ξεφεύγουν από το «αλληλέγγυον» που θα τους υποχρέωνε να επωμιστούν όχι μόνο τις δικές του φορολογικές υποχρεώσεις, αλλά κι εκείνες των φτωχότερων μελών του χωρίου.
Για τους λόγους αυτούς ο αγώνας κατά των δυνατών υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πλευρές της εσωτερικής πολιτικής των Μακεδόνων. Το μεγαλύτερο πλήγμα για τους δυνατούς αποτέλεσε το «αλληλέγγυον», νόμος που υποχρέωνε τους εύπορους γείτονες να καταβάλλουν τους φόρους των φτωχών αγροτών της κοινότητας. Ειδικότερα, σύμφωνα με τον Νίκο Σβορώνο (Κείμενο Β), ο Βασίλειος Β΄ επιδίωξε και πέτυχε την εφαρμογή του «αλληλεγγύου» σε όλη την έκταση των φορολογούμενων περιοχών χωρίς να εξαιρείται κανείς, εντάσσοντας, έτσι, και τους πλούσιους γαιοκτήμονες που βρίσκονταν πιο απόμερα και μέχρι τότε απέφευγαν τη φορολογική επιβάρυνση. Κατάφερε, επομένως, όπως αναφέρει ο Ostrogorsky (Κείμενο Α), να μεταφέρει τα φορολογικά βάρη αποκλειστικά στους πλουσίους κάθε επιμέρους χωρίου.