Αρχές Φιλοσοφίας: Θετική και αρνητική ελευθερία (άσκηση)

Αρχές Φιλοσοφίας: Θετική και αρνητική ελευθερία (άσκηση)
 
Κεφάλαιο 7: Ορίζοντας το δίκαιο
Ελευθερία και ισότητα - Δημοκρατία και ανθρώπινα δικαιώματα
 
Η αρνητική ελευθερία θέλει να λειτουργήσει ως αντίδοτο στη θετική ελευθερία και να εξορκίσει τους κινδύνους του αυταρχισμού. Αυτοί οι κίνδυνοι απορρέουν από το γεγονός ότι ο θετικός αυτοπροσδιορισμός και η αυτοπραγμάτωση ταυτίζουν συνήθως τον εαυτό με ένα ιδανικό ή μια ουσία του προσώπου. Η ελευθερία καταλήγει έτσι να σημαίνει την εκτέλεση ενός προμελετημένου σεναρίου ζωής. Ως αποτέλεσμα, η επιβολή ενός συγκεκριμένου ιδεώδους του εαυτού μπορεί να περιβληθεί τον μανδύα της απελευθέρωσης. Αποφεύγοντας την αναφορά ή την πρόσδεση σε ιδιαίτερα πρότυπα του εαυτού, η αρνητική ελευθερία θεωρείται ότι προσφέρει μια σωτήρια εναλλακτική λύση που απομακρύνει τον κίνδυνο επιβολής οικουμενικών επιταγών-αληθειών. […]
Οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με μια ποικιλία τελικών σκοπών που συγκρούονται εν μέρει μεταξύ τους. Δεν μπορούμε να τους πραγματοποιήσουμε όλους, γι’ αυτό καλούμαστε να κάνουμε επιλογές ανάμεσά τους και να πάρουμε αποφάσεις. Διαλέγουμε χωρίς καμία τελική καθολική αρχή και χωρίς κανένα ενιαίο έσχατο σκοπό που να καθοδηγεί την απόφασή μας: αυτή είναι η ανθρώπινη κατάσταση. Η ελευθερία επιλογής πρέπει να κατοχυρώνεται κοινωνικά για να είμαστε σε θέση να διαχειριστούμε την ανθρώπινη συνθήκη, χαράσσοντας τον δρόμο μας ανάμεσα στην ποικιλομορφία των έσχατων, δυνάμει ανταγωνιστικών σκοπών.
Υπό το πρίσμα του πλουραλισμού αξιών, η αρνητική ελευθερία εμφανίζεται να διορθώνει και να ξεπερνά τις ιδέες που συγχέουν την ελευθερία με μια καθολική ουσία του προσώπου. Άπαξ και αναγνωρίσουμε ότι δεν υπάρχει ένα κυρίαρχο, ενιαίο αγαθό για όλους τους ανθρώπους, κατανοούμε ότι η ελευθερία δεν μπορεί να συνίσταται στην πραγμάτωση ενός κοινού, ιδανικού προτύπου ζωής. Ο πλουραλισμός αξιών στερεί κάθε νομιμοποίηση από οποιαδήποτε προσπάθεια επιβολής ενός ενιαίου αγαθού ή προτύπου ζωής με το επιχείρημα ότι είναι, υποτίθεται, το καλύτερο για όλους και ότι όλοι θα το επεδίωκαν υπό ιδεώδεις συνθήκες.
 
Φιλοσοφίες της ελευθερίας, Αλέξανδρος Κιουπκιολής.
 
Να παρουσιάσετε τα χαρακτηριστικά τόσο της αρνητικής όσο και της θετικής ελευθερίας και να αιτιολογήσετε γιατί «η εξασφάλιση της ελευθερίας με την αρνητική της σημασία φαίνεται να έχει αξιολογική προτεραιότητα στη σωστή πολιτική οργάνωση των κοινωνιών».
 
Ενδεικτική απάντηση
 
Η ελευθερία μπορεί να νοείται με αρνητική σημασία, εφόσον δηλώνει απλώς απουσία εμποδίων ή καταναγκασμού, έτσι ώστε να μπορεί να πράξει κανείς όπως επιθυμεί. Ωστόσο, μπορεί να παρουσιάζεται και με θετική σημασία, εφόσον αναφέρεται στη δυνατότητα του υποκειμένου να εξασφαλίσει τα μέσα που θα του επιτρέψουν να καθορίζει τη ζωή του αυτόνομα.
Κατά την ακραιφνή ατομιστική, φιλελεύθερη αντίληψη, δίνεται σχεδόν αποκλειστικά έμφαση στην αρνητική σημασία της ελευθερίας. Σύμφωνα με το γνωστό αξίωμα «η ελευθερία του ενός τελειώνει εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία του άλλου», το κράτος πρέπει να διασφαλίζει το κατάλληλο νομικό πλαίσιο για την προστασία των «αρνητικών» δικαιωμάτων και ελευθεριών, παρεμβαίνοντας δηλαδή όσο το δυνατόν λιγότερο στην οικονομία της αγοράς. Υπ’ αυτό το πρίσμα γίνεται σεβαστό το γεγονός πως οι άνθρωποι έχουν πλήθος επιλογών σχετικά με τους στόχους που θέτουν στη ζωή τους, και δεν προβάλλεται, έτσι, ένα ιδεατό πρότυπο δράσης και συμπεριφοράς, το όποιο θα όφειλαν -ή θα αναγκάζονταν- όλοι να ακολουθήσουν. Ως εκ τούτου, η αρνητική ελευθερία προφυλάσσει τα άτομα από μια έξωθεν επιβεβλημένη -υποτιθέμενα- ιδεατή επιδίωξη, όπως αυτή θα μπορούσε να καθοριστεί στο πλαίσιο καθεστώτων που υιοθετούν μια «απελευθερωτική» ρητορική προκειμένου να καλύψουν τον εγγενή αυταρχισμό τους. Η επιβολή επιδίωξης ενός με σαφήνεια προσδιορισμένου «ιδεώδους» του εαυτού αφαιρεί από τα άτομα το δικαίωμα του ελεύθερου αυτοπροσδιορισμού.
Μια διαφορετική αντίληψη της δημοκρατίας, πλησιέστερη στη σοσιαλιστική προοπτική, τονίζει τη θετική σημασία των δικαιωμάτων και ελευθεριών, αναγνωρίζοντας την ανάγκη ανάδειξης και ανάπτυξης των ανθρώπινων ικανοτήτων, με στόχο ένα ανώτερο επίπεδο αυτοδιάθεσης, μέσα από τη συμμετοχή στη συλλογική δραστηριότητα της κοινότητας. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, το κράτος έχει την υποχρέωση να παρεμβαίνει, όσο χρειάζεται, για να συντελεί στην ενδυνάμωση των «θετικών» ελευθεριών, με την οικονομική στήριξη για την αντιμετώπιση βασικών αναγκών, την κοινωνική πρόνοια και την παροχή δωρεάν υγειονομικής περίθαλψης και εκπαίδευσης σε όλους τους πολίτες.
Η ισότητα, η οποία εκφράζει ένα βαθύ ηθικό αίτημα και αποτελεί ουσιώδη συνιστώσα της έννοιας της δικαιοσύνης, δεν μπορεί να σημαίνει ισοπέδωση, και η επιδίωξή της δεν μπορεί να απειλεί τις βασικές ελευθερίες και την αξιοκρατία. Γι’ αυτό και η εξασφάλιση της ελευθερίας με την αρνητική της σημασία φαίνεται να έχει αξιολογική προτεραιότητα στη σωστή πολιτική οργάνωση των κοινωνιών. Με άλλα λόγια, εκείνο που προέχει είναι να προστατευθούν οι πολίτες από ενέργειες ατόμων, ομάδων ή και φορέων της εξουσίας που απειλούν τη ζωή, την ιδιοκτησία και τη δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης της προσωπικότητάς τους.
Με την αρνητική ελευθερία γίνεται αντιληπτό πως τα άτομα δεν οφείλουν να επιδιώκουν ένα «κυρίαρχο, ενιαίο αγαθό», αλλά ότι μπορούν να πράττουν ελεύθερα προκειμένου να επιτύχουν αυτόβουλα προσδιορισμένους σκοπούς. Αποτρέπεται, κατ’ αυτό τον τρόπο, η επιβολή συγκεκριμένων προτύπων ζωής υπό το πρόσχημα της θετικής ελευθερίας από καθεστώτα ιδεολογικής μονομέρειας, τα οποία επιδιώκουν την πλήρη εξίσωση -προς τα κάτω- όλων των πολιτών στο όνομα μιας «δίκαιης», αλλά τελικά καταπιεστικής κοινωνίας.