Αρχαία Ελληνικά Γ΄ Γυμνασίου: Ενότητα 8 (μετάφραση - συντακτική ανάλυση - ασκήσεις)

Cassiopeia Art

Αρχαία Ελληνικά Γ΄ Γυμνασίου: Ενότητα 8 (μετάφραση - συντακτική ανάλυση - ασκήσεις)

Ένα παράδειγμα σεβασμού προς τους γονείς

Με τον λόγο του Κατὰ Λεωκράτους ο Λυκούργος (περ. 390-324 π.Χ.), Αθηναίος πολιτικός και ρήτορας, ζήτησε από το δικαστήριο της Ηλιαίας την καταδίκη του συμπολίτη του Λεωκράτη. Αυτός εγκατέλειψε την Αθήνα λίγο πριν από τη μάχη της Χαιρώνειας, επειδή φοβήθηκε ότι η πόλη θα έπεφτε στα χέρια των Μακεδόνων, και κατέφυγε στη Ρόδο, όπου διέδωσε ότι η πόλη είχε ήδη καταληφθεί. Στον λόγο του ο ρήτορας επισημαίνει το χρέος των πολιτών προς το θείο, την πατρίδα, τους νόμους και τους γονείς. Στο απόσπασμα τονίζεται η σημασία του σεβασμού προς τους γονείς.

Λέγεται γοῦν ἐν Σικελίᾳ (εἰ γὰρ καὶ μυθωδέστερόν ἐστιν, ἀλλ’ ἁρμόσει καὶ νῦν ἅπασι τοῖς νεωτέροις ἀκοῦσαι) ἐκ τῆς Αἴτνης ῥύακα πυρὸς γενέσθαι· τοῦτον δὲ ῥεῖν φασιν ἐπί τε τὴν ἄλλην χώραν, καὶ δὴ καὶ πρὸς πόλιν τινὰ τῶν ἐκεῖ κατοικουμένων. Τοὺς μὲν οὖν ἄλλους ὁρμῆσαι πρὸς φυγήν, τὴν αὑτῶν σωτηρίαν ζητοῦντας, ἕνα δέ τινα τῶν νεωτέρων, ὁρῶντα τὸν πατέρα πρεσβύτερον ὄντα καὶ οὐχὶ δυνάμενον ἀποχωρεῖν, ἀλλὰ ἐγκαταλαμβανόμενον ὑπὸ τοῦ πυρός, ἀράμενον φέρειν. Φορτίου δ’ οἶμαι προσγενομένου καὶ αὐτὸς ἐγκατελήφθη. Ὅθεν δὴ καὶ ἄξιον θεωρῆσαι τὸ θεῖον, ὅτι τοῖς ἀνδράσιν τοῖς ἀγαθοῖς εὐμενῶς ἔχει. Λέγεται γὰρ κύκλῳ τὸν τόπον ἐκεῖνον περιρρυῆναι τὸ πῦρ καὶ σωθῆναι τούτους μόνους, ἀφ’ ὧν καὶ τὸ χωρίον ἔτι καὶ νῦν προσαγορεύεσθαι τῶν εὐσεβῶν χῶρον· τοὺς δὲ ταχεῖαν τὴν ἀποχώρησιν ποιησαμένους καὶ τοὺς ἑαυτῶν γονέας ἐγκαταλιπόντας ἅπαντας ἀπολέσθαι.

Λυκοῦργος, Κατὰ Λεωκράτους 95-96

Μετάφραση: Λέγεται, λοιπόν, στη Σικελία (γιατί αν και μοιάζει με μύθο, θα είναι κατάλληλο όμως να το ακούσετε τώρα κι όλοι εσείς οι νεότεροι) ότι από την Αίτνα ξεχύθηκε πύρινο ρυάκι· αυτό λένε ότι κυλούσε και προς την υπόλοιπη χώρα, και μάλιστα προς κάποια πόλη από τις εκεί κατοικημένες. Οι άλλοι, λοιπόν, όρμησαν να φύγουν, ζητώντας τη σωτηρία τους, ένας όμως από τους νεότερους, επειδή έβλεπε ότι ο πατέρας του ήταν ηλικιωμένος και δεν μπορούσε να φύγει, αλλά είχε παγιδευτεί μέσα στη φωτιά, αφού τον πήρε στους ώμους του τον μετέφερε. Επειδή, όμως, νομίζω ότι προστέθηκε φορτίο περικυκλώθηκε κι ο ίδιος. Από αυτό το γεγονός αξίζει να παρατηρήσουμε ότι το θείο ευνοεί τους αγαθούς ανθρώπους. Γιατί λέγεται ότι η λάβα κύλησε ολόγυρα και περικύκλωσε το μέρος εκείνο και ότι σώθηκαν μόνο αυτοί, από τους οποίους ακόμη και σήμερα η περιοχή αποκαλείται «τόπος των ευσεβών»· εκείνοι, όμως, που έφυγαν γρήγορα εγκαταλείποντας τους γονείς τους χάθηκαν όλοι.

Ερμηνευτικά σχόλια

Λέγεται γοῦν ἐν Σικελίᾳ ἐκ τῆς Αἴτνης ῥύακα πυρὸς γενέσθαι: Η Αίτνα είναι ενεργό ακόμη ηφαίστειο της Σικελίας, κοντά στην πόλη της Κατάνης. Σύμφωνα με αρχαίες μαρτυρίες, μία σφοδρότατη έκρηξη του ηφαιστείου σημειώθηκε περίπου το 475 π.Χ.

τὸ θεῖον τοῖς ἀνδράσιν τοῖς ἀγαθοῖς εὐμενῶς ἔχει: Η αντίληψη για τη σχέση θεών και ανθρώπων ήταν διαφορετική κατά καιρούς στην αρχαία Ελλάδα. Έτσι, άλλη σχέση θεού και ανθρώπου παρατηρείται στην ομηρική ποίηση, άλλη στον Ηρόδοτο και άλλη στην τραγωδία. Ο Λυκούργος εδώ, πάντως, υποστηρίζει την ευρύτερα διαδεδομένη αντίληψη ότι οι θεοί βοηθούν τους καλούς και ευσεβείς ανθρώπους. Εντούτοις, για μεγάλο διάστημα οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν και στην κληρονομική ενοχή (βλ. ιδίως Αισχύλο και Ηρόδοτο), σύμφωνα με την οποία ο θεός τιμωρεί όχι τον υπαίτιο αλλά τους απογόνους του.

Ερωτήσεις

1. Ποιο περιστατικό διηγείται ο Λυκούργος, για να καταδείξει ότι οι θεοί τιμούν τον σεβασμό προς τους γονείς;

Ο Λυκούργος επιλέγει να διηγηθεί ένα περιστατικό, το οποίο, όπως σχολιάζει, μοιάζει με μύθο, αλλά το θεωρεί ιδανικό για την ανάδειξη του οφειλόμενου σεβασμού προς τους γονείς. Όταν, λοιπόν, εξερράγη το ηφαίστειο της Αίτνας, η λάβα άρχισε να κατακλύζει μια κατοικημένη περιοχή, προκαλώντας πανικό στους ανθρώπους, οι οποίοι άρχισαν να τρέχουν για να σώσουν τη ζωή τους. Σε αντίθεση, όμως, με αυτούς, ένας νέος βλέποντας τη φωτιά να πλησιάζει τον γέρο πατέρα του που δεν μπορούσε να κινηθεί, έσπευσε να τον βοηθήσει. Τον πήρε στους ώμους του και προσπάθησε να τον γλιτώσει, αλλά εξαιτίας τους βάρους δεν μπορούσε πια να τρέξει. Βρέθηκαν, έτσι, κι οι δυο εγκλωβισμένοι από τη φλεγόμενη λάβα. Εντούτοις, κι ενώ φαινόταν πως ήταν πια αδύνατο να σωθούν, η φωτιά κινήθηκε κυκλικά γύρω από αυτούς, αφανίζοντας τελικά όλους τους υπόλοιπους κατοίκους, που βιάστηκαν να φύγουν εγκαταλείποντας τους γονείς τους. Γι’ αυτό το λόγο, μάλιστα, εκείνη η περιοχή ονομάστηκε τόπος των ευσεβών.

Το συμβάν αυτό, που υποδηλώνει θεία παρέμβαση, έρχεται να δείξει πως οι θεοί εκτιμούν και βοηθούν εκείνους που σέβονται τόσο πολύ τους γονείς τους, ώστε είναι διατεθειμένοι ακόμη και να κινδυνεύσουν προκειμένου να τους προστατεύσουν.

2. Γνωρίζετε άλλα παραδείγματα σεβασμού προς τους γονείς και, γενικότερα, προς τους μεγαλυτέρους από τη μυθολογία ή την Ιστορία;

Ένα σχετικό παράδειγμα σεβασμού δίνεται στα παράλληλα κείμενα και αφορά τον Αινεία. 

Μετά την άλωση της Τροίας, σύμφωνα με την παρακάτω εκδοχή, οι Έλληνες επέτρεψαν στον Αινεία και σε άλλους Τρώες να φύγουν παίρνοντας μαζί τους ό,τι μπορούσε να κουβαλήσει ο καθένας. Ο Αινείας προτίμησε να πάρει στους ώμους του τον γέρο πατέρα του, σε αντίθεση με τους άλλους που έπαιρναν χρυσάφι ή άλλα πολύτιμα αντικείμενα.

Τῶν δὲ Ἑλλήνων ὑποσπόνδους τούτους ἀφέντων, καὶ συγχωρησάντων ἑκάστῳ λαβεῖν ὅσα δύναιτο τῶν ἰδίων, οἱ μὲν ἄλλοι πάντες ἄργυρον ἢ χρυσὸν ἤ τινα τῆς ἄλλης πολυτελείας ἔλαβον, Αἰνείας δὲ τὸν πατέρα γεγηρακότα τελέως ἀράμενος ἐπὶ τοὺς ὤμους ἐξήνεγκεν. Ἐφ’ ᾧ θαυμασθεὶς ὑπὸ τῶν Ἑλλήνων ἔλαβεν ἐξουσίαν πάλιν ὃ βούλοιτο τῶν οἴκοθεν ἐκλέξασθαι. Ἀνελομένου δὲ αὐτοῦ τὰ ἱερὰ τὰ πατρῷα, πολὺ μᾶλλον ἐπαινεθῆναι συνέβη τὴν ἀρετήν, καὶ παρὰ πολεμίων ἐπισημασίας τυγχάνουσαν. Ἐφαίνετο γὰρ ὁ ἀνὴρ ἐν τοῖς μεγίστοις κινδύνοις πλείστην φροντίδα πεποιημένος τῆς τε πρὸς γονεῖς ὁσιότητος καὶ τῆς πρὸς θεοὺς εὐσεβείας.

Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη 7.4.1-4

Μετάφραση: Όταν οι Έλληνες τους άφησαν να φύγουν, αφού συνομολόγησαν συνθήκη και αφού επέτρεψαν στον καθένα να πάρει όσα μπορούσε από τα δικά του, ενώ όλοι οι άλλοι πήραν ασήμι ή χρυσάφι ή κάποιο από τα άλλα πολύτιμα αντικείμενα, ο Αινείας αφού σήκωσε στους ώμους του τον πατέρα του που ήταν σε βαθιά γεράματα τον μετέφερε έξω. Επειδή θαυμάστηκε γι’ αυτή την πράξη από τους Έλληνες, έλαβε το δικαίωμα να διαλέξει πάλι ό,τι ήθελε από τα πράγματα της πατρίδας του. Καθώς αυτός προτίμησε τα πατρικά ιερά, συνέβη να επαινεθεί ακόμη περισσότερο η αρετή (του), η οποία επιδοκιμάστηκε ακόμη κι από τους εχθρούς. Γιατί εμφανώς ο άντρας στους μεγαλύτερους κινδύνους έδειξε μεγάλη φροντίδα και για τον σεβασμό προς τους γονείς και για την ευσέβεια προς τους θεούς.

3. Ενισχύουν, κατά τη γνώμη σας, οι σύγχρονες κοινωνίες τον σεβασμό προς τους γονείς και τους μεγαλυτέρους και βοηθούν τα μέλη τους που αντιμετωπίζουν προσωρινά ή μονιμότερα προβλήματα; Να αναφέρετε συγκεκριμένα παραδείγματα.

Στις σημερινές κοινωνίες, μολονότι, θεωρητικά πάντοτε, εκθειάζεται ο σεβασμός προς τους γονείς, οι συνθήκες που ωθούν τα παιδιά στη γρήγορη ανεξαρτητοποίηση και αυτοδυναμία προκαλούν δυσχέρειες στις σχέσεις γονέων και παιδιών. Επίσης ο σύγχρονος τρόπος ζωής επηρεάζει αυτές τις σχέσεις. Απόδειξη οι πολλοί οίκοι ευγηρίας, όπου ουσιαστικά οι ηλικιωμένοι γονείς εγκαταλείπονται στην επί πληρωμή περιποίηση άλλων. Σε ό,τι αφορά τις περιπτώσεις ατόμων με προσωρινά ή μονιμότερα προβλήματα υγείας, οι σύγχρονες πολιτισμένες κοινωνίες, τουλάχιστον σε επίπεδο προθέσεων και γενικών προβλέψεων, επιδεικνύουν αυξημένη ευαισθησία· σε ατομικό επίπεδο όμως οι προκαταλήψεις και οι αποκλεισμοί εξακολουθούν να ισχύουν. 

Συντακτική ανάλυση

- Λέγεται γοῦν ἐν Σικελίᾳ ἐκ τῆς Αἴτνης ῥύακα πυρὸς γενέσθαι: Κύρια πρόταση

Λέγεται: Απρόσωπο ρήμα.

γενέσθαι: Ειδικό απαρέμφατο ως υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος.

ῥύακα: Υποκείμενο του απαρεμφάτου (ετεροπροσωπία).

πυρὸς: Γενική της ύλης.

ἐν Σικελίᾳ: Εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει τη στάση σε τόπο.

ἐκ τῆς Αἴτνης: Εμπρόθετος προσδιορισμός που δηλώνει την προέλευση.

- εἰ γὰρ καὶ μυθωδέστερόν ἐστιν: Δευτερεύουσα εναντιωματική πρόταση.

ἐστιν: Ρήμα. Ως υποκείμενο εννοείται το τοῦτο.

μυθωδέστερόν: Κατηγορούμενο του εννοούμενου υποκειμένου, καθώς το ρήμα είναι συνδετικό.

- ἀλλ’ ἁρμόσει καὶ νῦν ἅπασι τοῖς νεωτέροις ἀκοῦσαι: Κύρια πρόταση

ἁρμόσει: Απρόσωπο ρήμα.

ἀκοῦσαι: Τελικό απαρέμφατο ως υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος.

τοῖς νεωτέροις: Δοτική προσωπική στο απρόσωπο ρήμα. Από αυτήν εννοείται σε αιτιατική (τούς νεωτέρους) το υποκείμενο του απαρεμφάτου.

ἅπασι: Κατηγορηματικός προσδιορισμός στο τοῖς νεωτέροις.

νῦν: Επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου.

- τοῦτον δὲ ῥεῖν φασιν ἐπί τε τὴν ἄλλην χώραν, καὶ δὴ καὶ πρὸς πόλιν τινὰ τῶν ἐκεῖ κατοικουμένων:

φασιν: Ρήμα. Ως υποκείμενο εννοείται το τινες.

ῥεῖν: Ειδικό απαρέμφατο ως αντικείμενο του ρήματος.

τοῦτον: Υποκείμενο του απαρεμφάτου.

ἐπί τὴν χώραν: Εμπρόθετος προσδιορισμός του τόπου. Δηλώνει την κατεύθυνση.

τὴν ἄλλην: Επιθετικός προσδιορισμός στο χώραν.

πρὸς πόλιν: Εμπρόθετος προσδιορισμός του τόπου. Δηλώνει την κατεύθυνση.

τινὰ: Επιθετικός προσδιορισμός στο πόλιν.

τῶν κατοικουμένων: Επιθετική μετοχή ως γενική διαιρετική από το τινά. Ως υποκείμενο της μετοχής τίθεται το άρθρο της.

ἐκεῖ: Επιρρηματικός προσδιορισμός του τόπου.

- Τοὺς μὲν οὖν ἄλλους ὁρμῆσαι πρὸς φυγήν, τὴν αὑτῶν σωτηρίαν ζητοῦντας: Κύρια πρόταση

φασίν: Εννοείται ως ρήμα της πρότασης. Ως υποκείμενο ρήματος εννοείται το τινες.

ὁρμῆσαι: Ειδικό απαρέμφατο ως αντικείμενο του ρήματος.

τούς ἄλλους: Υποκείμενο του απαρεμφάτου ὁρμῆσαι.

πρὸς φυγήν: Εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού.

ζητοῦντας: Τροπική μετοχή. Ως υποκείμενο της μετοχής τίθεται το τούς ἄλλους.

τὴν σωτηρίαν: Αντικείμενο της μετοχής.

τὴν αὑτῶν: Επιθετικός προσδιορισμός στο σωτηρίαν.

αὑτῶν: Γενική υποκειμενική.

- ἕνα δέ τινα τῶν νεωτέρων, ὁρῶντα τὸν πατέρα πρεσβύτερον ὄντα καὶ οὐχὶ δυνάμενον ἀποχωρεῖν, ἀλλὰ ἐγκαταλαμβανόμενον ὑπὸ τοῦ πυρός, ἀράμενον φέρειν: Κύρια πρόταση

φασίν: Εννοείται ως ρήμα της πρότασης. Ως υποκείμενο του ρήματος εννοείται το τινες.

φέρειν: Ειδικό απαρέμφατο ως αντικείμενο του ρήματος.

ἕνα: Υποκείμενο του απαρεμφάτου φέρειν.

τινα: Επιθετικός προσδιορισμός στο ἕνα.

τῶν νεωτέρων: Γενική διαιρετική από το ἕνα.

ὁρῶντα: Αιτιολογική μετοχή. Υποκείμενο της μετοχής είναι το ἕνα.

τὸν πατέρα: Αντικείμενο της μετοχής ὁρῶντα.

ὄντα - δυνάμενον - ἐγκαταλαμβανόμενον: Κατηγορηματικές μετοχές από το ὁρῶντα. Ως υποκείμενο των μετοχών τίθεται το τὸν πατέρα.

πρεσβύτερον: Κατηγορούμενο στο τόν πατέρα από τη μετοχή ὄντα.

ἀποχωρεῖν: Τελικό απαρέμφατο ως αντικείμενο της μετοχής δυνάμενον. Ως υποκείμενο του απαρεμφάτου τίθεται το τον πατέρα.

ὑπὸ τοῦ πυρός: Εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου.

- οἶμαι: Κύρια παρενθετική πρόταση. Ως υποκείμενο εννοείται το ἐγώ

- Φορτίου προσγενομένου καὶ αὐτὸς ἐγκατελήφθη: Κύρια πρόταση.

ἐγκατελήφθη: Ρήμα.

αὐτὸς: Υποκείμενο ρήματος.

προσγενομένου: Γενική απόλυτη αιτιολογική μετοχή.

φορτίου: Υποκείμενο της μετοχής.

- Ὅθεν δὴ καὶ ἄξιον θεωρῆσαι τὸ θεῖον: Κύρια πρόταση.

ἄξιον ἐστι: Απρόσωπη έκφραση.

θεωρῆσαι: Τελικό απαρέμφατο ως υποκείμενο της απρόσωπης έκφρασης. Ως υποκείμενο του απαρεμφάτου εννοείται σε αιτιατική, λόγω ετεροπροσωπίας, το ἡμᾶς.

τὸ θεῖον: Αντικείμενο του απαρεμφάτου.

- ὅτι τοῖς ἀνδράσιν τοῖς ἀγαθοῖς εὐμενῶς ἔχει: Δευτερεύουσα ειδική πρόταση ως αντικείμενο του απαρεμφάτου θεωρῆσαι.

ἔχει: Ρήμα. Ως υποκείμενο του ρήματος εννοείται το θεῖον.

τοῖς ἀνδράσιν: Δοτική αντικειμενική μέσω του εὐμενῶς.

τοῖς ἀγαθοῖς: Επιθετικός προσδιορισμός στο τοῖς ἀνδράσιν.

εὐμενῶς: Επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου.

- Λέγεται γὰρ κύκλῳ τὸν τόπον ἐκεῖνον περιρρυῆναι τὸ πῦρ καὶ σωθῆναι τούτους μόνους: Κύρια πρόταση

Λέγεται: Απρόσωπο ρήμα.

περιρρυῆναι - σωθῆναι: Ειδικά απαρέμφατα ως υποκείμενα του ρήματος.

τὸ πῦρ: Υποκείμενο του απαρεμφάτου περιρρυῆναι.

τὸν τόπον: Αντικείμενο του απαρεμφάτου περιρρυῆναι.

ἐκεῖνον: Επιθετικός προσδιορισμός στο τὸν τόπον.

κύκλῳ: Δοτική του τρόπου.

τούτους: Υποκείμενο του απαρεμφάτου σωθῆναι.

μόνους: Κατηγορηματικός προσδιορισμός στο τούτους.

- ἀφ’ ὧν καὶ τὸ χωρίον ἔτι καὶ νῦν προσαγορεύεσθαι τῶν εὐσεβῶν χῶρον: Δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική πρόταση στο τούτους.

λέγεται: Εννοούμενο απρόσωπο ρήμα.

προσαγορεύεσθαι: Ειδικό απαρέμφατο ως υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος.

τὸ χωρίον: Υποκείμενο του απαρεμφάτου (ετεροπροσωπία).

χῶρον: Κατηγορούμενο στο τὸ χωρίον μέσω του συνδετικού προσαγορεύεσθαι.

τῶν εὐσεβῶν: Γενική κτητική.

ἀφ’ ὧν: Εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας.

ἔτι καὶ νῦν: Επιρρηματικοί προσδιορισμοί του χρόνου.

- τοὺς δὲ ταχεῖαν τὴν ἀποχώρησιν ποιησαμένους καὶ τοὺς ἑαυτῶν γονέας ἐγκαταλιπόντας ἅπαντας ἀπολέσθαι: Κύρια πρόταση

Ως ρήμα της πρότασης εννοείται το απρόσωπο λέγεται.

ἀπολέσθαι: Υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος, ειδικό απαρέμφατο.

τούς ποιησαμένους – τούς ἐγκαταλιπόντας: Επιθετικές μετοχές ως υποκείμενα του απαρεμφάτου.

τὴν ἀποχώρησιν: Αντικείμενο της μετοχής ποιησαμένους.

ταχεῖαν: Κατηγορούμενο του αντικειμένου τὴν ἀποχώρησιν.

γονέας: Αντικείμενο της μετοχής ἐγκαταλιπόντας.

τοὺς ἑαυτῶν: Επιθετικός προσδιορισμός στο γονέας.

ἑαυτῶν: Γενική κτητική στο γονέας.

ἅπαντας: Κατηγορηματικός προσδιορισμός στις επιθετικές μετοχές.

Β. Λεξιλογικά – Ετυμολογικά

1. Να συμπληρώσετε την τρίτη στήλη του πίνακα χαρακτηρίζοντας το α΄ συνθετικό των λέξεων της πρώτης στήλης σύμφωνα με το παράδειγμα:

Σύνθετες λέξεις

Άκλιτη λέξη ως α΄ συνθετικό

σύνθετη λέξη                        συνθετικά                               το α΄συνθετικό είναι...

ἀποχωρέω, ἀποχωρῶ               ἀπό + χωρέω, χωρῶ                    πρόθεση

ἐπισκοπέω, ἐπισκοπῶ             ἐπί   + σκοπέω, σκοπῶ                 πρόθεση

εὐμενής                                       εὖ   + μένος                                  επίρρημα

εὐσεβής                                       εὖ   + σέβω                                   επίρρημα

κατοικέω, κατοικῶ                  κατά + οἰκέω, οἰκῶ                      πρόθεση

περιρρέω                                   περί  + ῥέω                                     πρόθεση

προσαγορεύω                          πρός + ἀγορεύω                            πρόθεση

προσγίγνομαι                           πρός + γίγνομαι                            πρόθεση

Ασκήσεις

1. α. Να συμπληρώσετε τη δεύτερη στήλη του πίνακα με λέξεις της α.ε. αντώνυμες αυτών της πρώτης στήλης:

λέξη                          αντώνυμο

ἄπορος                           εὔπορος

ἀκλεής (= άδοξος)       εὐκλεής

εὐλογέω, εὐλογῶ         κακολογῶ

εὐσεβής                        δυσσεβής

δύσελπις                      εὔελπις

δύσνοια                       εὔνοια

δυσδαίμων                 εὐδαίμων

β. Να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις της ν.ε. με α΄ συνθετικό το επίρρημα εὖ ή το μόριο δυσ- που να αποδίδουν τις παρακάτω φράσεις:

αυτός που είναι δύσκολο να επιλυθεί = δυσεπίλυτος          

αυτός που ηχεί ευχάριστα = εύηχος

αυτός που πείθεται δύσκολα = δύσπιστος      

αυτός που θραύεται εύκολα = εύθραυστος    

αυτός που κινείται με δυσκολία, ο αργός = δυσκίνητος

αυτός που προμηνύει δυσάρεστη έκβαση κάποιου πράγματος = δυσοίωνος

2. α. Χρησιμοποιώντας προθέσεις ως α΄ συνθετικό και το ρήμα ῥέω ως β΄ συνθετικό να σχηματίσετε σύνθετα ρήματα της α.ε. και να γράψετε τη σημασία τους.

περιρρέω: ρέω γύρω γύρω, ξεφεύγω από κάτι

ἀπορρέω: χύνομαι έξω από...

καταρρέω: ρέω προς τα κάτω, (μεταφορικά: φθίνω)

προσρέω: συγκεντρώνομαι, συναθροίζομαι

ἀναρρέω: ρέω προς τα πίσω, προς τα πάνω, προς τις πηγές

διαρρέω: ρέω (τρέχω) διά μέσου, διολισθαίνω

εἰσρέω: ρέω μέσα σε...

ἐκρέω: ρέω έξω, μακριά

ἐπιρρέω: ρέω στην επιφάνεια κάποιου πράγματος

παραρρέω: ρέω κοντά, ρέω παραπλεύρως

συρρέω: ρέω μαζί με κάτι, σχηματίζω κοινό ρεύμα, χύνομαι στο ίδιο μέρος

ὑπορρέω: ρέω από κάτω, ολισθαίνω απαρατήρητος

β. Να γράψετε στη ν.ε. από δύο σύνθετα ρήματα χρησιμοποιώντας τις προθέσεις ἀμφί, ἀντὶ και παρὰ ως α΄συνθετικό.

ἀμφί: αμφιβάλλω, αμφισβητώ

ἀντὶ: αντιλέγω, αντιδικώ

παρά: παραθέτω, παραδίδω  

3. Να συμπληρώσετε στις παρενθέσεις τους αριθμούς των σύνθετων λέξεων του πλαισίου οι οποίοι αντιστοιχούν στις σημασίες που δίνονται δίπλα:

1. πυροδότηση          α. αυτός που αντέχει σε υψηλές θερμοκρασίες (2)

2. πυρίμαχος             β. πρόσωπο που του αρέσει να προκαλεί πυρκαγιές (4)

3. πυραγός                γ. αξιωματικός της Πυροσβεστικής (3)

4. πυρομανής  δ. η μέριμνα για την αποτροπή ατυχημάτων που προκαλούνται από φωτιά (5)

5. πυρασφάλεια       ε. πρόκληση έκρηξης με χρήση ειδικού μηχανισμού (1)

Γ1. Γραμματική

Οι λέξεις ἐγκατελήφθη και σωθῆναι του κειμένου της Ενότητας είναι τύποι παθητικού αορίστου. Ποιο κοινό χαρακτηριστικό παρουσιάζουν;

I. Παθητικοί χρόνοι φωνηεντόληκτων και αφωνόληκτων ρημάτων

Στην α.ε. τα ρήματα στη μέση και παθητική διάθεση έχουν τις ίδιες καταλήξεις. Εξαίρεση αποτελούν ο μέλλοντας και ο αόριστος, που σχηματίζουν διαφορετικούς τύπους στην παθητική διάθεση· μάλιστα μερικά ρήματα σχηματίζουν δύο ζεύγη παθητικών χρόνων, τους πρώτους (α΄) και τους δεύτερους (β΄) παθητικούς χρόνους.

1. Α΄ παθητικός μέλλοντας

                   θέμα             πρόσφυμα        καταλήξεις μέλλοντα μέσης φωνής

οριστική         λυ        -           θή        -           σομαι

ευκτική          λυ        -           θη        -           σοίμην

απαρέμφατο λυ        -           θή        -           σεσθαι

                      λυ          -           θη        -           σόμενος

μετοχή        λυ           -           θη        -           σομένη

                     λυ           -           θη        -           σόμενον

Ευκτική Παθητικού Μέλλοντα Α΄

λυθησοίμην

λυθήσοιο

λυθήσοιτο

λυθησοίμεθα

λυθήσοισθε

λυθήσοιντο

2. Α΄ παθητικός αόριστος

                 αύξηση            θέμα ρήματος   πρόσφυμα

οριστική         ἐ          -           σώ       -           θη        -           ν          ←  καταλήξεις

Κλίση

οριστική      υποτακτική  ευκτική                                προστακτική

ἐ-σώ-θη-ν      σω-θῶ           σω-θείη-ν                                    —

ἐ-σώ-θη-ς       σω-θῇ-ς        σω-θείη-ς                                  σώ-θη-τι

ἐ-σώ-θη          σω-θῇ            σω-θείη                                    σω-θή-τω

ἐ-σώ-θη-μεν  σω-θῶ-μεν   σω-θείη-μεν, σω-θεῖ-μεν          —

ἐ-σώ-θη-τε     σω-θῆ-τε      σω-θείη-τε, σω-θεῖ-τε              σώ-θη-τε

ἐ-σώ-θη-σαν  σω-θῶ-σι      σω-θείη-σαν, σω-θεῖ-εν     σω-θέ-ντων, σω-θή-τωσαν

Απαρέμφατο: σω-θῆ-ναι   Μετοχή: σω-θείς, σω-θεῖσα, σω-θέν

Παρατηρήσεις

Τα αφωνόληκτα ρήματα ακολουθούν τους ίδιους κανόνες σχηματισμού και την ίδια κλίση στον παθητικό μέλλοντα και αόριστο, αλλά μεταβάλλουν τον χαρακτήρα τους μπροστά από το -θ- του χρονικού προσφύματος -θη-/-θε-, όπως φαίνεται παρακάτω:

π, β, (πτ) = φ

κ, γ, (ττ), (σσ) = χ

τ, δ, θ, (ζ) = σ

π.χ. λείπομαι = (θ. λειπ-) λειφθήσομαι, ἐλείφθην

    λαμβάνομαι = (θ. λαβ-) ἐλήφθην

    κηρύττομαι = (θ. κηρυκ-) κηρυχθήσομαι, ἐκηρύχθην

    πείθομαι = (θ. πειθ-) πεισθήσομαι, ἐπείσθην

Μερικά ρήματα σχηματίζουν τον παθητικό μέλλοντα και αόριστο α΄ με την προσθήκη ενός -σ- πριν από το πρόσφυμα -θη-, παρόλο που δεν είναι οδοντικόληκτα,

π.χ. ἀκούομαι → ἀκουσθήσομαι, ᾐκούσθην

κελεύομαι → κελευσθήσομαι, ἐκελεύσθην

3. Β΄ παθητικός μέλλοντας και αόριστος

Μερικά ρήματα σχηματίζουν τον παθητικό μέλλοντα και αόριστο με την προσθήκη μετά το θέμα του προσφύματος -η-/-ε- αντί για -θη-/-θε-, π.χ. γραφ-ή-σομαι, ἐγράφ-η-ν. Έτσι σχηματίζονται ο β΄ παθητικός μέλλοντας και ο β΄παθητικός αόριστος. Ο παθητικός μέλλοντας και αόριστος β΄ κλίνονται όπως και οι αντίστοιχοι πρώτοι παθητικοί χρόνοι με τη μόνη διαφορά ότι το β΄ ενικό προστακτικής έχει κατάληξη -θι (αντί για -τι), π.χ. γράφη-θι.

- Να συμπληρώσετε τις καταλήξεις που λείπουν από τον παρακάτω πίνακα και να τονίσετε τους τύπους:

            οριστική      υποτακτική ευκτική        προστακτική

α΄εν.   ἐγράφ-ην       γραφῶ            γραφείην       —

β΄εν.   ἐγράφης         γραφῇς           γραφείης       γράφηθι

γ΄εν.   ἐγράφη           γραφῇ             γραφείη         γραφήτω

β΄πλ.   ἐγράφητε      γραφῆτε         γραφείητε     γράφητε

Απαρέμφατο: γραφῆναι   Μετοχή: γραφείς, γραφεῖσα, γραφέν

ΙΙ. Αυτοπαθητικές αντωνυμίες

Αυτοπαθητικές είναι οι αντωνυμίες που φανερώνουν ότι το ίδιο το υποκείμενο ενεργεί και συγχρόνως δέχεται την ενέργεια (παθαίνει), π.χ. γνῶθι σαυτόν. Επειδή οι τύποι της αυτοπαθητικής αντωνυμίας επέχουν στον λόγο θέση αντικειμένου, η αντωνυμία σχηματίζει μόνο τις πλάγιες πτώσεις.

Ενικός αριθμός

            α΄πρόσωπο                                   β΄πρόσωπο                γ΄πρόσωπο

          αρσενικό         θηλυκό            αρσενικό         θηλυκό    αρσενικό  θηλυκό          

γεν.     ἐμαυτοῦ         ἐμαυτῆς          σεαυτοῦ         σεαυτῆ     ἑαυτοῦ      ἑαυτῆς           

δοτ.     ἐμαυτῷ           ἐμαυτῇ            σεαυτῷ           σεαυτῇ     ἑαυτῷ       ἑαυτῇ 

αιτ.      ἐμαυτόν         ἐμαυτήν         σεαυτόν         σεαυτή     ἑαυτόν      ἑαυτήν           

                                                                                          ουδέτερο

                                                                                           ---

                                                                                           ---

                                                                                          ἑαυτό

Πληθυντικός αριθμός

            α΄πρόσωπο                           β΄πρόσωπο

            αρσενικό       θηλυκό                     αρσενικό         θηλυκό

γεν.     ἡμῶν αὐτῶν   ἡμῶν αὐτῶν   ὑμῶν αὐτῶν   ὑμῶν αὐτῶν

δοτ.     ἡμῖν αὐτοῖς     ἡμῖν αὐταῖς    ὑμῖν αὐτοῖς     ὑμῖν αὐταῖς

αιτ.      ἡμᾶς αὐτούς   ἡμᾶς αὐτάς     ὑμᾶς αὐτούς   ὑμᾶς αὐτάς

Πληθυντικός αριθμός

            γ΄πρόσωπο

            αρσενικό                                 θηλυκό                                             ουδέτερο

γεν.     ἑαυτῶν ή σφῶν αὐτῶν         ἑαυτῶν ή σφῶν αὐτῶν                      —

δοτ.     ἑαυτοῖς ή σφίσιν αὐτοῖς       ἑαυταῖς ή σφίσιν αὐταῖς                  —

αιτ.      ἑαυτούς ή σφᾶς αὐτούς       ἑαυτάς ή σφᾶς αὐτάς                    ἑαυτά

Γ2. Σύνταξη

Ποιητικό αίτιο και παθητική σύνταξη

- ἐγκαταλαμβάνεται ὑπὸ τοῦ πυρός: Να αναγνωρίσετε τη διάθεση και τον χρόνο του ρήματος και να βρείτε τι δηλώνει ο εμπρόθετος προσδιορισμός.

Τα ρήματα παθητικής διάθεσης φανερώνουν ότι το υποκείμενό τους δέχεται μία ενέργεια από ένα άλλο πρόσωπο ή πράγμα. Ο συντακτικός όρος ο οποίος δηλώνει αυτό το πρόσωπο ή το πράγμα ονομάζεται ποιητικό αίτιο. Στο παράδειγμα του κειμένου το ποιητικό αίτιο εκφέρεται με τη συνηθέστερη μορφή του, δηλ. τον εμπρόθετο προσδιορισμό ὑπό + γενική (πβ. ν.ε.: Σώθηκε από τον ναυαγοσώστη). Άλλες μορφές ποιητικού αιτίου είναι οι ακόλουθες:

ἀπό, ἐκ, παρά, πρός + γενική  

- Ὠφεληθησόμεθα ἀπὸ τῶν ποιητῶν.

- Ἡ νῆσος δῶρον ἐκ βασιλέως ἐδόθη.

- Παρὰ πάντων ὁμολογεῖται ὅτι οἱ καταλύοντες τὸν δῆμον ἐβούλοντο ἐκεῖνον τῶν πολιτῶν ἐκποδὼν γενέσθαι.

- Τὴν κιβωτὸν ἤκουσεν ᾐχμαλωτίσθαι πρὸς τῶν πολεμίων.

Απρόθετη δοτική, συνήθως με παρακ., υπερσ. ή συντ. μέλλ. ή με ρηματικό επίθετο σε -τὸς ή -τέος

Ταῦτα ὡμολόγητο ἡμῖν τε καὶ σοί.

Ὁ ποταμός ἐστιν ἡμῖν διαβατέος.

- Ενώ στην ενεργητική σύνταξη η έμφαση δίνεται στο υποκείμενο που δρα, στην παθητική η έμφαση δίνεται στην πράξη:

Ενεργητική σύνταξη

Ὁ βασιλεὺς    ἐδίωκε         τοὺς πολεμίους

υποκείμενο   ρήμα            αντικείμενο

              ενεργ. διάθεσης

Ο βασιλιάς καταδίωκε τους εχθρούς

Παθητική σύνταξη

Οἱ πολέμιοι   ἐδιώκοντο                 ὑπὸ τοῦ βασιλέως

υποκείμενο   ρήμα παθ. διάθεσης    ποιητικό αίτιο

Οι εχθροί καταδιώκονταν από τον βασιλιά

Ασκήσεις

1. Να κλίνετε το ρ. πέμπω στους χρόνους και στις εγκλίσεις που ζητούνται:

Παθητικός Μέλλοντας α΄           

οριστική                               ευκτική      

πεμφθήσομαι                           πεμφθησοίμην

πεμφθήσει/πεμφθήσῃ            πεμφθήσοιο

πεμφθήσεται                            πεμφθήσοιτο

πεμφθησόμεθα                        πεμφθησοίμεθα

πεμφθήσεσθε                           πεμφθήσοισθε

πεμφθήσονται                          πεμφθήσοιντο

Παθητικός Αόριστος α΄

υποτακτική                                    προστακτική

πεμφθῶ                                  ---

πεμφθῇς                                 πέμφθητι

πεμφθῇ                                   πεμφθήτω

πεμφθῶμεν                             ---

πεμφθῆτε                                πέμφθητε

πεμφθῶσι                               πεμφθέντων / πεμφθήτωσαν

2. Να μεταφέρετε τους παρακάτω ρηματικούς τύπους στο ίδιο πρόσωπο παθητικού μέλλοντα και αορίστου διατηρώντας σταθερή την έγκλιση:

                           παθητικός μέλλοντας α΄              παθητικός αόριστος α΄

κινδυνεύεται     κινδυνευθήσεται                                 ἐκινδυνεύθη       

παύοιντο           παυ(σ)θήσοιντο                               παυ(σ)θείησαν / παυ(σ)θεῖεν

βουλεύσοιο       βουλευθήσοιο                                      βουλευθείης

πράττεσθαι       πραχθήσεσθαι                                     πραχθῆναι

ψευσάμενος      ψευσθησόμενος                                   ψευσθεῖς

ἱδρύεσθε            ἱδρυθήσεσθε                                          ἱδρύθητε

[Παθητικός Μέλλοντας Α΄

ἱδρυθήσομαι

ἱδρυθήσει/ἱδρυθήσῃ

ἱδρυθήσεται

ἱδρυθησόμεθα

ἱδρυθήσεσθε

ἱδρυθήσονται]

3. Να ελέγξετε τους παρακάτω ρηματικούς τύπους και να διορθώσετε όσους είναι λανθασμένοι:

οριστική        υποτακτική            ευκτική              προστακτική

κελευθήσῃ       λειφθεῖς                     κελευθείης           πεμφθήντων

ἐσώθης             σωθῇς                         σωθείης                  σωθῆτι

ἐλείφθησαν     λείφθωσι                     ληφθείησαν          λειφθήτω

διαλέχθημεν   διαλεχθόμεν             διαλεχθείημεν       διαλέχθετε

Απάντηση:

οριστική        υποτακτική            ευκτική                      προστακτική

κελευσθήσῃ    λειφθῇς                      κελευσθείης                   πεμφθέντων

ἐσώθης             σωθῇς                          σωθείης                            σώθητι

ἐλείφθησαν     λειφθῶσι                   λειφθείησαν                    λειφθέντων

διελέχθημεν   διαλεχθῶμεν             διαλεχθείημεν                  διαλέχθητε

4. Να υπογραμμίσετε την έγκλιση στην οποία βρίσκονται οι ρηματικοί τύποι που δίνονται και να γράψετε τον χρόνο στον οποίο βρίσκονται και τον αντίστοιχο τύπο του ενεστώτα:

                                                                                           Ενεστώτας

παιδευθήσονται (οριστ., ευκτ.) = Παθητικός Μέλλοντας Α΄ / παιδεύονται           

ἱδρυθείης (υποτ., ευκτ.) = Παθητικός Αόριστος Α΄ /  ἱδρύοιο                       

κηρύχθητι (προστ., υποτ.) = Παθητικός Αόριστος Α΄ /  κηρύττου                

πεισθῇ (οριστ., υποτ.)= Παθητικός Αόριστος Α΄ /  πείθηται

5. Στις φράσεις που ακολουθούν να υπογραμμίσετε το ποιητικό αίτιο και τον παθητικό τύπο που συμπληρώνει και να γράψετε ποια μορφή έχει:

α. Τῆς μὲν οὖν παιδείας τῆς ὑπὸ τῶν προγόνων καταλειφθείσης (= που κληροδοτήθηκε) καταφρονεῖτε. = [ὑπὸ + γενική]

β. Ἐλέγετο καὶ τοὺς θεοὺς ὑπὸ Διὸς βασιλεύεσθαι. = [ὑπὸ + γενική]

γ. Ἡ ἐν Ὀλυμπίᾳ πανήγυρις παρὰ πάντων ἀνθρώπων ἀγαπᾶται καὶ θαυμάζεται. = [παρά + γενική]

δ. Οὐκ ἠθέλησεν ἄλλων ἄρχειν, ἀλλ’ εἵλετ᾿ (= προτίμησε) ἐκ τῆς πόλεως ἀδικηθῆναι. = [ἐκ + γενική]

ε. Ὠθούμενοι ὑπ᾿ ἀλλήλων καὶ πατούμενοι, ὑπὸ τοῦ οἰκείου πλήθους ἐφθάρησαν. = [ὑπὸ + γενική]

στ. Ὁ χρυσὸς ὑμῖν προτιμητέος ἐστίν. = [δοτική προσωπική ποιητικού αιτίου]

6. Να σχηματίσετε ολοκληρωμένες προτάσεις με τις λέξεις που σας δίνονται, αφού τις τοποθετήσετε στον σωστό τύπο:

α. Οἱ Πέρσαι, ὑπό, οἱ βασιλεῖς, ἄρχονται.

= οἱ Πέρσαι ὑπό τῶν βασιλέων ἄρχονται.

β. ἐτιμωρήθη, ὑπό, οἱ πολέμιοι, οὗτος, δικαίως.

= Οὗτος δικαίως ἐτιμωρήθη ὑπό τῶν πολεμίων.

γ. οἱ παῖδες, ὑπό, ὁ παιδοτρίβης, διδάσκονται.

= Οἱ παῖδες ὑπό τοῦ παιδοτρίβου διδάσκονται.

7. Να συμπληρώσετε τα κενά γράφοντας στην κατάλληλη πτώση το ουσιαστικό που σας δίνεται σε παρένθεση. Κατόπιν να μεταφέρετε τις προτάσεις στην ενεργητική φωνή και να εξηγήσετε πού δίνεται έμφαση μετά την αλλαγή της σύνταξης:

α. Αἱ ὑδρίαι παρὰ τῶν ταμιῶν (οἱ ταμίαι) ἐφυλάττοντο.

Ενεργητική σύνταξη: Οἱ ταμίαι τάς ὑδρίας ἐφύλαττον.

β. Ὁ νεανίας ὑπὸ Μενεξένου (Μενέξενος) συλληφθήσεται.

Ενεργητική σύνταξη: Μενέξενος τόν νεανίαν συλλήψεται.

γ. Αἱ εὐεργεσίαι ὑπὸ πάντων ἀνθρώπων (πάντες ἄνθρωποι) καὶ πάλαι καὶ νῦν πανταχοῦ καὶ λέγονται καὶ μνημονεύονται.

Ενεργητική σύνταξη: Πάντες ἄνθρωποι καὶ πάλαι καὶ νῦν πανταχοῦ τάς εὐεργεσίας και λέγουσι και μνημονεύουσι.

δ. Ἐπείσθητε ὑπὸ τῶν λόγων (οἱ λόγοι) τοῦ κατηγόρου.

Ενεργητική σύνταξη: Οἱ τοῦ κατηγόρου λόγοι ἔπεισαν ὑμᾶς. 

ε. Ἂν ὑπὸ τῆς γυναικός (ἡ γυνή) ἐξαπατηθῆτε, οὐ μόνον ἔμ᾿ ἀδικήσετε ἀλλὰ καὶ ὑμᾶς αὐτούς.

Ενεργητική σύνταξη: Ἂν ἡ γυνή ὑμᾶς ἐξαπατήσῃ, οὐ μόνον ἔμ᾿ ἀδικήσετε ἀλλὰ καὶ ὑμᾶς αὐτούς.

στ. Ἡμῶν ἡ πόλις τὸ μὲν παλαιὸν ὑπὸ τῶν τυράννων (οἱ τύραννοι) κατεδουλώθη, τὸ δὲ ὕστερον ὑπὸ τῶν τριάκοντα (οἱ τριάκοντα).

Ενεργητική σύνταξη: Οἱ τύραννοι τὸ μὲν παλαιὸν τήν πόλιν ἡμῶν κατεδούλωσαν, , τὸ δὲ ὕστερον οἱ τριάκοντα.

Με την παθητική σύνταξη η έμφαση δίνεται στην πράξη, ενώ με την ενεργητική στο υποκείμενο που δρα.