Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 16-17]

Adrian Sommeling

Λυσίας «Υπέρ Μαντιθέου» Ερμηνευτικές ερωτήσεις [Διήγηση – Απόδειξη 16-17]

1. Να επισημάνετε στο κείμενο και να σχολιάσετε τα σημεία στα οποία ο Μαντίθεος αναφέρεται στον ηρωισμό του.

φοβουμένων ἁπάντων (εἰκότως, ὦ βουλή· δεινὸν γὰρ ἦν ἀγαπητῶς ὀλίγῳ πρότερον σεσωσμένους ἐφ᾽ ἕτερον κίνδυνον ἰέναι) προσελθὼν ἐγὼ τὸν ταξίαρχον ἐκέλευον ἀκληρωτὶ τὴν ἡμετέραν τάξιν πέμπειν.

Η εισβολή του Αγησιλάου στη Βοιωτία τον Αύγουστο του 394 π.Χ. προσέφερε στον Μαντίθεο μια εξαιρετική ευκαιρία να αναδείξει για μια ακόμη φορά τη γενναιότητά του, καθώς και την προθυμία του να υπηρετήσει με κάθε δυνατό τρόπο την πατρίδα του. Ενώ, λοιπόν, η επιλογή των ταγμάτων που επρόκειτο να αποσταλούν στη Βοιωτία για να προσφέρουν βοήθεια θα γινόταν με κλήρωση, ο Μαντίθεος παρουσιάζεται στον διοικητή και ζητά να στείλει το δικό τους τάγμα χωρίς κλήρωση. Μια πρωτοβουλία που φανερώνει πως η τόλμη και το θάρρος του Μαντιθέου βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με τη συναισθηματική κατάσταση και τη διάθεση των συμπολεμιστών του, οι οποίοι ένιωθαν -εύλογα- μεγάλο φόβο, αφού μόλις και μετά βίας είχαν σωθεί στην προηγούμενη μάχη και δεν είχαν το ψυχικό σθένος να αντιμετωπίσουν τόσο σύντομα έναν ισχυρότατο αντίπαλο, όπως ήταν ο Αγησίλαος.    

Ο Μαντίθεος συνειδητοποιώντας πως ο αθηναϊκός στρατός έχει χάσει την αυτοπεποίθησή του μετά την ολέθρια ήττα κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στην Κόρινθο, επιδιώκει να παραδειγματίσει με τη δική του στάση τους συμπατριώτες του. Έτσι, με την πρότασή του να σταλεί, χωρίς κλήρωση, η δική του φυλή στη Βοιωτία, επιθυμεί να δείξει πως η ήττα σε μία μάχη, όσο συντριπτική κι αν υπήρξε αυτή, δε θα πρέπει να οδηγεί σε πλήρη απογοήτευση και παραίτηση τους στρατιώτες, εφόσον ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει και τους δίνεται, άρα, μια νέα ευκαιρία να αποδείξουν την αποφασιστικότητά τους.

οὐ γὰρ μόνον τὰ προσταττόμενα ἐποίουν προθύμως, ἀλλὰ καὶ κινδυνεύειν ἐτόλμων.

Ο Μαντίθεος επισημαίνει στους βουλευτές πως κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας όχι μόνο εκτελούσε με προθυμία τις διαταγές που του δίνονταν, αλλά φρόντιζε παράλληλα να λαμβάνει και ριψοκίνδυνες πρωτοβουλίες, χωρίς να τον αποθαρρύνει το γεγονός ότι χρειάστηκε να θέσει επανειλημμένως τη ζωή του σε κίνδυνο. Θέλησή του υπήρξε πάντοτε το να υπηρετήσει το συμφέρον της πατρίδας του και για να το πραγματώσει αυτό δεν σκέφτηκε ποτέ τους κινδύνους που χρειάστηκε να αντιμετωπίσει.

2. Να εντοπίσετε στο κείμενο τα σημεία που αφορούν στα ρητορικά ήθη.

Το ήθος του Μαντιθέου: Ο Μαντίθεος στο πλαίσιο αυτών των ενοτήτων παρουσιάζεται ως ένας πολίτης με αυξημένη αίσθηση ευθύνης απέναντι στην πατρίδα του∙ ως ένας αγνός πατριώτης που είναι πρόθυμος ακόμη και τη ζωή του να θυσιάσει προκειμένου να υπηρετήσει την ασφάλεια της πόλης του. Αντιληπτή γίνεται, επιπλέον, τόσο η γενναιότητά του, όσο και ο σεβασμός που έχει απέναντι στους συμπολεμιστές του, τα συναισθήματα και τον φόβο των οποίων σπεύδει να δικαιολογήσει, αφού γνωρίζει καλά πως οι υψηλοί κίνδυνοι του πολέμου καταρρακώνουν συχνά το ηθικό των στρατιωτών.

Ο Μαντίθεος λαμβάνει πρωτοβουλίες και θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του θέλοντας αφενός να φανεί χρήσιμος στην πατρίδα του κι αφετέρου, διότι έχοντας την εμπειρία των προηγούμενων χρόνων και γνωρίζοντας τη δεινή θέση στην οποία έχουν κατ’ επανάληψη περιέλθει τα μέλη της αριστοκρατικής κοινωνίας, όπως είναι κι ο ίδιος, αντιλαμβάνεται πως οφείλει να αγωνιστεί πολύ περισσότερο από τους άλλους πολίτες, αν θέλει να του αναγνωρίσουν το ήθος και την ποιότητά του. Ο Μαντίθεος γνωρίζει πως οι πολίτες είναι δύσπιστοι απέναντι στα δημοκρατικά συναισθήματα των πλουσίων και γι’ αυτό ξέρει πως μόνο αν δείξει υπερβάλλοντα ζήλο θα διασφαλίσει την εύνοιά τους. Ο Μαντίθεος εμφανίζεται, άρα, ρεαλιστής και πλήρως συνειδητοποιημένος σχετικά με το πώς σκέφτονται οι συνάνθρωποί του, κάτι που τον ωθεί σε πράξεις υπέρμετρης γενναιότητας.     

Συνάμα, θα πρέπει να επισημανθεί η γενικότερη τάση του Μαντιθέου να παραδειγματίζει μέσα από τις πράξεις του τους συμπολίτες του. Αντί, λοιπόν, να καταφεύγει σε παραινετικά λόγια, φροντίζει με τη δική του γενναία στάση να παρακινεί εμπράκτως τους συμπολεμιστές του, ώστε να μην επιτρέψουν στο φόβο τους να τους αδρανοποιήσει.

Ήθος των κατηγόρων. Καθώς ο Μαντίθεος αιτιολογεί την εύλογη θέλησή του να αγωνιστεί πολύ περισσότερο από τους άλλους, για να διασφαλίσει μελλοντικά, αν παραστεί ανάγκη, την εύνοια των συμπολιτών του, διαφαίνεται εμμέσως η συκοφαντική τακτική των κατηγόρων, που δε διστάζουν να εκμεταλλευτούν κάθε πιθανό στοιχείο προκειμένου να σπιλώσουν το όνομα ενός ανθρώπου με ήθος και αρχές. Εν προκειμένω, το γεγονός ότι ο Μαντίθεος προέρχεται από μια ευκατάστατη οικογένεια, θα μπορούσε να αποτελέσει -όπως κι έγινε τελικά- κίνητρο για κακόβουλες εις βάρος του κατηγορίες. Οι αντίπαλοί του εκμεταλλεύτηκαν τη δεδομένη δυσπιστία των πολιτών απέναντι στις δημοκρατικές πεποιθήσεις των πλουσίων, ώστε να του προσάψουν την κατηγορία πως συνεργάστηκε με το καθεστώς των Τριάκοντα.  

Ήθος των Αθηναίων στρατιωτών. Η ήττα στη Νεμέα έχει ως αποτέλεσμα να κλονιστεί σημαντικά το ηθικό των στρατιωτών, οι οποίοι παρουσιάζονται εδώ με πολύ ανθρώπινο τρόπο από τον Μαντίθεο. Όπως κάθε άνθρωπος που βιώνει μια τραυματική εμπειρία, έτσι και οι Αθηναίοι στρατιώτες βρίσκονται τώρα σε δεινή θέση, καθώς φοβούνται πάρα πολύ να συμμετάσχουν σε μια νέα πολεμική αναμέτρηση με τους Σπαρτιάτες, αφού δεν έχουν πια εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους.  

3. Ποια συνέπεια είχε για τον πολίτη στην αρχαία Αθήνα η άρνηση στρατιωτικής υπηρεσίας και η δειλία;

[Η αποφυγή της στρατιωτικής υπηρεσίας, η λιποταξία και η δειλία όχι μόνο δεν επέτρεπαν στον πολίτη να αναλάβει δημόσια αξιώματα, αλλά του στερούσαν και τα πολιτικά δικαιώματα.]

Η αναφορά του Μαντιθέου πως προκαλείται οργή στους Αθηναίους από εκείνους τους πολίτες που επιδιώκουν να ασχοληθούν με τα δημόσια πράγματα, ενώ δεν έχουν το θάρρος να συμμετάσχουν στους πολιτικούς κινδύνους, μας υπενθυμίζει την ιδιαίτερη βαρύτητα που δινόταν τότε στην υπηρέτηση της στρατιωτικής θητείας. Ο πολίτης, λοιπόν, που απέφευγε με οποιονδήποτε τρόπο να υπηρετήσει στον αθηναϊκό στρατό ή επιδείκνυε δειλία κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του, ερχόταν αντιμέτωπος με τη στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων. Με δεδομένη την αδυναμία ή την απροθυμία του να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον στρατό της πόλης, όχι μόνο εμποδιζόταν από το να αναλάβει δημόσια αξιώματα, αλλά πολύ περισσότερο έχανε πλήρως τα πολιτικά του δικαιώματα.

Σε αντίθεση με τη σημερινή εποχή, τότε είχαν ως απαρέγκλιτη αρχή πως για να μπορεί ο πολίτης να απολαμβάνει τα δικαιώματα που του αναλογούσαν, όφειλε να είναι απολύτως συνεπής στις αντίστοιχες υποχρεώσεις του απέναντι στην πόλη.    

4. Να εντοπίσετε στο κείμενο τα σημεία που αφορούν στα ρητορικά πάθη.

Ο Μαντίθεος αναφερόμενος στη γενναιότητά του κατά τη διάρκεια των πολεμικών αναμετρήσεων της Αθήνας με τη Σπάρτη, και στη διάθεση αυτοθυσίας που τον διακατείχε σε κάθε ανάλογη επιχείρηση της πατρίδας του, κατορθώνει να δημιουργήσει συναισθήματα θαυμασμού στους βουλευτές, οι οποίοι έχουν ευλόγως ιδιαίτερη εκτίμηση στους συμπολίτες τους που είναι πρόθυμοι να κάνουν ό,τι περισσότερο μπορούν για χάρη της κοινής τους πατρίδας. Το συναίσθημα αυτό του θαυμασμού για το θάρρος του Μαντιθέου προκαλεί με τη σειρά του μια δικαιολογημένη διάθεση αγανάκτησης απέναντι σ’ εκείνους τους πολίτες που είχαν το θράσος να συκοφαντήσουν έναν ηθικά ακέραιο συμπολίτη τους, που ήταν πάντοτε πρόθυμος να θυσιαστεί για την Αθήνα.

Επιπλέον, η αναφορά του Μαντιθέου στο γεγονός ότι είχε από καιρό επίγνωση πως θα χρειαζόταν να αγωνιστεί πολύ περισσότερο από τους συμπολίτες του, αν ήθελε να του αναγνωρίσουν κάποτε την ηθική του ποιότητα και την αφοσίωσή του στην πατρίδα, καθιστά εμφανή την αδικία που έχει υποστεί, εφόσον βρέθηκαν -όπως ακριβώς το είχε υποθέσει ο Μαντίθεος- εκείνοι οι επιτήδειοι που θέλησαν να εκμεταλλευτούν το γεγονός ότι ανήκε σε μια ευκατάστατη οικογένεια για να σπιλώσουν το όνομά του και να τον βλάψουν. Η μικροπρέπεια, η εμπάθεια, ο φθόνος και η κακεντρέχεια των κατηγόρων του γίνεται εδώ ιδιαιτέρως αισθητή, κι ο Μαντίθεος κερδίζει αναμφίβολα την εύνοια των βουλευτών.  

5. δεινὸν γὰρ ἦν… ἐφ’ ἕτερον κίνδυνον ἰέναι: Να κρίνετε το επιχείρημα του Μαντιθέου ως προς την πειστικότητά του.

[Ρεαλιστικό και ψυχολογικό το επιχείρημα. Αποτελεί φοβερή δοκιμασία για τον στρατιώτη, που έχασε τη μάχη και ως εκ θαύματος σώθηκε, να ριχθεί με πεσμένο το ηθικό σε ελάχιστο χρονικό διάστημα σε έναν πολύ πιο δύσκολο αγώνα με αντίπαλο μάλιστα τον Αγησίλαο.]

Το επιχείρημα του Μαντιθέου σχετικά με την ψυχολογική κατάσταση των συμπολεμιστών του είναι άκρως πειστικό, εφόσον βασίζεται σε μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια. Οι άνθρωποι που έχουν μόλις και μετά βίας γλιτώσει τη ζωή τους από έναν κίνδυνο, με πολύ μεγάλη δυσκολία συναινούν στο να εκτεθούν αμέσως μετά σ’ έναν νέο κίνδυνο. Μετά, επομένως, από την ολέθρια ήττα των Αθηναίων στη Νεμέα, οι στρατιώτες εντελώς δικαιολογημένα φοβούνται και δεν είναι πρόθυμοι να μεταβούν στη Βοιωτία, όπου θα κληθούν να αντιμετωπίσουν έναν ακόμη πιο επίφοβο αντίπαλο∙ τον περιβόητο Αγησίλαο.

6. ἐν Κορίνθῳ χωρίων ἰσχυρῶν κατειλημμένων… παριέναι: Για ποιο λόγο οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοι μετά την ήττα τους στη Νεμέα κατέλαβαν οχυρές θέσεις στην Κόρινθο;

[Παρά τη νίκη των Σπαρτιατών και των συμμάχων τους ο αντίπαλος συνασπισμός εξακολούθησε να κατέχει την Κόρινθο και με την κατάληψη οχυρών θέσεων πέτυχε τον έλεγχο του Ισθμού, εμποδίζοντας έτσι τους Σπαρτιάτες του Αριστόδημου να ενωθούν με τον στρατό του Αγησιλάου, που είχε ήδη φθάσει στη Βοιωτία. Τελικά μόνο μια μοίρα στρατού (600 περίπου άνδρες) κατάφερε να φθάσει στον Αγησίλαο.]

Παρά την ήττα τους στη Νεμέα, οι Αθηναίοι γνωρίζουν καλά πως ο πόλεμος στον οποίο έχουν εμπλακεί δεν έχει τελειώσει, γι’ αυτό και φροντίζουν να διατηρήσουν τον έλεγχο ισχυρών οχυρών θέσεων στην Κόρινθο προκειμένου να παρεμποδίσουν την ελεύθερη διέλευση των σπαρτιατικών δυνάμεων. Επιλογή ιδιαιτέρως κρίσιμη, αν ληφθεί υπόψη πως είχε ήδη φτάσει στη Βοιωτία ο Αγησίλαος με ισχυρές δυνάμεις που θα αποκτούσαν ακόμη μεγαλύτερη δυναμική, αν ο συνασπισμός των Σπαρτιατών είχε τη δυνατότητα να ενισχύσει τις δυνάμεις του με επιπλέον στρατεύματα από την Πελοπόννησο. Στόχος, λοιπόν, των Αθηναίων και των συμμάχων τους ήταν να κρατήσουν, στο βαθμό που αυτό ήταν εφικτό, διαιρεμένες τις δυνάμεις των Σπαρτιατών, ώστε να μπορέσουν να τους αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά σε επόμενες αναμετρήσεις.

7. Ποιες ενέργειες του Μαντιθέου δείχνουν ότι είναι διαφορετικός από τους συμπολεμιστές του;

Ο Μαντίθεος σε αντίθεση με τους συμπολεμιστές του, δεν αφήνει την απογοήτευση και τον φόβο από την ήττα που υπέστησαν οι Αθηναίοι στη Νεμέα να τον καταβάλει και να τον οδηγήσει στην αδράνεια. Έτσι, όταν γίνεται γνωστή η εισβολή του Αγησιλάου στη Βοιωτία και εμφανίζεται η ανάγκη να σταλούν εκεί τάγματα του αθηναϊκού στρατού, ο ίδιος παρουσιάζεται στον διοικητή και ζητά να σταλεί το τάγμα της δικής του φυλής, χωρίς να ακολουθηθεί η διαδικασία της κλήρωσης, μέσω της οποίας θα γινόταν τυχαία επιλογή ταγμάτων. Μια τολμηρή πρωτοβουλία που φανερώνει τη διάθεση του Μαντιθέου να μην επιτρέψει στον εαυτό του και στους συμπατριώτες του να αφεθούν στην ηττοπάθεια.

Επιπροσθέτως, ο Μαντίθεος καθ’ όλη τη διάρκεια της θητείας του, όχι μόνο υπακούει πρόθυμα στις εντολές που του δίνονται, αλλά προχωρά κι ακόμη παραπέρα με το να μη διστάζει να διακινδυνεύσει επανειλημμένως τη ζωή του προκειμένου να υπηρετήσει όσο καλύτερα μπορούσε τα συμφέροντα της πατρίδας του. Επιβεβαιωτικά αυτής της στάσης είναι τόσο η πρωτοβουλία του να ζητήσει από τον διοικητή να σταλεί το δικό τους τάγμα στη Βοιωτία, χωρίς κλήρωση, όσο και το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της μάχης στη Νεμέα κατόρθωσε να βρεθεί στην πρώτη γραμμή του μετώπου κι αποχώρησε από αυτό αργότερα κι από τον ίδιο τον στρατηγό των Αθηναίων. 

8. φοβουμένων ἁπάντων… προσελθὼν ἐγὼ τὸν ταξίαρχον ἐκέλευον… πέμπειν: Για ποιο λόγο ο Μαντίθεος καλεί τον ταξίαρχο να αποστείλει τη φυλή του Μαντιθέου ἀκληρωτί στις επικίνδυνες πολεμικές επιχειρήσεις;

[Ο ρήτορας λίαν επιτυχώς αντιπαραθέτει τον καθολικό και αιτιολογημένο φόβο των στρατιωτών προς την τολμηρή και θαρραλέα στάση του Μαντιθέου.]

Ο Μαντίθεος βλέποντας πως αμέσως μετά την ήττα του αθηναϊκού στρατού στη μάχη της Νεμέας οι συμπατριώτες του φοβούνται και πως το ηθικό τους έχει καμφθεί σημαντικά, προσπαθεί για μια ακόμη φορά να δώσει με τη δράση του το παράδειγμα στους άλλους για το πώς θα πρέπει να διαχειριστούν τη δύσκολη αυτή κατάσταση. Ζητά, έτσι, από τον ταξίαρχο να αποστείλει τη δική του φυλή στη Βοιωτία, χωρίς κλήρωση, ώστε να διαφανεί πως η οδυνηρή εμπειρία της ήττας που προηγήθηκε δεν είναι ικανή να αποθαρρύνει και να αδρανοποιήσει τους Αθηναίους στρατιώτες. Επιδιώκει, δηλαδή, ο Μαντίθεος να δείξει στους συμπολεμιστές του πως δεν θα πρέπει να επιτρέψουν στον δικαιολογημένο φόβο τους να τους καθηλώσει σε μια πολλαπλώς επιζήμια αδράνεια.