Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Η Τραπεζούντα υπό τη διοίκηση του Χρύσανθου & Πρωτοβουλίες του Κ. Κωνσταντινίδη (πηγές)

Αγώνες για τη δημιουργία μιας αυτόνομης Ποντιακής Δημοκρατίας (1917-1922)

 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από τα κείμενα που σας δίνεται, να παρουσιάσετε:
α) Τα γεγονότα κατά τη διάρκεια της κατοχής της Τραπεζούντας από τους Ρώσους, όπως και όσα ακολούθησαν μετά την αποχώρησή τους.
β) Τις προσπάθειες των Ποντίων της Διασποράς -κυρίως του Κ. Κωνσταντινίδη- για την ανεξαρτητοποίηση του Πόντου, καθώς και την αρχική στάση του Ελ Βενιζέλου απέναντι στις επιδιώξεις αυτές.
 
Κείμενο 1
Όλες οι ενέργειες του Χρύσανθου κατέτειναν προς τον ίδιο σκοπό: «ίνα η χώρα συνταχθή βαθμηδόν εις είδος αυτονόμου κράτους συνδιοικουμένου υπό των Ελλήνων και Μουσουλμάνων». Η πρόθεση αυτή ήταν έκδηλη από τις πρώτες κιόλας ενέργειες του μητροπολίτη. Αυτή είναι, εξάλλου, και η μοναδική ερμηνεία που θα μπορούσε να δοθεί στην απόφασή του να διασφαλίσει την μουσουλμανική συμμετοχή σε βασικούς διοικητικούς μηχανισμούς, όπως το δημαρχιακό συμβούλιο, ήδη από τις πρώτες μέρες λειτουργίας του νέου καθεστώτος. Ενδεικτικά, σημειώνουμε ότι η συμμετοχή στη διοίκηση συνιστούσε, την εποχή εκείνη, μια επιλογή, στην οποία το τουρκικό στοιχείο της περιοχής, ουσιαστικά αποδυναμωμένο, δεν μπορούσε καν να ελπίσει – πόσο μάλλον να την επιδιώξει.
 
Ελευθερία Κυφωνίδου, Ποντιακό Ζήτημα: Στρατηγικές επιλογές και αδιέξοδα, 1917-1922
 
Κείμενο 2
Ο σημαντικότερος σύνδεσμος σε σχέση με το εθνικό ζήτημα των Ελλήνων του Πόντου ήταν μάλλον αυτός που ιδρύθηκε στη Γαλλία. Από το Σεπτέμβριο του 1917 είχε εμφανισθεί στη Μασσαλία μία κίνηση, με πρωτοβουλία του Έλληνα εμπόρου από την Κερασούντα Κωνσταντίνου-Ιάσωνα Κωνσταντινίδη, η οποία για πρώτη φορά διεκδικούσε ξεκάθαρα την ανεξαρτησία του Πόντου, καθώς η αυτονομία εντός της Ρωσίας φαινόταν απραγματοποίητη λόγω των εξελίξεων, η συμπερίληψη στην Αρμενία αποκλειόταν και η ένωση με την Ελλάδα ήταν αδύνατη. Με πρωτοβουλία του Κωνσταντινίδη την 1η Οκτωβρίου του 1917 ν. η. οι Πόντιοι του Παρισιού ίδρυσαν τον Εθνικό Σύνδεσμο του Πόντου (League Nationale du Pont) που έθετε ως σκοπό του τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους στον Πόντο και το οποίο θα είχε δημοκρατικό πολίτευμα.
Σύντομα προχώρησε και σε συνολικότερη πρόταση όπου βάσει επιχειρημάτων, κυρίως ιστορικών και πληθυσμιακών, έθετε το ζήτημα δημιουργίας ανεξάρτητης Ελληνικής Δημοκρατίας του Πόντου με συγκεκριμένα προτεινόμενα όρια που αποτυπώνονταν στο χάρτη που σχεδιάστηκε και κυκλοφόρησε και σε επιστολικό δελτάριο.
Το Νοέμβριο του 1917 ο Κωνσταντινίδης συναντήθηκε στη Νίκαια και με τον Βενιζέλο στον οποίο εξέθεσε τις θέσεις και το σχέδιό του για ανεξαρτητοποίηση του Πόντου. Ο Βενιζέλος σύμφωνα με τον Κωνσταντινίδη επιδοκίμασε θεωρητικά το σχέδιό του, χωρίς όμως να υποσχεθεί κάποια βοήθεια, και τον ενθάρρυνε για την επιτυχία του.
Ο Κωνσταντινίδης ενέτεινε τις προσπάθειές του οργανώνοντας, λίγο πριν από την πτώση της Τραπεζούντας, στις 22 Ιανουαρίου/4 Φεβρουάριου 1918, στη Μασσαλία Παμποντιακό Συνέδριο με αντιπροσώπους από Ποντίους της Ευρώπης (πληρεξούσιοι από Ελλάδα, Βρετανία, Γαλλία, Ελβετία και Αίγυπτο) και της Αμερικής όχι όμως της Ρωσίας και του Πόντου.
Το συνέδριο εξέλεξε προεδρείο με πρόεδρο τον Κωνσταντινίδη, αντιπρόεδρο τον I. Σ. Ιωαννίδη και γραμματέα τον Σ. I. Κολάση και προσπάθησε να προωθήσει το ζήτημα της ανεξαρτησίας του Πόντου, στέλνοντας μάλιστα και επιστολή στον Τρότσκυ ζητώντας τη βοήθεια των μπολσεβίκων.
 
Ευριπίδης Γεωργανόπουλος, Οι προσπάθειες των Ελλήνων του Πόντου για αυτοδιάθεση κατά το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1916-1922.
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α) Λίγες μέρες πριν από τη ρωσική κατοχή της Τραπεζούντας, τον Απρίλιο του 1916, έγινε η παράδοση της πόλης από τον Τούρκο Βαλή Μεχμέτ Τζεμάλ Αζμή μπέη στο μητροπολίτη Χρύσανθο, ο οποίος λόγω της συνετής πολιτικής του απέναντι στους μουσουλμάνους της περιοχής, έγινε δεκτός, από τους Ρώσους αλλά και από τους προξενικούς εκπροσώπους των άλλων κρατών, ως ηγέτης στην ευαίσθητη περιοχή, όπου ήταν ακόμη νωπές στους κατοίκους οι μνήμες από τις σφαγές και τις εχθροπραξίες. Η δίχρονη προεδρία του Χρύσανθου ήταν ένα αληθινό διάλειμμα δημοκρατίας και αρμονικής συμβίωσης χριστιανών και μουσουλμάνων. Η διαπίστωση αυτή τεκμηριώνεται από την Ελευθερία Κυφωνίδου (Κείμενο 1) μέσω της καταγραφής των ενεργειών του Χρύσανθου, δεδηλωμένη πρόθεση του οποίου ήταν η σταδιακή δημιουργία ενός αυτόνομου κράτους που θα διοικούταν συνεργατικά από τους Έλληνες και τους Μουσουλμάνους. Ειδικότερα, ο Χρύσανθος φρόντισε από την αρχή κιόλας της λειτουργίας του νέου σχήματος διοίκησης της Τραπεζούντας να διασφαλίσει τη συμμετοχή των μουσουλμάνων σε καίριους διοικητικούς φορείς, όπως ήταν, για παράδειγμα, το δημαρχιακό συμβούλιο. Επρόκειτο για μια απόφαση που βασιζόταν καθαρά στη δική του βούληση, μιας και οι Τούρκοι της περιοχής, έχοντας χάσει πλήρως την ισχύ τους, δεν είχαν θεωρήσει πως θα μπορούσε να τους παραχωρηθεί ένα τέτοιο προνόμιο, γι’ αυτό και δεν το είχαν καν ζητήσει. Το Φεβρουάριο, πάντως, του 1918 η κατάσταση είχε αλλάξει ριζικά, όταν ύστερα από την επικράτηση των μπολσεβίκων το 1917, ο ρωσικός στρατός εγκατέλειψε την Τραπεζούντα και η περιοχή ξαναπέρασε στην κατοχή των Νεοτούρκων.
Στις δύσκολες εκείνες στιγμές, χιλιάδες Έλληνες του ανατολικού Πόντου και του Καρς, για να γλιτώσουν από τις διώξεις από τους Νεότουρκους, πήραν το δρόμο της φυγής προς τη Ρωσία, η οποία δοκιμαζόταν τότε από εμφύλιο πόλεμο.
 
β) Ο ξεριζωμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ευαισθητοποίησε τους Έλληνες της Ρωσίας, οι οποίοι ήδη από το Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο, τον Ιούλιο του 1917 στο Ταϊγάνιο αποφάσισαν την εκλογή Κεντρικού Συμβουλίου για τη δημιουργία ανεξάρτητου Ποντιακού Κράτους, με προσωρινή έδρα την πόλη Ροστόβ.
Για πρώτη φορά οι Πόντιοι της Διασποράς οργανώθηκαν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Βόλο), καθως επίσης και στις πόλεις του εξωτερικού.
Στην Ευρώπη πρωτεργάτης του αγώνα ήταν ο Κ. Κωνσταντινίδης, ο οποίος από τη Μασσαλία με διαδοχικά υπομνήματα ενημέρωνε τις συμμαχικές δυνάμεις για την τραγική κατάσταση που επικρατούσε στον Πόντο. Όπως, μάλιστα, επισημαίνει ο Ευριπίδης Γεωργανόπουλος (Κείμενο 2), ο Κωνσταντίνος-Ιάσωνας Κωνσταντινίδης, που ήταν έμπορος από την Κερασούντα, είχε ξεκινήσει με δική του πρωτοβουλία στη Μασσαλία της Γαλλίας ήδη από τον Σεπτέμβρη του 1917 μια κίνηση που είχε ως στόχο τη διεκδίκηση της ανεξαρτησίας του Πόντου. Η διεκδίκηση αυτή βασιζόταν στο γεγονός πως το να αυτονομηθεί ο Πόντος στο πλαίσιο του ρωσικού κράτους δεν αποτελούσε ρεαλιστική προσδοκία λόγω των εκεί πολιτικών εξελίξεων, η συμπερίληψη του Πόντου στο αρμενικό κράτος ήταν μη αποδεκτή λύση, αλλά και η ένωση με την Ελλάδα μη εφικτή επιλογή. Με αυτές τις συνθήκες κατά νου, την 1η Οκτωβρίου του 1917 οι Πόντιοι που ζούσαν στο Παρίσι ίδρυσαν, με πρωτοβουλία του Κωνσταντινίδη, τον Εθνικό Σύνδεσμο του Πόντου, στόχος του οποίου ήταν η συγκρότηση ανεξάρτητου δημοκρατικού κράτους στον Πόντο.  Ο ίδιος επίσης τύπωσε και κυκλοφόρησε χάρτη που όριζε τα σύνορα της προτεινόμενης ποντιακής δημοκρατίας. Αυτό το χάρτη τύπωσε και σε απλό σχήμα ταχυδρομικού δελτίου (καρτ-ποστάλ) με γραπτό κείμενο στα γαλλικά: «Πολίτες τον Πόντου ξεσηκωθείτε! Θυμίστε στα φιλελεύθερα έθνη τα ύψιστα δικαιώματα σας για τη ζωή και την ανεξαρτησία». Η πληροφορία αυτή επιβεβαιώνεται και από τον Ευριπίδη Γεωργανόπουλο, ο οποίος, επιπροσθέτως, αναφέρει ότι η πρόταση για τη δημιουργία μιας Ελληνικής Δημοκρατίας του Πόντου, στηριζόταν σε επιχειρήματα ιστορικά και πληθυσμιακά, τα οποία και δικαιολογούσαν την οριοθέτηση της διεκδικούμενης περιοχής. Η ρωσική επανάσταση ξεσήκωσε τους Έλληνες του Πόντου για το δικό τους εθνικό αγώνα, ενώ στο πρώτο παγκόσμιο Παν-ποντιακό Συνέδριο, που οργανώθηκε στη Μασσαλία το Φεβρουάριο του 1918, ο ίδιος ο Κ. Κωνσταντινίδης, με τηλεγράφημα που έστειλε στον Λ. Τρότσκι, ζήτησε επίσημα την υποστήριξη της Σοβιετικής Ένωσης. Τα γεγονότα αυτά, όπως διευκρινίζει ο Ευριπίδης Γεωργανόπουλος, συνέβησαν λίγο προτού περάσει η Τραπεζούντα στον έλεγχο των Νεότουρκων. Στο πλαίσιο, μάλιστα, του Παμποντιακού Συνεδρίου είχαν προσέλθει ως αντιπρόσωποι Πόντιοι από χώρες της Ευρώπης (Ελλάδα, Βρετανία, Γαλλία και Ελβετία), από την Αίγυπτο και από την Αμερική, αλλά όχι από τον ίδιο τον Πόντο και τη Ρωσία λόγω των πολιτικών εξελίξεων και των στρατιωτικών συγκρούσεων που διαδραματίζονταν εκεί. Το Συνέδριο εξέλεξε, συνάμα, προεδρείο, ορίζοντας τον Κωνσταντινίδη πρόεδρο, τον Ι. Ιωαννίδη αντιπρόεδρο και τον Σ. Κολάση γραμματέα, θέτοντας ως στόχο την προώθηση του ζητήματος της ανεξαρτησίας του Πόντου.
Η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν αρχικά σύμφωνη με τον αγώνα και τις εθνικές διεκδικήσεις των Ποντίων. Όπως καταγράφεται από τον Ευριπίδη Γεωργανόπουλο, ο Χρύσανθος είχε συναντήσει τον Βενιζέλο στη Νίκαια της Γαλλίας το Νοέμβριο του 1917 και του είχε παρουσιάσει τις απόψεις του για την ανεξαρτητοποίηση του Πόντου. Στη συνάντηση αυτή, σύμφωνα με τον Κωνσταντινίδη, ο Βενιζέλος είχε επιδοκιμάσει το σχέδιο αυτό και τον είχε ενθαρρύνει, χωρίς πάντως να δεσμευτεί για την παραχώρηση κάποιας συγκεκριμένης βοήθειας. Στο συνέδριο Ειρήνης όμως στο Παρίσι, που άρχισε το Δεκέμβριο του 1918, ο Ελ. Βενιζέλος πιέστηκε από τις συμμαχικές δυνάμεις και δεν συμπεριέλαβε τον Πόντο στο φάκελο των ελληνικών διεκδικήσεων, και, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες των Ελλήνων του Πόντου, συμφώνησε να παραχωρηθεί η περιοχή στην υπό ίδρυση Αρμενική Δημοκρατία.