Κωνσταντίνος Μάντης, Οι απαρχές της Μεγάλης Ιδέας

Michael Tompsett

 
Κωνσταντίνος Μάντης, Οι απαρχές της Μεγάλης Ιδέας
 
     Η αποκρυστάλλωση των προσδοκιών που είχαν οι Έλληνες για τη διεύρυνση των συνόρων του νεοσύστατου κράτους τους και, κατ’ επέκταση, για την απελευθέρωση όλων των ως τότε αλύτρωτων ομοεθνών τους έγινε από τον Ιωάννη Κωλέττη στις 14 Ιανουαρίου του 1844, σε μια ομιλία του κατά τη διαδικασία οριστικοποίησης και ψήφισης του τότε Συντάγματος. Η έκφραση «μεγάλη ιδέα» που χρησιμοποίησε ο Κωλέττης αφενός για να δηλώσει τον ευρύτερο πολιτισμικό ρόλο που είχε να επιτελέσει το ελληνικό κράτος και αφετέρου για να υπομνήσει τον πρωταρχικό στόχο της Επανάστασης του 1821 που όφειλε να ολοκληρώσει το ελληνικό έθνος, αποτέλεσε από τότε την επιγραμματική και σχεδόν συνθηματική διατύπωση του συνόλου των ελπίδων των εντός και εκτός συνόρων Ελλήνων (Πλουμίδης, 2018: 555-556).
 
Ιστορική αφορμή για τη διατύπωση της Μεγάλης Ιδέας
     Μετά την επανάσταση της 3^ης Σεπτεμβρίου 1843 και την υποχώρηση του Όθωνα στο ζήτημα του Συντάγματος, ξεκίνησε τις εργασίες της στις 8 Νοεμβρίου 1843 η Εθνοσυνέλευση για τη σύνταξη και την ψήφισή του. Στο πλαίσιο των σχετικών συζητήσεων, που άρχισαν τον Ιανουάριο του 1844 μετά την ολοκλήρωση του προσχεδίου του Συντάγματος, προέκυψε έντονη διαφωνία ανάμεσα στους «αυτόχθονες» και τους «ετερόχθονες» σχετικά με τις προϋποθέσεις που όφειλε να πληροί κάποιος για να λάβει την ελληνική ιθαγένεια. Οι Έλληνες που κατοικούσαν εντός των ορίων του ελληνικού κράτους (αυτόχθονες) ενοχλούνταν από το γεγονός πως Έλληνες από αλύτρωτες περιοχές (ετερόχθονες) είχαν ενταχθεί ως υπάλληλοι στον κρατικό μηχανισμό και είχαν δημιουργήσει ήδη σημαντικές περιουσίες (Διαμαντούρος, 1977: 106-111). Η διαφωνία αυτή που προκαλούσε έναν ανεπιθύμητο διχασμό ανάμεσα σε ανθρώπους που ανήκαν στο ίδιο έθνος και είχαν αγωνιστεί για τον ίδιο σκοπό, προκάλεσε την παρέμβαση του Ιωάννη Κωλέττη, ο οποίος με την ομιλία του θέλησε να στηλιτεύσει τη στάση των υπέρμαχων του αυτοχθονισμού, υπενθυμίζοντας τον τεχνητό χαρακτήρα αυτού του διαχωρισμού, που είχε προκύψει λόγω της περιορισμένης έκτασης του πρόσφατα ιδρυθέντος ελληνικού κράτους. Ήταν, κατ’ εκείνον, προφανές πως αν τα όρια του ελληνικού κράτους ήταν περισσότερο εκτεταμένα δεν θα υπήρχε λόγος να γίνονται ανούσιες διακρίσεις ανάμεσα σε Έλληνες και Έλληνες (Πλουμίδης, 2018: 556).
 
Η άμεση ανταπόκριση των Ελλήνων στη Μεγάλη Ιδέα
     Η αναφορά του Κωλέττη στη Μεγάλη Ιδέα του ελληνικού έθνους έγινε δεκτή με ενθουσιώδη τρόπο από τους συγκαιρινούς του, καθώς συνόψιζε, παρά τη σχετική της ασάφεια, τις βαθύτερες προσδοκίες τους σχετικά με την ενδυνάμωση και επέκταση του ελληνικού κράτους. Τόσο οι αυτόχθονες Έλληνες, όσο και εκείνοι που κατοικούσαν σε περιοχές που δεν είχαν ενταχθεί στα όρια του ελληνικού κράτους υιοθέτησαν την Ιδέα αυτή και έθεσαν έκτοτε ως στόχο τους την υλοποίησή της (Κλαψής, 2019: 102). Η Μεγάλη Ιδέα, συνάμα, παρά ή χάρη στην ασάφειά της προσέφερε στους Έλληνες της εποχής την ελπίδα πως υπήρχε μια θεωρητικώς εφικτή διέξοδος από τα συνεχή οικονομικά τους προβλήματα. Πίστευαν, δηλαδή, πως η δημιουργία ενός μεγάλου ελληνικού κράτους, το οποίο θα συμπεριελάμβανε τις ευπορότερες περιοχές της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, όπως και τα λιμάνια τους, θα άνοιγε το δρόμο για τη ζητούμενη οικονομική ανάπτυξη και, άρα, για τη δραστική αντιμετώπιση των ποικίλων κοινωνικών προβλημάτων που τους ταλάνιζαν (Παπαγεωργίου, 2005: 424).
 
Το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο γένεσης της Μεγάλης Ιδέας
     Τον Ιούνιο του 1839 ο Μωχάμετ Άλυ επιχειρεί για μια ακόμη φορά την αποδέσμευση της Αιγύπτου από τον οθωμανικό έλεγχο και περνώντας με τα στρατεύματά του μέσα από τη Συρία επιτυγχάνει μια σημαντική νίκη εις βάρος των Τούρκων, στην περιοχή του Νεζίπ (Nizip). Η νίκη του αυτή, αν και δεν οδήγησε στο επιθυμητό αποτέλεσμα λόγω της παρέμβασης των μεγάλων ευρωπαϊκών Δυνάμεων, έφερε εκ νέου στο προσκήνιο το Ανατολικό Ζήτημα και έθεσε σε κίνηση έναν εσωτερικό αναβρασμό στον ελληνικό χώρο. Υπήρξε, μάλιστα, τόσο εμφανής η αναθέρμανση του ενδιαφέροντος των Ελλήνων για την πιθανότητα νέων εξεγέρσεων στις υπόδουλες ακόμη περιοχές, ώστε ο Όθωνας δέχτηκε ισχυρές πιέσεις από τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις να εκτονώσει την κατάσταση αυτή. Διαδικασία όχι εύκολη, όπως αποδείχτηκε, καθώς οι Κρητικοί δεν δίστασαν να ξεκινήσουν τη δική τους εξέγερση το 1841, όταν ύστερα από σχετική απόφαση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων οι αιγυπτιακές δυνάμεις του Μωχάμετ Άλυ καλούνταν να αποχωρήσουν από  την Κρήτη και να την παραδώσουν εκ νέου στον έλεγχο των Τούρκων. Η επανάσταση αυτή των Κρητικών διήρκησε λίγους μόλις μήνες και τερματίστηκε από τις υπέρτερες τουρκικές δυνάμεις. Αποτέλεσε, ωστόσο, ένα φανέρωμα των διαθέσεων που επικρατούσαν στο σύνολο του ελληνικού χώρου (Διαμαντούρος, 1977: 81-83).   
 
Συμπεράσματα
     Ο Ιωάννης Κωλέττης κατόρθωσε με την ομιλία του να εκφράσει τις προσδοκίες και τις ελπίδες όλων των Ελλήνων, έστω κι αν τη στιγμή εκείνη δεν ήταν κανείς σε θέση να προσδιορίσει με ακριβή τρόπο το σύνολο των εδαφών που θα έπρεπε να περιλαμβάνει το επιζητούμενο μεγάλο ελληνικό κράτος. Ανεξάρτητα, άλλωστε, από το πώς ερμήνευε κάθε Έλληνας τον όρο αυτό, η Μεγάλη Ιδέα λειτούργησε ως το όραμα εκείνο που κινητοποίησε ένα ολόκληρο έθνος για τουλάχιστον οκτώ δεκαετίες και το οδήγησε στην υλοποίηση ενός αρχικά ασαφούς εθνικού στόχου, ο οποίος αποκτούσε καθοδόν μια όλο και πιο ξεκάθαρη εικόνα.  
 
Βιβλιογραφία
 
Κλάψης, Α., 2019. Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης, 1821-1923. Αθήνα: Πεδίο.
 
Παπαγεωργίου, Στ., 2005. Από το γένος στο έθνος. Η θεμελίωση του ελληνικού κράτους 1821-1862. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήσης.
 
Πλουμίδης, Σπ., 2018. Της μεγάλης ταύτης ιδέας: Οι αφετηρίες της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας. Στο Κατσιαρδή-Hering, Όλ. κ.ά. (επιμ.), Έλλην, Ρωμηός, Γραικός: Συλλογικοί προσδιορισμοί και ταυτότητες (σ. 555-569). Αθήνα: Ευρασία.
 
Διαμαντούρος, Ν., 1977. Περίοδος συνταγματικής μοναρχίας. Στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (σ. 105-132). Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.