Πλάτων, Πρωταγόρας 321b-322a (Η κλοπή της φωτιάς - έντεχνη σοφία και λόγος)

 
Πλάτων, Πρωταγόρας 321b-322a (Η κλοπή της φωτιάς - έντεχνη σοφία και λόγος)
 
Η επιμηθεϊκή φάση, που αντιστοιχεί στον φυσικό χρόνο του βιολογικού σχηματισμού των ζωικών ειδών, κλείνει με το ανθρώπινο είδος το οποίο εμφανίζεται τελευταίο στη σειρά των ζωικών οργανισμών. Ως τελευταίο μένει ἀκόσμητον, που σημαίνει ότι έχει τα λιγότερα φυσικά εφόδια για να επιβιώσει ως είδος στη φύση. Συνεπώς, η φυσική κατάσταση του ανθρώπου κατά το στάδιο σχηματισμού των ειδών μπορεί να αποδοθεί με την έννοια της ἀπορίας, δηλαδή της φυσικής αδυναμίας και συγχρόνως της ανάγκης για εξεύρεση τρόπων και μέσων αντιμετώπισής της (ἠπόρει ὅ,τι χρήσαιτο). Ο άνθρωπος αναγκάζεται να αναζητήσει τον πόρο, τη λύση του προβλήματος και την υπέρβαση της δυσκολίας. Όταν ο Προμηθέας αντιλήφθηκε το αδιέξοδο στο οποίο κατέληξε το έργο του Επιμηθέα, αποφασίζει να μπει κρυφά στο εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου και να κλέψει την ἔντεχνον σοφίαν και τη φωτιά που θα βοηθούσαν τον άνθρωπο στην επιβίωση και την εξέλιξή του. Η μετάβαση του ανθρώπου από την κατάσταση των βιολογικών εξαρτήσεων στην αναζήτηση της αυτονομίας του συμβολίζεται με τον Προμηθέα και τη φιλάνθρωπη κλοπή των «δώρων» του για τον άνθρωπο από το εργαστήρι των δύο θεών.
 
Κείμενο
Ἅτε δὴ οὖν οὐ πάνυ τι σοφὸς ὢν ὁ Ἐπιμηθεὺς ἔλαθεν αὑτὸν καταναλώσας τὰς δυνάμεις εἰς τὰ ἄλογα· λοιπὸν δὴ ἀκόσμητον ἔτι αὐτῷ ἦν τὸ ἀνθρώπων γένος, καὶ ἠπόρει ὅτι χρήσαιτο. Ἀποροῦντι δὲ αὐτῷ ἔρχεται Προμηθεὺς ἐπισκεψόμενος τὴν νομήν, καὶ ὁρᾷ τὰ μὲν ἄλλα ζῷα ἐμμελῶς πάντων ἔχοντα, τὸν δὲ ἄνθρωπον γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδητον καὶ ἄστρωτον καὶ ἄοπλον· ἤδη δὲ καὶ ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα παρῆν, ἐν ᾗ ἔδει καὶ ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς. Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ὁ Προμηθεὺς ἥντινα σωτηρίαν τῷ ἀνθρώπῳ εὕροι, κλέπτει Ἡφαίστου καὶ Ἀθηνᾶς τὴν ἔντεχνον σοφίαν σὺν πυρί—ἀμήχανον γὰρ ἦν ἄνευ πυρὸς αὐτὴν κτητήν τῳ ἢ χρησίμην γενέσθαι—καὶ οὕτω δὴ δωρεῖται ἀνθρώπῳ. Τὴν μὲν οὖν περὶ τὸν βίον σοφίαν ἄνθρωπος ταύτῃ ἔσχεν, τὴν δὲ πολιτικὴν οὐκ εἶχεν· ἦν γὰρ παρὰ τῷ Διί. Τῷ δὲ Προμηθεῖ εἰς μὲν τὴν ἀκρόπολιν τὴν τοῦ Διὸς οἴκησιν οὐκέτι ἐνεχώρει εἰσελθεῖν—πρὸς δὲ καὶ αἱ Διὸς φυλακαὶ φοβεραὶ ἦσαν—εἰς δὲ τὸ τῆς Ἀθηνᾶς καὶ Ἡφαίστου οἴκημα τὸ κοινόν, ἐν ᾧ ἐφιλοτεχνείτην, λαθὼν εἰσέρχεται, καὶ κλέψας τήν τε ἔμπυρον τέχνην τὴν τοῦ Ἡφαίστου καὶ τὴν ἄλλην τὴν τῆς Ἀθηνᾶς δίδωσιν ἀνθρώπῳ, καὶ ἐκ τούτου εὐπορία μὲν ἀνθρώπῳ τοῦ βίου γίγνεται, Προμηθέα δὲ δι’ Ἐπιμηθέα ὕστερον, ᾗπερ λέγεται, κλοπῆς δίκη μετῆλθεν.
 
1^η Μετάφραση
Επειδή όμως ο Επιμηθεύς δεν ήταν πολύ σοφός καταξόδεψε, χωρίς να το πάρει είδηση, τις ιδιότητες στα άλογα ζώα. του έμενε ακόμη ανεφοδίαστο το γένος των ανθρώπων, και δεν ήξερε τι να κάμει. Απάνω σ’ αυτό το αδιέξοδο έρχεται ο Προμηθεύς να επιθεωρήσει την κατανομή, και βλέπει τα άλλα ζώα να τα έχουν όλα ταιριαστά, και τον άνθρωπο τον βλέπει γυμνό, και ανυπόδητο, χωρίς στρωσίδι και όπλο⸱ ερχόταν κιόλας και η ορισμένη από τη μοίρα μέρα, οπού έπρεπε και ο άνθρωπος να βγει από τη γη στο φως. Κυριευμένος ο Προμηθεύς από τη δυσκολία τι λογής σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, παίρνει κρυφά την τεχνική ικανότητα του Ηφαίστου και της Αθηνάς και μαζί τη φωτιά -γιατί ήταν αδύνατο να αποκτήσει κανείς ή να χρησιμοποιήσει την ικανότητα αυτή χωρίς φωτιά- και έτσι δα τη δωρίζει στον άνθρωπο. Έτσι λοιπόν απέκτησε ο άνθρωπος τις τέχνες που του χρειάζονται για τη ζωή του, την πολιτική όμως ικανότητα δεν την είχε⸱ γιατί αυτή ήταν κοντά στο Δία. Κι ο Προμηθέας δεν είχε πια τον καιρό να μπει μέσα στην ακρόπολη, στην καθέδρα του Δία⸱ κοντά σ’ αυτό και οι φρουροί του Δία ήταν φοβεροί⸱ στο κοινό όμως εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου, όπου οι δυο τους εργάζονταν τις τέχνες τους, μπαίνει κρυφά, κλέβει τις τέχνες με φωτιά του Ηφαίστου και τις άλλες της Αθηνάς και τις δίνει στον άνθρωπο⸱ απ’ αυτό είναι που ο άνθρωπος είχε πλούσια τα μέσα για τη ζωή του, ο Προμηθεύς όμως εξ αιτίας του Επιμηθέως κατηγορήθηκε ύστερα, όπως λέγουν, για κλοπή.
(μετάφραση Β. Τατάκης)
 
2^η Μετάφραση
Που λες, ο Επιμηθέας βέβαια δεν ήταν και πολύ σοφός⸱ έτσι δεν πήρε είδηση πως ξόδεψε όλες τις χάρες στα άλογα ζώα⸱ του έμενε ωστόσο αφρόντιστη ακόμα η ράτσα των ανθρώπων -και δεν ήξερε τι να κάνει. Την ώρα που εκείνος καθόταν με τα χέρια σταυρωμένα, έρχεται ο Προμηθέας για να επιθεωρήσει τη μοιρασιά. Και βλέπει τα άλλα ζώα εφοδιασμένα με όλα κι όπως τους ταίριαζε, τον άνθρωπο όμως γυμνό και ξυπόλυτο, δίχως σκεπάσματα και αρματωσιά⸱ είχε φτάσει κιόλας η μέρα που όρισε η μοίρα να βγει κι ο άνθρωπος από τη γη στο φως του ήλιου. Τότε, καθώς έζωνε τον Προμηθέα η δυσκολία, ποιον τρόπο να βρει, για να κρατηθεί ο άνθρωπος στη ζωή, του ήρθε στο νου να κλέψει του Ηφαίστου και της Αθηνάς την τεχνική γνώση μαζί και τη φωτιά -γιατί δίχως φωτιά η τέχνη αυτή δεν μπορεί να γίνει κτήμα κανενός ούτε να του σταθεί χρήσιμη- και έτσι την κάνει δώρο στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος λοιπόν μ’ αυτό τον τρόπο πήρε στα χέρια του την τέχνη που τον βοηθά για να ζήσει, αλλά του έλειπε η άλλη τέχνη, η πολιτική⸱ γιατί αυτή βρισκόταν δίπλα στο θρόνο του Δία. Όμως ο Προμηθέας δεν είχε πια καιρό να μπει στην ακρόπολη του Δία -ας μην ξεχνάμε ότι ο Δίας είχε φοβερούς καστροφύλακες. Μπήκε όμως κρυφά στο συνεταιρικό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου, που μέσα εκεί δούλευαν -με τι μεράκι!- τις τέχνες τους. Κλέβει λοιπόν και του Ηφαίστου την τέχνη, που δουλεύει με τη φωτιά, και τις υπόλοιπες τέχνες, που είναι της Αθηνάς, και τις δίνει στον άνθρωπο. Και έτσι ο άνθρωπος απόχτησε εφόδια για να ζήσει, ο Προμηθέας όμως, όπως λεν, εξαιτίας του Επιμηθέα σε λίγο δικάστηκε για κλοπή.
(μετάφραση Η. Σπυρόπουλος)
 
ἄλογα ζῷα, ἄνθρωπος: Συναντάται συχνά στην αρχαιότητα η θέση ότι ο άνθρωπος είναι ένα ζῷον, ένα ζωντανό ον που έχει πολλά κοινά με τα υπόλοιπα (π.χ. τρέφεται, αναπτύσσεται, αναπαράγεται, αισθάνεται), ενώ αυτό που τον διακρίνει από αυτά είναι ο λόγος, η λογική και η γλώσσα. Στον πλατωνικό Μενέξενο (237d-e) η αθηναϊκή γη επαινείται, διότι αυτή ἐξελέξατο τῶν ζῴων καὶ ἐγέννησεν ἄνθρωπον, ὃ συνέσει τε ὑπερέχει τῶν ἄλλων καὶ δίκην καὶ θεοὺς μόνον νομίζει [: διάλεξε από όλα τα ζώα και γέννησε τον άνθρωπο, που χάρη στη σύνεσή του υπερέχει όλων των άλλων και είναι το μόνο που πιστεύει στη δικαιοσύνη και τους θεούς].
 
ἀκόσμητος (κοσμῶ, κόσμος): Το ρήμα κοσμῶ σημαίνει τακτοποιώ, διευθετώ, αλλά και στολίζω, καλλωπίζω. Οι αρχαίοι Έλληνες, που θαύμαζαν ιδιαίτερα την τάξη, ισορροπία και αρμονία του σύμπαντος, το ονόμασαν κόσμον, δηλαδή στολίδι. O Πλάτων (Τίμαιος 40a) αποκαλεί τον οὐρανόν [: το σύμπαν] κόσμον ἀληθινὸν πεποικιλμένον καθ’ ὅλον [: αληθινό στολίδι που τον διακοσμεί απ’ άκρη σ’ άκρη].
Το επίθετο ἀκόσμητος, αναφερόμενο στον άνθρωπο, δηλώνει ότι αυτός δεν είναι εξοπλισμένος από τη φύση με αυτάρκεις σωματικές ιδιότητες και ικανότητες. Αντανακλάται, έτσι, η εμπειρική γνώση ότι ο άνθρωπος (και προφανέστερα το ανθρώπινο βρέφος) αδυνατεί να επιβιώσει αρκούμενος μόνο στις πενιχρές, συγκριτικά με διάφορα ζώα, σωματικές του ικανότητες.
 
περὶ τὸν βίον σοφία, πολιτική (τέχνη): Στη συγκεκριμένη έκφραση του Πρωταγόρα η λέξη σοφία δεν δηλώνει τις προχωρημένες, ολοκληρωμένες γνώσεις του σοφού ή επιστήμονα, αλλά τις πρακτικές γνώσεις που βοηθούν τον εκάστοτε άνθρωπο να επιβιώσει και να ρυθμίσει τη ζωή του σε ατομικό ή οικογενειακό επίπεδο. Στα ίδια συμφραζόμενα η πολιτικὴ τέχνη είναι το σύνολο των γνώσεων που επιτρέπουν στον άνθρωπο να λειτουργήσει ως μέλος της κοινωνίας.
Στη διάκριση ανάμεσα σε γνώσεις που αξιοποιούνται σε επίπεδο οικίας και σε γνώσεις σε επίπεδο πόλεως είχε προβεί ο Πρωταγόρας, όταν ρωτήθηκε από τον Σωκράτη τι ακριβώς διδάσκει (Πρωταγόρας 318e-319a):
Πρωτ.: Τὸ δὲ μάθημά ἐστιν εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων, ὅπως ἂν ἄριστα τὴν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τὰ τῆς πόλεως δυνατώτατος ἂν εἴη καὶ πράττειν καὶ λέγειν.
Σωκρ.: Ἆρα, ἔφην ἐγώ, ἕπομαί σου τῷ λόγῳ; δοκεῖς γάρ μοι λέγειν τὴν πολιτικὴν τέχνην καὶ ὑπισχνεῖσθαι ποιεῖν ἄνδρας ἀγαθοὺς πολίτας.
Πρωτ.: Αὐτὸ μὲν οὖν τοῦτό ἐστιν, ἔφη, ὦ Σώκρατες, τὸ ἐπάγγελμα ὃ ἐπαγγέλλομαι.
[: – Αυτό που διδάσκω είναι η σωφροσύνη για τα δικά του, πώς θα κυβερνά άριστα το σπίτι του, και για τις υποθέσεις της πόλεως, πώς θα γίνει ικανότατος να την κατευθύνει και με τις πράξεις και με τους λόγους του.
– Άραγε, είπα εγώ, καταλαβαίνω τι λες; Δίνεις, αλήθεια, την εντύπωση ότι εννοείς την πολιτική τέχνη και ότι υπόσχεσαι πως μορφώνεις καλούς πολίτες.
– Αυτή ακριβώς είναι, είπεν, η υπόσχεση που δίνω. (μετάφραση Β. Τατάκης)]
Ο Σωκράτης συνοψίζει με τον όρο πολιτικὴ τέχνη το περιεχόμενο των γνώσεων που διατείνεται ο Πρωταγόρας ότι κατέχει και διδάσκει· ο σοφιστής αποδέχεται τον όρο και τον χρησιμοποιεί.
 
ἔντεχνος σοφία σὺν πυρί, ἔμπυρος τέχνη: Με τις δύο αυτές νοηματικά ισοδύναμες εκφράσεις ο Πρωταγόρας αποτυπώνει κάτι άμεσα ρεαλιστικό: οι πρωταρχικές γνώσεις του ανθρώπινου είδους, η σοφία και η τέχνη με την οποία εξασφαλίζεται η επιβίωσή του, προϋποθέτουν τη χρήση της φωτιάς. Γι’ αυτό και ο σοφιστής αναφέρεται στη θεά της σοφίας Αθηνά και τον θεό της φωτιάς Ήφαιστο, παρουσιάζοντάς τους μάλιστα να εργάζονται σε οίκημα κοινό. Με την ἔντεχνον σοφίαν και την ἔμπυρον τέχνην ο άνθρωπος έγινε κατασκευαστής, δημιουργός (homo faber).
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
 
Α. Τι λέει το κείμενο;
 
1. Σε ποια κατάσταση βρίσκεται ο άνθρωπος συγκριτικά με τα άλλα ζώα μετά από τη μοιρασιά που έκανε ο Επιμηθέας;
 
Ο Προμηθέας κατά την επιθεώρηση της διανομής του Επιμηθέα, διαπίστωσε ότι ο άνθρωπος είχε μείνει πλήρως απροστάτευτος σε ό,τι αφορούσε τον φυσικό του εξοπλισμό. Το σώμα του ήταν γυμνό, χωρίς την προστασία πυκνού τριχώματος και σκληρού δέρματος, τα πέλματά του δεν είχαν τις οπλές ή το σκληρό δέρμα που είχαν άλλα ζώα και συνάμα δεν είχε κάποιου είδους φυσικό οπλισμό, γεγονός που τον καθιστούσε ευάλωτο απέναντι στα άλλα ζώα.
Ο Πρωταγόρας επιλέγει εδώ να αντικρίσει τον άνθρωπο ως ένα απροστάτευτο ον, χωρίς να αναφερθεί στη βασική του υπεροχή σε ό,τι αφορούσε τις νοητικές του ικανότητες, θέλοντας να δώσει έμφαση στις ελλείψεις εκείνες που ώθησαν τον άνθρωπο να καταφύγει στη δημιουργία τεχνικού πολιτισμού. Το γεγονός, δηλαδή, ότι ο άνθρωπος δεν είχε ούτε φυσική προστασία από το κρύο, ούτε ένα φυσικό στρώμα, όπως τα άλλα ζώα, θα τον αναγκάσει από νωρίς να αναζητήσει τρόπους για να προστατέψει τον εαυτό του, καθώς και να διαμορφώσει το κατάλληλο περιβάλλον, ώστε να είναι σε θέση να επιβιώσει.
Τις προσπάθειες αυτές που θα αποτελέσουν τα πρώτα βήματα του τεχνικού πολιτισμού, θα τις δώσει συνοπτικά ο Πρωταγόρας, μέσα από τη σωτήρια προσφορά του Προμηθέα. Οι τεχνικές γνώσεις του Ηφαίστου και της Αθηνάς όπως και η φωτιά, που θα δοθούν στους ανθρώπους από τον Προμηθέα, θα αποτελέσουν τις βάσεις για να ξεκινήσει μια γόνιμη διαδρομή δημιουργίας για τους ανθρώπους.
 
2. Για ποιον λόγο κατηγορείται ο Προμηθέας για κλοπή (κλοπῆς δίκη μετῆλθεν);
 
Οι θεοί διέθεσαν στον Προμηθέα συγκεκριμένες ιδιότητες για να διανείμει στα ζώα και εκείνος όφειλε να ακολουθήσει τις οδηγίες τους. Η λανθασμένη επιλογή του Προμηθέα να εμπιστευτεί τη διανομή στον Επιμηθέα δεν σήμαινε πως οι θεοί ήταν διατεθειμένοι να προσφέρουν κάτι επιπλέον στους ανθρώπους. Ο Προμηθέας γνώριζε, άρα, πως δεν θα λάμβανε την έγκριση του Δία για να δώσει στους ανθρώπους πρόσβαση στην έντεχνο σοφία και τη φωτιά. Προχώρησε, έτσι, αυτοβούλως σε μια σαφή παραβίαση των ορίων κλέβοντας από τον Ήφαιστο και την Αθηνά ό,τι ο ίδιος θεώρησε πως θα επαρκούσε για να διασφαλίσει την επιβίωση των ανθρώπων. Η παραπομπή του σε δίκη υποδηλώνει από τη μία πως οι πράξεις ασέβειας απέναντι στους θεούς επιφέρουν την ανάλογη τιμωρία, κι από την άλλη τη χρονική «παραβίαση» που προκάλεσε η παρέμβαση του Προμηθέα, εφόσον προσέφερε στους ανθρώπους γνώσεις που θα έπρεπε να αποκτήσουν σε μεταγενέστερο στάδιο. Η έντεχνος σοφία και η αξιοποίηση της φωτιάς αποτελούν «θεϊκά» προνόμια, γι’ αυτό και η παραχώρησή τους στους ανθρώπους -με τη συνεπαγόμενη αιφνίδια υπεροχή τους έναντι όλων των άλλων ζώων- συνιστά μια ανατροπή που επιφέρει κατ’ ανάγκη την τιμωρία του υπαίτιου. 
 
3. Τι άλλο χρειάζονται οι άνθρωποι που δεν μπορεί να το προσφέρει ο Προμηθέας;
 
Ο Προμηθέας προσφέρει στους ανθρώπους τη δυνατότητα διαμόρφωσης του τεχνικού τους πολιτισμού, δεν μπορεί όμως να τους μεταδώσει την πολιτική αρετή, την οποία κατέχει ο Δίας. Η πολιτική τέχνη σηματοδοτεί έναν υψηλότερο αναβαθμό στην εξελικτική πορεία του ανθρώπινου είδους, εφόσον μέσω αυτής οι άνθρωποι θα κατορθώσουν να συνεργαστούν αρμονικά και να δημιουργήσουν πόλεις. Το γεγονός, επομένως, ότι ο Προμηθέας αδυνατεί να δώσει την πολιτική αρετή στους ανθρώπους δεν οφείλεται στην απροθυμία του, αλλά στην υποχρεωτική διαμεσολάβηση ικανού χρονικού διαστήματος μέχρι το νέο εξελικτικό βήμα των ανθρώπων. Πρώτα θα επιτύχουν τη δημιουργία του τεχνικού πολιτισμού που θα τους επιτρέψει να προφυλαχτούν από τις δυσχερείς καιρικές συνθήκες και από τα επικίνδυνα ζώα, και ύστερα θα τους δοθεί η δυνατότητα να συνεργαστούν με επαρκεί αρμονία προκειμένου να δημιουργήσουν πόλεις και να αναδείξουν πληρέστερα το εύρος των ικανοτήτων τους.
 
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
 
1. Να διευκρινίσετε τις έννοιες ἔντεχνος σοφία και ἔμπυρος τέχνη. Πώς σχετίζονται με την περὶ τὸν βίον σοφίαν και με την πολιτικὴ σοφία;
 
- ἔντεχνος σοφία: η σοφία που εμπεριέχει την τέχνη, η σοφία που συμπορεύεται με την τέχνη. Αρχικά η έννοια της σοφίας έχει κυρίως να κάνει με τη δεξιότητα και την εμπειρία σε κάποια τέχνη, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη μεταλλουργία, την ιατρική, κ.τ.λ. Ο προσδιορισμός ἔντεχνος επιτρέπει εδώ στον Πρωταγόρα να διευκρινίσει επομένως πως αυτού του είδους τη σοφία εννοεί, και όχι αυτήν που συνδέουμε με τη γνώση των επιστημών και τη φιλοσοφία.
- ἔντεχνος σοφία και ἔμπυρος τέχνη: Με τις δύο αυτές νοηματικά ισοδύναμες εκφράσεις ο Πρωταγόρας αποτυπώνει κάτι άμεσα ρεαλιστικό: οι πρωταρχικές γνώσεις του ανθρώπινου είδους, η σοφία και η τέχνη με την οποία εξασφαλίζεται η επιβίωσή του, προϋποθέτουν τη χρήση της φωτιάς. Γι’ αυτό και ο σοφιστής αναφέρεται στη θεά της σοφίας Αθηνά και τον θεό της φωτιάς Ήφαιστο, παρουσιάζοντάς τους μάλιστα να εργάζονται σε οίκημα κοινό. Με την ἔντεχνον σοφίαν και την ἔμπυρον τέχνην ο άνθρωπος έγινε κατασκευαστής, δημιουργός (homo faber).
- περὶ τὸν βίον σοφία, πολιτική (τέχνη): Στη συγκεκριμένη έκφραση του Πρωταγόρα η λέξη σοφία δεν δηλώνει τις προχωρημένες, ολοκληρωμένες γνώσεις του σοφού ή επιστήμονα, αλλά τις πρακτικές γνώσεις που βοηθούν τον εκάστοτε άνθρωπο να επιβιώσει και να ρυθμίσει τη ζωή του σε ατομικό ή οικογενειακό επίπεδο. Στα ίδια συμφραζόμενα η πολιτικὴ τέχνη είναι το σύνολο των γνώσεων που επιτρέπουν στον άνθρωπο να λειτουργήσει ως μέλος της κοινωνίας.
 
2. Ποιο συμβολικό ρόλο νομίζετε ότι έχουν στον μύθο ο Επιμηθέας, ο Προμηθέας, ο Ήφαιστος, η Αθηνά και ο Δίας; Σε τι εξυπηρετούν την ανάπτυξη της σκέψης του Πρωταγόρα;
 
Ο Πρωταγόρας επιδιώκει να παρουσιάσει τα εξελικτικά βήματα του ανθρώπινου είδους από την αρχή της εμφάνισής του μέχρι τη μετεξέλιξή του σε κυρίαρχο είδος έναντι όλων των άλλων στη γη. Πρόκειται, εύλογα, για μια πορεία που διήρκεσε χιλιάδες χρόνια και βασίστηκε στη σταδιακή κατάκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Προκειμένου, ωστόσο, να αποδοθεί το σύνολο της μακράς αυτής πορείας κατά τρόπο ευσύνοπτο και εύληπτο ο σοφιστής δημιουργεί έναν μύθο που συμπυκνώνει τα κύρια επιτεύγματα της εξελικτικής αυτής διαδικασίας. Με την άστοχη διανομή του Επιμηθέα συμβολίζεται η περίοδος εκείνη κατά την οποία οι άνθρωποι βρίσκονταν σε δυσμενή θέση έναντι των άλλων ζώων λόγω της αδύναμης φύσης τους. Ο Επιμηθέας αποδίδει το σημείο εκκίνησης των ανθρώπων, αλλά και το βασικό εκείνο κίνητρο που τους ώθησε να αναζητήσουν τρόπους για να βελτιώσουν τη θέση τους∙ το πανίσχυρο κίνητρο της επιβίωσης. Με την παρέμβαση του Προμηθέα και την παροχή των σωτήριων δώρων, της έντεχνης σοφίας και της φωτιάς, συμβολίζεται το πρώτο σημαντικό βήμα των ανθρώπων, όταν χάρη στη λογική τους ικανότητα κατόρθωσαν να τιθασεύσουν μια βασική πηγή ενέργειας και να διαμορφώσουν με τη συνδρομή της τον τεχνικό τους πολιτισμό. Την πολυετή αυτή διαδικασία τη συμπυκνώνει ο Πρωταγόρας και την αποδίδει στη φιλάνθρωπη διάθεση του Προμηθέα.
Ο Ήφαιστος και η Αθηνά ως κάτοχοι των τεχνικών γνώσεων συμβολίζουν τη συλλογική γνώση, για την κατάκτηση της οποίας απαιτήθηκαν αιώνες προσπάθειας. Η αξιοποίηση της φωτιάς και η τμηματική εξέλιξη όλων εκείνων των τεχνικών και δεξιοτήτων που επέτρεψαν στους ανθρώπους να δημιουργήσουν εργαλεία, σκεύη και οικίες συνιστούν κορυφαία επιτεύγματα συλλογικής προσπάθειας. Είναι προφανές, βέβαια, πως οι άνθρωποι χρειάστηκαν πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα για να τελειοποιήσουν τις τέχνες αυτές, αλλά στο πλαίσιο του μύθου τις αποκτούν διαμιάς χάρη στην κλοπή που διέπραξε ο Προμηθέας. Η εξέλιξη αυτή υπακούει σε μια νομοτελειακή διαδικασία, η οποία καθορίζει πως η επιβίωση ενός είδους απαιτεί τη συνεχή προσαρμογή του στις υπάρχουσες συνθήκες και δυσκολίες. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Δίας που αποτρέπει την άμεση πρόσβαση των ανθρώπων στην πολιτική τέχνη είναι το σύμβολο της νομοτέλειας αυτής, η οποία απαιτεί αδιάκοπη προσπάθεια και δεν επιτρέπει αιφνίδια βήματα εξέλιξης. Οι άνθρωποι οφείλουν να αγωνιστούν για κάθε νέο αναβαθμό στην εξελικτική τους πορεία.
 
Γ. Για τη γλώσσα του κειμένου
 
1. Να προσέξετε τη σημασία που έχουν στο αρχαίο κείμενο οι λέξεις: ἀπορία, εὐπορία, φυλακή. Με ποιον τρόπο αποδίδονται στις μεταφράσεις; Ποιες άλλες σημασίες είχαν στην αρχαία γλώσσα;
 
ἀπορία: βρίσκομαι σε απορία, αμηχανία, αγνοώ τι πρέπει να πράξω, απορώ
εὐπορία: ευκολία, ικανότητα, αφθονία, ευτυχία, πλούτος, λύση αμφιβολιών και δυσκολιών
φυλακή: φρούρηση, φύλαξη, φρουρά
 
ἀπορία: Στις μεταφράσεις αποδίδεται ως «δυσκολία».
εὐπορία: Στις μεταφράσεις αποδίδεται ως «πλούσια μέσα», «εφόδια».
φυλακή: Στο κείμενο βρίσκεται στον πληθυντικό και στις μεταφράσεις αποδίδεται ως «φρουροί», «καστροφύλακες».
 
2. Η κατάσταση μετά τη μοιρασιά που έκανε ο Επιμηθέας προκαλεί απορίες (ἠπόρει, ἀπορίᾳ σχόμενος). Με τι είδους προτάσεις εκφράζονται στο αρχαίο κείμενο;
 
ἠπόρει ὅτι χρήσαιτο
 
Ἀπορίᾳ οὖν σχόμενος ἥντινα σωτηρίαν τῷ ἀνθρώπῳ εὕροι,
 
Τα δύο ρήματα συμπληρώνονται με πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις, οι οποίες λειτουργούν ως αντικείμενά τους. Πρόκειται για προτάσεις μερικής άγνοιας που εκφέρονται με ευκτική του πλαγίου λόγου διότι εξαρτώνται από ρηματικούς τύπους ιστορικού χρόνου.
 
3. Στο κείμενο έχουμε δύο αναφορικές προτάσεις που προσδιορίζουν τις λέξεις: α) ἡμέρα και β) οἴκημα. Νομίζετε ότι είναι αναγκαίοι προσδιορισμοί; Θα μπορούσαν να λείπουν χωρίς να αλλοιωθεί το νόημα;
 
- ἡ εἱμαρμένη ἡμέρα παρῆν, ἐν ᾗ ἔδει καὶ ἄνθρωπον ἐξιέναι ἐκ γῆς εἰς φῶς.
- οἴκημα τὸ κοινόν, ἐν ᾧ ἐφιλοτεχνείτην,
 
Οι δευτερεύουσες αναφορικές είναι προσδιοριστικές, διότι αποτελούν αναγκαία νοηματικά συμπληρώματα της κύριας πρότασης. Αν, δηλαδή, απαλειφθούν οι δευτερεύουσες προτάσεις το νόημα των κύριων προτάσεων θα απομείνει ημιτελές.
 
Παράλληλα κείμενα
 
1. Σοφοκλής, Ἀντιγόνη, 332-375
 
ΧΟΡΟΣ
Πολλά γεννούν το δέος∙
το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά∙
περνά τον αφρισμένο πόντο
με τις φουρτούνες του νοτιά,
στη μέση σκάβει το βαθύ
και φουσκωμένο κύμα∙
και την υπέρτατη θεά, τη Γη,
την άφθαρτη παιδεύει την ακάματη
οργώνοντας με τα καματερά
χρόνο το χρόνο φιδοσέρνοντας τ’ αλέτρι. (340)
Και των αστόχαστων πτηνών
τις φυλές κυνηγά με τα βρόχια,
των αγρίων θηρίων τα έθνη,
των βυθών την υδρόβια φύτρα
με δίχτυα πλεγμένα στριφτά,
ο τετραπέρατος∙ τ’ αγρίμι της βουνοκορφής
δαμάζει με τεχνάσματα∙ φορεί
στων αλόγων την πλούσια χαίτη ζυγό (350)
και στον ταύρο, που βαρβάτος βοσκάει στα όρη.
Ένας τον άλλο δίδαξε λαλιά,
τη σκέψη, σαν το πνεύμα των ανέμων,
την όρεξη να ζει σε πολιτείες∙
πώς να γλιτώνει το χαλάζι μες στ’ αγιάζι,
την άγρια δαρτή βροχή μέσα στον κάμπο,
ο πολυμήχανος∙ αμήχανος δε θ’ αντικρύσει (360)
τα μελλούμενα∙ το χάρο μόνο
να ξεφύγει δεν μπορεί.
μόλο που βρήκε ψάχνοντας και γιατρειές
σ’ αγιάτρευτες αρρώστιες.
Τέχνες μαστορικές σοφίστηκε
που δεν τις βάζει ο νους
κι όμως μια στο καλό, μια στο κακό κυλάει∙
όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο
και του θεού το δίκιο, που όρκος το δένει φριχτός
πολίτης∙ αλήτης και φυγάς, (370)
όποιος κλωσσάει τ’ άδικο, μακάρι και μ’ αποκοτιά,
ποτέ σε τράπεζα κοινή
ποτέ μου βούληση κοινή
με κείνον που τέτοια τολμάει.
(μετάφραση Κ. Χ. Μύρης)
 
Ενδεικτική Δραστηριότητα
Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές έχει η κατάσταση του ανθρώπου, όπως την περιγράφει ο Σοφοκλής, σε σχέση με την πλατωνική περιγραφή;
 
Η παρουσίαση της κατάστασης του ανθρώπου στο περιβόητο αυτό στάσιμο της Αντιγόνης από τον Σοφοκλή εμπεριέχει τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ανθρώπινου πολιτισμού. Επί της ουσίας ο Σοφοκλής παρουσιάζει τον άνθρωπο ευρισκόμενο στο μέγιστο σημείο της πολιτισμικής του εξέλιξης, σε αντίθεση με την παρουσίαση του Πρωταγόρα, στο πλαίσιο της οποίας ο άνθρωπος εντοπίζεται στην αρχή της διαμόρφωσης του τεχνικού του πολιτισμού. Στη συγκεκριμένη ενότητα της πλατωνικής περιγραφής οι άνθρωποι έχουν -χάρη στην παρέμβαση του Προμηθέα- αποκτήσει τη δυνατότητα να διαχειρίζονται τη φωτιά και τις τεχνικές γνώσεις διασφαλίζοντας αφθονία αγαθών. Οι άνθρωποι έχουν, έτσι, επιτύχει την απόκτηση των αναγκαίων για τη διαβίωσή τους κι έχουν εξισορροπήσει την αδυναμία της φύσης τους, αλλά δεν έχουν ακόμη αποκτήσει την πολιτική αρετή, η οποία θα καταστήσει εφικτή τη διαμόρφωση πόλεων και κατ’ επέκταση τη μεγαλύτερη δυνατή ισχυροποίηση των ανθρώπων.
Στο στάσιμο του Σοφοκλή οι άνθρωποι έχουν επιτύχει τα σημαντικότερα επιτεύγματά τους, αλλά διατηρούν ορισμένες καίριες ελλείψεις. Παρά την ανάπτυξη της ιατρικής δεν μπορούν -και δεν πρόκειται- να αντιμετωπίσουν τον θάνατο, και αντιστοίχως, παρά την ανάπτυξη της πολιτικής τέχνης δεν έχουν επιτύχει την πλήρη ηθικοποίηση του είδους τους, με αποτέλεσμα την ύπαρξη της αδικίας που υπονομεύει την αρμονία της συνύπαρξής τους. Οι ελλείψεις αυτές, βέβαια, που είναι υπαρκτές ακόμη και στις μέρες μας, δεν αναιρούν τα υπόλοιπα επιτεύγματα των ανθρώπων. Έχουν, μεταξύ άλλων, κατορθώσει μέσω της ναυσιπλοΐας να ταξιδεύουν στη θάλασσα, έχουν μάθει να καλλιεργούν τη γη, έχουν κυριαρχήσει έναντι των άλλων ζώων παγιδεύοντάς τα είτε αυτά είναι πτηνά είτε αν ζουν στο βυθό της θάλασσας. Οι άνθρωποι έχουν, συνάμα, εξημερώσει τα άλογα και τους ταύρους, έχουν δημιουργήσει γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας και κατ’ επέκταση μπορούν να μεταδίδουν μεταξύ τους τη γνώση, έχουν συγκροτήσει πόλεις και κατοικίες αντιμετωπίζοντας έτσι τις άσχημες καιρικές συνθήκες. Έτι περαιτέρω οι άνθρωποι παρουσιάζονται ικανοί να προσαρμόζονται σε κάθε κατάσταση, γεγονός που τους επιτρέπει να ατενίζουν με αισιοδοξία το μέλλον. Έχουν, άλλωστε, βρει θεραπείες για διάφορες ασθένειες κι έχουν εξελίξει σε πολύ μεγάλο βαθμό τις τεχνικές δεξιότητές τους.    
 
2. Φρειδερίκος Νίτσε, Η γέννηση της τραγωδίας,
 
Ο Γερμανός φιλόσοφος Friedrich Nietzsche (1844-1900) υπήρξε καθηγητής φιλολογίας, γνώστης της αρχαιοελληνικής και ρωμαϊκής γραμματείας. Στη Γέννηση της τραγωδίας μέσα από το πνεύμα της μουσικής (1872) προβαίνει σε μια πρωτότυπη ανάλυση της αρχαίας τραγωδίας, στην οποία βρίσκει μια καλλιτεχνική μορφή που υπερβαίνει τον πεσιμισμό και τον μηδενισμό.
 
Αυτή τη δόξα της παθητικότητας θα την αντιπαραθέσω τώρα στη δόξα της ενεργητικότητας, που εκφράζεται στον Προμηθέα του Αισχύλου. Αυτό που είχε να μας πει εδώ ο στοχαστής Αισχύλος, αλλά που, ως ποιητής, μας άφησε μόνον να το προαισθανθούμε με την αλληγορική του εικόνα, μπόρεσε να μας το αποκαλύψει ο νεαρός Γκαίτε με τούτα τα τολμηρά λόγια του δικού του Προμηθέα:
 
Εδώ κάθομαι και πλάθω τους ανθρώπους
σύμφωνα με την εικόνα μου,
μια ράτσα που να μου μοιάζει,
για να υποφέρει, να κλαίει,
να απολαμβάνει και να χαίρεται,
και να μη σε σέβεται,
όπως εγώ!
 
Ο άνθρωπος, ανεβαίνοντας στο ύψος ενός Τιτάνα, κερδίζει τον πολιτισμό του με τις δικές του προσπάθειες και αναγκάζει τους θεούς να συμμαχήσουν μαζί του, επειδή, χάρη στη δική του σοφία, κρατάει την ύπαρξη και τους περιορισμούς των θεών στα χέρια του. Αλλά το πιο θαυμαστό σ’ αυτό το ποίημα για τον Προμηθέα, το οποίο στη βασική του ιδέα είναι ένας αληθινός ύμνος στην ασέβεια, είναι η βαθιά αισχύλεια επιδίωξη για δικαιοσύνη.
(μετάφραση Ζ. Σαρίκα)
 
Ενδεικτικές Δραστηριότητες
1. Πώς παρουσιάζεται ο Προμηθέας στο κείμενο του Νίτσε; Ποια σχέση έχει με τον Προμηθέα, όπως εμφανίζεται στον πλατωνικό Πρωταγόρα;
 
Ο Προμηθέας στο κείμενο του Νίτσε -με τα στοιχεία που αντλεί από τον Προμηθέα του Γκαίτε- παρουσιάζεται ως ο δημιουργός των ανθρώπων, τους οποίους «πλάθει» με βάση τον ίδιο του τον εαυτό. Τους δημιουργεί, έτσι, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση ενός Τιτάνα, ώστε να έχουν μερίδιο τόσο στη λύπη όσο και στη χαρά, και να απολαμβάνουν, άρα, τη ζωή σε όλες της τις εκφάνσεις. Τους προσδίδει, συνάμα, τη δική του έλλειψη σεβασμού απέναντι στους θεούς προκειμένου να διεκδικήσουν οι ίδιοι το ανώτατο όριο της εξέλιξής τους, χωρίς να ακολουθούν τις θεϊκές επιταγές. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι άνθρωποι θα έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν στο μέγιστο βαθμό την ευφυΐα τους, διαμορφώνοντας έναν πολιτισμό στο πλαίσιο του οποίου οι θεοί δεν θα υπερέχουν, αλλά θα υπάρχουν στο μέτρο που τους το επιτρέπουν οι ίδιοι οι άνθρωποι. Οι μυθικοί Τιτάνες μπορεί να μην κέρδισαν τη μάχη με τους θεούς, οι άνθρωποι όμως του Προμηθέα θα έχουν τη δυνατότητα να έρθουν με διαφορετικό τρόπο αντιμέτωποι με τους θεούς∙ θα τους σέβονται μόνο στο βαθμό που οι ίδιοι θα το επιθυμούν. Την ασέβεια αυτή την ερμηνεύει ο Νίτσε ως έκφραση της επιθυμίας του Αισχύλου για δικαιοσύνη, μιας και στο μυθικό σύμπαν του Αισχύλου οι ανισότητες δεν γίνονται αποδεκτές από τους ήρωές του.
Ο Προμηθέας, όπως παρουσιάζεται από τον Νίτσε, έχει ως βασική του μέριμνα τον άνθρωπο, όπως και ο Προμηθέας του Πρωταγόρα, αλλά δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην έλλειψη σεβασμού απέναντι στους θεούς. Ο Προμηθέας του Πρωταγόρα κλέβει μεν την έντεχνη σοφία από τους θεούς, αλλά το κάνει μη έχοντας άλλο τρόπο να βοηθήσει τους ανθρώπους. Δεν έχει, δηλαδή, την πρόθεση να δείξει ασέβεια στους θεούς, απλώς τον ενδιαφέρει κυρίως και πρωτίστως η σωτηρία των ανθρώπων. Στον Προμηθέα του Νίτσε, ωστόσο, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια της ασέβειας. Το ανθρώπινο γένος δεν εμφανίζεται να κινδυνεύει και να έχει ανάγκη κάποιας σωτηρίας∙ δημιουργείται, ωστόσο, εξαρχής ασεβές από τον Προμηθέα, με την ασέβεια να εμφανίζεται ως αναγκαίο στοιχείο για την ποιότητα της ύπαρξής του.
 
2. Ένας άλλος Γερμανός στοχαστής, ο Κάρολος Μαρξ (Karl Marx), γνώστης και αυτός της ελληνικής γραμματείας, παρουσιάζει με τον δικό του τρόπο τον Προμηθέα χρησιμοποιώντας στίχους από τον Προμηθέα δεσμώτη του Αισχύλου:
«Η φιλοσοφία δεν το κρύβει. Η ομολογία πίστεως του Προμηθέα “μ’ ένα λόγο, είμαι εχθρός όλων των θεών” [στ. 975], είναι και η δική της ομολογία πίστεως, το δικό της απόφθεγμα εναντίον όλων των ουράνιων και γήινων θεών, οι οποίοι δεν αναγνωρίζουν ως ύψιστη θεότητα την ανθρώπινη αυτοσυνειδησία. Μ’ αυτήν ισότιμος κανείς δεν πρέπει νάναι. Και στους θλιβερούς ανθρωπίσκους, πάλι, που χαίρονται για την δήθεν χειροτέρευση της κοινωνικής θέσης της φιλοσοφίας, αποκρίνεται ό,τι κι ο Προμηθέας στον Ερμή, τον υπηρέτη των θεών: “Μάθε το καλά, δεν πρόκειται ν’ ανταλλάξω την μαύρη μου ζωή με την υπηρεσία την δική σου. Γιατί κάλλιο μού φαίνεται να υπηρετώ τούτη την πέτρα παρά νάμαι πιστός αγγελιοφόρος του πατέρα Δία” [στ. 966-969]. Ο Προμηθέας είναι ο εξοχότερος άγιος και μάρτυρας του φιλοσοφικού ημερολογίου»
 
(Διαφορά της δημοκρίτειας και επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας (1841) – μετάφραση Π. Κονδύλης).
 
Να συγκρίνετε τις δύο «γερμανικές» εικόνες του Προμηθέα. Για ποιον λόγο ο Προμηθέας αναγορεύεται σε φιλοσοφικό ήρωα;
 
Ο Μαρξ παραλληλίζει την πορεία του Προμηθέα με εκείνη της φιλοσοφίας, τονίζοντας την άρνηση της φιλοσοφίας να συμβιβαστεί με τους θεούς, αν εκείνοι δεν αναγνωρίσουν πως σημαντικότερο όλων είναι ο πνευματικά ακηδεμόνευτος βίος των ανθρώπων. Όπως ο Προμηθέας αψήφησε τη βούληση των θεών, έτσι και η φιλοσοφία αρνείται να αποδεχτεί τους θεούς αν η ύπαρξή τους σημαίνει την αδυναμία των ανθρώπων να αναγνωρίσουν ως υπέρτατη κατάσταση την αυτόνομη πορεία τους.
Σε εκείνους, μάλιστα, που χαίρονται βλέποντας τη θέση της φιλοσοφίας να υπονομεύεται διαρκώς ο Μαρξ απαντά παρουσιάζοντάς τη ασυγκίνητη απέναντι σε ζητήματα κοινωνικής ανέλιξης. Η φιλοσοφία, όπως και ο Προμηθέας, δεν πρόκειται να συμβιβαστεί και να υπηρετήσει κάτι που δεν το πιστεύει για χάρη της καταξίωσης. Για τη φιλοσοφία είναι προτιμότερο να υπάρχει για χάρη των πιο ταπεινών παρά να τεθεί στην υπηρεσία «ανώτερων» αρχών. Κατά τρόπο παρόμοιο, άλλωστε, ο Προμηθέας επέλεξε να υπηρετήσει τους ανθρώπους και να βιώσει μια φρικτή τιμωρία, παρά να υποταχθεί στους θεούς.
Για τον Μαρξ ο Προμηθέας ενσαρκώνει τη φιλοσοφία, εφόσον τόσο ο Τιτάνας όσο και η επιστήμη αυτή ακολουθούν μια ασυμβίβαστη πορεία. Για τον Νίτσε, από την άλλη, ο Προμηθέας γίνεται φορέας ασέβειας απέναντι στους θεούς, στο βαθμό που η ύπαρξη εκείνων στέκει εμπόδιο στη μέγιστη δυνατή πνευματική εξέλιξη των ανθρώπων. Κοινό στοιχείο, υπ’ αυτή την έννοια, στις «γερμανικές» εικόνες του Προμηθέα είναι η απροθυμία αναγνώρισης των θεών, εφόσον η δική τους ύπαρξη μοιάζει να παρεμποδίζει την απόλυτα ελεύθερη πνευματική εξέλιξη των ανθρώπων.