Αρχές Φιλοσοφίας: Πολιτισμός και Πολιτισμοί (ασκήσεις σχολικού)

Αρχές Φιλοσοφίας: Πολιτισμός και Πολιτισμοί (ασκήσεις σχολικού)
 
«Όσο περισσότερο προσπαθούμε να επιβάλουμε διαχωριστικά όρια ανάμεσα στους πολιτισμούς και τα έθιμα, τόσο περισσότερο ταυτιζόμαστε με τα έθιμα που προσπαθούμε να αρνηθούμε. Όταν αποκλείουμε την ανθρωπότητα για όσους μας φαίνονται ότι είναι οι πιο “βάρβαροι”, οι πιο “άγριοι” μέσα σ’ αυτήν, το μόνο που κατορθώνουμε είναι να μιμούμαστε έναν χαρακτηριστικό τρόπο συμπεριφοράς αυτών των “αγρίων”. Βάρβαρος είναι πριν απ’ όλα αυτός που πιστεύει στη βαρβαρότητα».
 
Κλoντ Λεβί-Στρoς, Φυλές και ιστορία, μτφρ. Β. Ψαριανός, εκδ. Μπάυρον, Αθήνα 1987, σ. 21.
 
1. Αν και το παραπάνω κείμενο καταφέρεται εναντίον της διάκρισης πολιτισμένων και βαρβάρων, δεν υποδηλώνει άραγε μια διάκριση ανάμεσα σε “βαρβάρους” (που πιστεύουν στη “βαρβαρότητα”) και σε “ πολιτισμένους” (που δεν πιστεύουν σ’ αυτήν);
 
Πρόθεση του Claude Lévi-Strauss είναι να τονίσει το γεγονός πως κάθε πολιτισμός έχει τη δική του αυτόνομη ταυτότητα και πως δεν υπάρχουν επί της ουσίας ευγενείς πολιτισμοί και «βάρβαροι» πολιτισμοί, έστω κι αν ορισμένα έθιμα κάποιων πολιτισμών ενδέχεται να δημιουργούν αρνητική εντύπωση σε άλλους. Κάθε στοιχείο ενός πολιτισμού είναι απότοκο της ιδιαίτερης πορείας που έχει ακολουθήσει ένας λαός και πηγάζει από την εσωτερική του οργάνωση. Υπ’ αυτή την έννοια, το να αξιολογείται από μέλη άλλης πολιτισμικής παράδοσης ως «άγριος» κάποιος πολιτισμός -ή στοιχεία αυτού- υποδεικνύει πρωτίστως απροθυμία κατανόησης και σεβασμού απέναντι στο πολυποίκιλο των ανθρώπινων πολιτισμών. Ο συγγραφέας, επομένως, δεν επιθυμεί να δημιουργήσει μια νέα διάκριση για να θεραπεύσει μια άλλη∙ αξιοποιεί ειρωνικά τον όρο «βάρβαρος», για να δηλώσει πως δεν υπάρχουν βάρβαρες πτυχές σε κανέναν πολιτισμό, υπάρχουν μόνο πολύ αυστηροί κριτές, οι οποίοι δεν έχουν τη δυνατότητα να αποδεχτούν τη διαφορετικότητα και στέκουν επικριτικά σε ό,τι φανερώνει έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης από τον δικό τους.
Πέρα, βέβαια, από το θεωρητικό και βαθιά ανθρωπιστικό πλαίσιο σκέψης του διανοητή, χρειάζεται να διευκρινιστεί πως υπάρχουν πράγματι ορισμένα έθιμα που μοιάζουν εντελώς αδιανόητα στη σύγχρονη εποχή, γι’ αυτό και καταδικάζονται από τους πολίτες του δυτικού κόσμου. Η επιλογή, για παράδειγμα, κάποιων λαών να λιθοβολούν μια γυναίκα που έχει μοιχεύσει, δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή έξω από τα όρια των δικών τους κρατών, εφόσον παραβιάζει καταφανώς τα ανθρώπινα δικαιώματα και συνιστά μια «άγρια» μορφή δολοφονίας. Ένα τέτοιο έθιμο προφανώς προκαλεί απορία, αγανάκτηση ή αποτροπιασμό και, προφανώς, δεν είναι επιτρεπτό σε χώρες του δυτικού κόσμου. Το μόνο, όμως, που μπορεί να γίνει σε μια τέτοια περίπτωση είναι να εμπιστευτούμε τη διαδικασία αλληλεπίδρασης μεταξύ των λαών, ώστε να γίνει σταδιακά αντιληπτή η παρωχημένη αγριότητα αυτού -ή παρόμοιων εθίμων- και να οδηγηθούν, έτσι, οι λαοί που το εφαρμόζουν στην εγκατάλειψή του.
 
2. Να σχολιάσετε τη φράση: «Δεν υπάρχουν ποιοτικά ανώτεροι και ποιοτικά κατώτεροι πολιτισμοί. Υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί πολιτισμοί, ο καθένας από τους οποίους είναι μια ξεχωριστή κατάθεση στην πανανθρώπινη πολιτισμική προσπάθεια».
 
Η σύγχρονη τάση θέασης των επιμέρους πολιτισμών τείνει να αποφεύγει τις αξιολογικές κρίσεις και την «κατάταξη» των πολιτισμών, ώστε να αποφεύγεται η διαμόρφωση επιζήμιων αντιλήψεων περί ανωτερότητας και κατωτερότητας. Ως εκ τούτου, κάθε πολιτισμός γίνεται αντιληπτός ως έκφανση της ιστορικής διαδρομής ενός λαού, των ξεχωριστών συνθηκών που αυτός βίωσε και του ιδιαίτερου τρόπου με τον οποίο διαμορφώθηκε η έκφρασή του (πνευματική, υλική, γλωσσική). Οι πολιτισμοί, υπ’ αυτό το πρίσμα, δεν αξιολογούνται ως ανώτεροι ή κατώτεροι, αλλά ως διαφορετικοί μεταξύ τους.  
Αν, ωστόσο, αντικρίσουμε τους επιμέρους πολιτισμούς με τη δέουσα αποστασιοποίηση μπορούμε να διακρίνουμε ορισμένες ποιοτικές διαφορές μεταξύ τους, όπως είναι η χρονική τους διάρκεια, το μέγεθος της πνευματικής τους παραγωγής, η επίδραση που άσκησαν σε άλλους πολιτισμούς, τα υλικά δημιουργήματά τους κ.ά., μέσω των οποίων μπορεί να γίνει μια διάκριση μεταξύ τους, όχι με αξιολογική διάθεση, αναγκαία όμως για να κριθεί ιστορικά ο αντίκτυπός τους.
Σε ό,τι αφορά, βέβαια, την αντίληψη των πολιτών -όχι των επιστημόνων- για τους άλλους πολιτισμούς είναι απαραίτητη η ένδειξη σεβασμού, η κατανόηση της μοναδικότητάς τους, καθώς και η επίγνωση πως στο πλαίσιο των σύγχρονων πολυπολιτισμικών κοινωνιών οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των πολιτισμών είναι αναπόφευκτες και πως, εκ των πραγμάτων, με το πέρασμα του χρόνου θα διακριθούν και θα επικρατήσουν οι καλύτερες πτυχές των διαφόρων πολιτισμών μέσω μιας διαδικασίας συγκρητισμού.
 
3. Έστω ότι είστε υπουργός Παιδείας σε μια πολυπολιτισμική χώρα. Πώς θα διαμορφώνατε το πρόγραμμα σπουδών των σχολείων και ειδικότερα στα μαθήματα της ιστορίας, της γλώσσας, της λογοτεχνίας και των θρησκευτικών;
 
Μια αναγκαία παράμετρος για την ορθή λειτουργία μας πολυπολιτισμικής χώρας είναι η αίσθηση όλων των πολιτών πως ο δικός τους πολιτισμός, η δική τους παράδοση και η δική τους θρησκεία γίνονται αποδεκτά και πως δεν παραγνωρίζεται η αξία τους. Με δεδομένο, μάλιστα, το γεγονός πως στόχος τόσο της εκπαιδευτικής διαδικασίας όσο και του μαθήματος των θρησκευτικών και της λογοτεχνίας είναι να αναδειχθούν και να μεταλαμπαδευτούν οι αξίες του ανθρωπισμού, της αλληλοκατανόησης και του σεβασμού προς όλους, θα αξιοποιούσα με τρόπο συμπεριληπτικό στοιχεία από τους πληθυσμιακά πλειοψηφικούς λαούς στα περισσότερα μαθήματα. Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά το μάθημα της ιστορίας, μέσω του οποίου αναδεικνύεται όχι μόνο η πορεία των επιμέρους λαών, αλλά και οι ατυχείς επιλογές τους -όπως, πρωτίστως, είναι οι αναίτιες πολεμικές συγκρούσεις και οι επεκτατικές πολιτικές-, θα ήταν εφικτό να αναγνωριστούν σημεία επαφής στην ιστορική διαδρομή των διαφόρων εθνοτήτων, να τονιστούν οι αλληλεπιδράσεις και να στηλιτευτούν οι πιθανές ακρότητές τους. Στο μάθημα της λογοτεχνίας, από την άλλη, μιας και ο λογοτεχνικός κώδικας έχει τη δική του χωριστή ταυτότητα, θα διαμόρφωνα σχολικά εγχειρίδια στα οποία θα υπήρχαν επιλογές κειμένων από διάφορες εθνότητες, ώστε να γίνει αντιληπτή η κοινότητα στα βασικά θέματα που απασχολούν διαχρονικά τους ανθρώπους. Στο μάθημα των θρησκευτικών θα φρόντιζα να τονίζονται τα κοινά μηνύματα των επιμέρους θρησκειών, ώστε να διαφανεί πως τα όσα τις ενώνουν είναι περισσότερα από όσα πιθανώς τις διαχωρίζουν. Το μάθημα της γλώσσας, από την άλλη, έχει διαφορετική προσέγγιση ανάλογα με το αν υπάρχει στη χώρα μια κυρίαρχη γλώσσα ή όχι. Αν κυρίαρχος γλωσσικός κώδικας ήταν αυτός της πολυπληθέστερης ομάδας, θα έδινα έμφαση στη διδασκαλία της γλώσσας αυτής, εντάσσοντας, ωστόσο, και ολιγόωρα μαθήματα για κάποιες από τις γλώσσες που επίσης έχουν πολλούς ομιλητές.  
 
4. Θα προτιμούσατε ή όχι να φοιτούσατε σε ένα πολυπολιτισμικό σχολείο με παιδιά διαφόρων εθνικοτήτων; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
 
Η φοίτηση σε ένα μη πολυπολιτισμικό σχολείο, ιδίως αν κάποιος ζει σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία, δημιουργεί μια ελλιπή και στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας, εφόσον οι μόνες επιρροές σε αυτό είναι από ομοεθνείς, τη στιγμή που έξω από τα όρια του σχολείου ζουν και εργάζονται πολίτες από πολλές εθνότητες. Ως εκ τούτου, προσωπικά, θα προτιμούσα να φοιτήσω σε ένα πολυπολιτισμικό σχολείο, ώστε, πέρα από την πρόσληψη γνώσεων του επίσημου προγράμματος σπουδών, να έχω την ευκαιρία να συναναστραφώ και να γνωρίσω άτομα με διαφορετικό πολιτισμικό περιβάλλον και με διαφορετικά βιώματα. Θεωρώ πως μέσα από αυτή τη συναναστροφή θα είχα την ευκαιρία να εξοικειωθώ ευκολότερα με άτομα διαφορετικής νοοτροπίας, να γνωρίσω στοιχεία του πολιτισμού τους και να οδηγηθώ σε μια πληρέστερη κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας. Είναι, κατά τη γνώμη μου, σημαντικό να δίνεται στους μαθητές από νωρίς η δυνατότητα της συνύπαρξης με παιδιά άλλων πολιτισμών, ώστε να μην αποτελούν οι «άλλοι» κάτι το τελείως «ξένο». Μέσα από τη συνύπαρξη αυτή διαμορφώνονται σχέσεις οικειότητας, γίνεται αντιληπτό πως οι «άλλοι» δεν διαφοροποιούνται πάρα πολύ και πως, εν τέλει, οι ομοιότητες και τα σημεία επαφής υπερέχουν πάντοτε.
 
5. Νομίζετε ότι η γνώση της ιστορίας μάς βοηθά να αποφεύγουμε τα λάθη του παρελθόντος ή μήπως δε μας βοηθά καθόλου, αλλά συνεχίζουμε να κάνουμε τα ίδια λάθη;
 
Σε μια ιδεατή προσέγγιση των πραγμάτων η καλή γνώση και κατανόηση της ιστορικής μας πορείας θα αποτελούσε ένα πολύτιμο εργαλείο προκειμένου να επιτυγχάνεται η αποφυγή των ίδιων λαθών. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η επαναφορά παρόμοιων συγκυριών οδηγεί συχνά στην εκ νέου βίωση παρόμοιων καταστάσεων. Σε ό,τι αφορά, για παράδειγμα, τις επανερχόμενες περιόδους οικονομικής κρίσης, ακόμη κι αν έχουμε γνώση των όσων συνέβησαν στο παρελθόν αυτό δεν σημαίνει πως μπορούμε να αποφύγουμε μια νέα ανάλογη κρίση. Μπορούμε, ωστόσο, να τη διαχειριστούμε με έναν πιθανά πιο αποτελεσματικό τρόπο. Αντιστοίχως, αν λάβουμε υπόψη τη διαχρονική ένταση μεταξύ γειτονικών κρατών, η γνώση του ιστορικού παρελθόντος μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση σε ειρηνικές μεθόδους επίλυσης των μεταξύ τους προβλημάτων, αλλά -ατυχώς- δεν μπορεί να αποκλείσει τελείως την ατυχή επιλογή μιας νέας σύγκρουσης, έστω κι αν είναι γνωστό και στους δύο λαούς το πόσο ακριβά πλήρωσαν τις παλαιότερες αναμετρήσεις τους.
Το πώς λειτουργεί ένας λαός, άλλωστε, είναι διαφορετικό από το πώς λειτουργεί ένα μεμονωμένο άτομο σε σχέση με το παρελθόν του. Αν, δηλαδή, για έναν άνθρωπο είναι εφικτό να αποφύγει λάθη του παρελθόντος στο πεπερασμένο πλαίσιο της ζωής του, δεν ισχύει το ίδιο για τη μακρά πορεία ενός έθνους. Η αποφυγή, για παράδειγμα, των πολεμικών συγκρούσεων μοιάζει προφανώς με ένα αναγκαίο μάθημα, αλλά δεν αποτελεί εξέλιξη που εξαρτάται αποκλειστικά από ένα συγκεκριμένο έθνος/κράτος, εφόσον ενδέχεται να οδηγηθεί αναπόφευκτα σε αυτή την επιλογή από τις επιθετικές κινήσεις άλλων κρατών.