Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος» [Τι είδους ποίημα γράφει ο Φερνάζης και σε τι αναφέρεται ο τίτλος του]

Austin Tott

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος»

- Τι είδους ποίημα γράφει ο Φερνάζης και με ποιο θέμα; Τι τον απασχολεί ιδιαίτερα;

Ο Φερνάζης συνθέτει ένα επικό ποίημα για τον Δαρείο Α΄ γιο του Υστάσπη, πρόγονο του Μιθριδάτη ΣΤ΄, στο οποίο επιχειρεί να υμνήσει τη δράση και τη βασιλεία του μεγάλου Πέρση ηγεμόνα. Το σημείο που τον απασχολεί ιδιαίτερα είναι το πώς «παρέλαβε» την εξουσία ο Δαρείος μετά το θάνατο του προκατόχου του. Το ρήμα παρέλαβε, που υποδηλώνει μια ήπια μετάβαση της εξουσίας, αποκρύπτει επί της ουσίας τη βία που χρειάστηκε να ασκήσει ο Δαρείος, αλλά και τα σκοτεινά σημεία που καλύπτουν το πέρασμα του βασιλείου των Αχαιμενιδών στα χέρια του.

Ο Φερνάζης επιθυμεί να παρουσιάσει τα συναισθήματα του Δαρείου κατά τη στιγμή που πέρασε σε αυτόν ο θρόνος του εκτενούς και ισχυρού βασιλείου της Περσίας. Η πρώτη σκέψη του ποιητή είναι πως φυσικά ο νέος βασιλιάς θα αισθανόταν υπεροψία, υπερβολική υπερηφάνεια για το κατόρθωμά του να υπερισχύσει έναντι όλων των άλλων διεκδικητών και να γίνει εκείνος ο ηγεμόνας των Περσών, καθώς και μέθη, ένα αίσθημα παραζάλης από την έκταση και το μέγεθος της δύναμης που αποκτούσε. Τα συναισθήματα αυτά, τα οποία αντανακλούν πλήρως τη συναισθηματική κατάσταση κάθε φιλόδοξου ανθρώπου, ο οποίος με μηχανορραφίες, φόνους και δολιότητες κατορθώνει να αποκτήσει μια τεράστια εξουσία, ηχούν ωστόσο μάλλον προσβλητικά για τον Δαρείο κι αυτό προβληματίζει τον Φερνάζη, καθώς είναι πιθανό πως θα ενοχλήσει με αυτά τον Μιθριδάτη, την εύνοια του οποίου εν τέλει διεκδικεί.

Η επόμενη σκέψη, άρα, του Φερνάζη είναι να αποδώσει στον Δαρείο μια αίσθηση ωριμότητας, η οποία ταιριάζει περισσότερο σε εξαιρετικά καλλιεργημένους και απόλυτα συνειδητοποιημένους ηγέτες, οι οποίοι και αναγνωρίζουν απ’ την πρώτη στιγμή το μέγεθος της ευθύνης που αναλαμβάνουν. Σκέφτεται, δηλαδή, να αποδώσει στον Δαρείο την επίγνωση και την κατανόηση της ματαιότητας όλων αυτών των μεγαλείων, τα οποία όσο σημαντικά κι αν φαίνονται δεν έχουν να προσθέσουν τίποτε περισσότερο στην αξία ενός ανθρώπου με άρτια και συγκροτημένη προσωπικότητα. Για έναν πραγματικά ευσυνείδητο ηγέτη, άλλωστε, εκείνο που θα είχε σημασία θα ήταν η ευθύνη του απέναντι στους πολίτες του κράτους και η υποχρέωσή του να τους υπηρετήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, κι όχι η προσωπική του ανάδειξη και φήμη.

Ωστόσο, η δεύτερη αυτή επιλογή, μολονότι θα ήταν τιμητική για τον Δαρείο και αρεστή στον Μιθριδάτη, δεν ικανοποιεί πλήρως τον ποιητή, ο οποίος γνωρίζει πως κάτι τέτοιο δεν ήταν αληθές. Ο Δαρείος χρειάστηκε να εξουδετερώσει πάρα πολλούς αντιπάλους, να φανεί εξαιρετικά σκληρός και να καταφύγει σε ακραίες βιαιότητες προκειμένου να πάρει την εξουσία. Κι όλα αυτά δεν τα έκανε από βαθιά αίσθηση χρέους απέναντι στους μελλοντικούς υπηκόους του, αλλά προκειμένου να καταστεί ένας από τους ισχυρότερους άνδρες της Ασίας, αποκομίζοντας υπέρμετρα οφέλη για τον εαυτό του.

Ο Φερνάζης, λοιπόν, βρίσκεται αντιμέτωπος μ’ ένα ουσιώδες δίλημμα, υπό την έννοια πως από τη μία έχει ό,τι αποτελούσε πιθανότατα την ιστορική αλήθεια κι από την άλλη μια ψευδή κατάσταση, η οποία θα πρόδιδε την εγκυρότητα του ποιήματος, αλλά θα εξυπηρετούσε άριστα τον σκοπό του να κολακεύσει τον Μιθριδάτη. Μένει, λοιπόν, αβέβαιος για το αν θα πρέπει να σεβαστεί την ποιητική του τέχνη και να καταγράψει την αλήθεια, διακινδυνεύοντας όμως μ’ αυτόν τον τρόπο το προσωπικό του όφελος, ή αν θα πρέπει να προτάξει την προσωπική του ανάδειξη και να καταγράψει στο ποίημά του μια αναληθή εικόνα της πραγματικότητας.        

- Να συνδέσετε τον τίτλο του ποιήματος με το περιεχόμενό του. Σε τι αναφέρεται, κατά τη γνώμη σας, ο τίτλος: στο βασιλιά ή στο ποίημα του Φερνάζη;

Ο τίτλος του ποιήματος Ο Δαρείος φαινομενικά μας παραπέμπει στον Πέρση βασιλιά, ωστόσο με την ανάγνωση του ποιήματος γίνεται σαφές πως ο Δαρείος είναι ιδωμένος και ενδιαφέρει μόνο υπό το πρίσμα των συλλογισμών που κάνει γι’ αυτόν ο ποιητής Φερνάζης. Το ποίημα του Καβάφη δεν γράφεται για τον Δαρείο ως ιστορικό πρόσωπο, αλλά για το ποίημα «Δαρείος» και τους προβληματισμούς που αυτό θέτει στον φανταστικό του δημιουργό Φερνάζη.

Παρόλο που ο Δαρείος δεν αποτελεί παρά ένα δευτερεύον πρόσωπο μέσα στο ποίημα, με αυτόν σχετίζεται μία από τις βασικότερες θεματικές του ποιήματος, γι’ αυτό και ο Καβάφης θέτει το όνομά του στον τίτλο, ώστε ο αναγνώστης να δώσει ιδιαίτερη προσοχή στην προβληματική που δημιουργούν τα πιθανά συναισθήματά του στον ποιητή Φερνάζη. Είναι σαφές, άλλωστε, πως η όλη επεξεργασία όσων σχετίζονται με τον Δαρείο γίνεται από τον Φερνάζη∙ εκείνος αναρωτιέται σχετικά με την υπεροψία και τη μέθη, που πιθανότατα διακατείχαν τον βασιλιά, όταν έγινε κύριος της Περσίας. Στον ίδιο τον Φερνάζη μάλιστα επιστρέφουν τα συναισθήματα αυτά, αφού κι ο ίδιος πέφτει στην παγίδα της υπεροψίας, όταν θαρρεί πως μπορεί να ελέγξει την πορεία των πραγμάτων και να κερδίσει την αναγνώρισή του, χωρίς να έχει λάβει υπόψη του τους αστάθμητους παράγοντες που διέπουν τη ζωή των ανθρώπων.

Ο Καβάφης δεν προσθέτει και δεν επεξεργάζεται τίποτε περισσότερο για τον Δαρείο πέρα από αυτά που απασχολούν τον Φερνάζη. Ακόμη κι η τελική επιλογή υπέρ της ιστορικής αλήθειας, υπέρ της υπεροψίας και της μέθης, γίνεται από τον Φερνάζη. Ως εκ τούτου η όλη ποιητική ιδέα που σχετίζεται με τον Δαρείο γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας αποκλειστικά από τον Φερνάζη. Το ποίημα του Καβάφη και ο τίτλος του δικού του ποιήματος αναφέρονται στον «Δαρείο» του Φερνάζη, καθώς  περιεχόμενο του καβαφικού ποιήματος είναι η ποιητική διαδικασία και η ποιητική δημιουργία του εγκιβωτισμένου και υπό δημιουργία ποιήματος.

- Ποια είναι τα πραγματικά και ποια τα φανταστικά πρόσωπα του ποιήματος και ποιος ο ρόλος τους στο ποίημα;

Τα πραγματικά πρόσωπα του ποιήματος είναι ο Δαρείος Α΄, που βασίλευσε στο κράτος των Αχαιμενιδών, στην περσική δηλαδή αυτοκρατορία, από το 521 έως το 486 π.Χ., και ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ ο Μέγας, βασιλιάς του Πόντου και του κράτους του Κιμμερίου Βοσπόρου, που βασίλευσε από το 120 έως το 63 π.Χ.

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών. Οι συνθήκες υπό τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται σκοτεινές και ύποπτες. Όταν το 522 π.Χ. ο τότε βασιλιάς των Περσών Καμβύσης, γιος και διάδοχος του Κύρου Β΄, βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata. Ο μάγος αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του Καμβύση, Σμέρδις, διεκδικώντας την εξουσία. Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε από τον Δαρείο. Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση πέθανε, από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια. Έτσι, ο θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς διάδοχο. Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του Καμβύση, και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του θρόνου, θα εδραιώσει την εξουσία του επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα.

Ο Δαρείος Α΄ είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα το 490 π.Χ. 

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ, πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄ Ευεργέτη, βασιλιά του Πόντου, και της Λαοδίκης, κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των Σελευκιδών, ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο πατέρας του. Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη, καθώς η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό. Ο Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά χρόνια στην ύπαιθρο, όπου θα σκληραγωγηθεί και θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη δηλητηρίων, ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν τον τρόπο δολοφονία του. Επιστρέφοντας στη Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία, παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη μητέρα του, η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή. Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθ’ υπόδειξη του Μιθριδάτη. Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄.

Ο Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το 89 π.Χ. μια σειρά πολέμων εναντίον τους, οι οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι. Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε αρκετές νίκες, τα αποτελέσματα των οποίων υπήρξαν ωστόσο βραχύβια. Το ποίημα τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου μιθριδατικού πολέμου (74-67 π.Χ.), κατά τη λήξη του οποίου ο Μιθριδάτης, αν και ηττημένος, είχε κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος του κράτους του. Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 π.Χ.), με το ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του Γνάιου Πομπήιου.

Ο Καβάφης με την αναφορά σε πραγματικά ιστορικά πρόσωπα τοποθετεί τη δράση του ποιήματος σ’ ένα προγενέστερο ιστορικό πλαίσιο αποδεσμεύοντάς το αφενός από το παρόν του ίδιου του ποιητή και τονίζοντας αφετέρου τη διαχρονικότητα των προβληματισμών που πραγματεύεται. Ο ποιητής απέφευγε να συνδέει τα ποιήματά του και τις σε αυτά προβαλλόμενες ιδέες και διαπιστώσεις με γεγονότα της εποχής του, καθώς θεωρούσε πως κάτι τέτοιο δε θα επέτρεπε στους αναγνώστες του να κατανοήσουν τη διαχρονική διάσταση και την επαναλαμβανόμενη φύση τους, μιας και εκείνοι θα παρέμεναν προσκολλημένοι στο συγχρονικό γεγονός και στο κατά πόσο αυτό αποδόθηκε, ερμηνεύτηκε και παρουσιάστηκε σωστά, σύμφωνα με τη δική τους κρίση.

Ειδικότερα, η αναφορά στο Δαρείο, ο οποίος κατέχει καίριο ρόλο στο ποίημα, όπως αυτό προκύπτει από τη χρήση του ονόματός του τόσο στον τίτλο του ποιήματος του Καβάφη, όσο και στον τίτλο του ποιήματος του Φερνάζη, φέρνει στο επίκεντρο το θέμα της εξουσίας και της διάθεσης των ανθρώπων που τη διεκδικούν να φτάσουν σε οποιαδήποτε ακρότητα. Τα πιθανολογούμενα συναισθήματα του Δαρείου, όταν μετά από πολλές δολοφονίες και ποικίλες βιαιότητες, κατέλαβε την εξουσία∙ η υπεροψία κι η μέθη από τη δύναμη που περιήλθε στα χέρια του, συνιστούν το ένα μέρος του προβληματισμού που τίθεται στο ποίημα.

Με τον προβληματισμό αυτό σχετίζεται και η αναφορά στον Μιθριδάτη -το ιστορικό παρόν του οποίου λειτουργεί και ως παρόν της ποιητικής δράσης-, καθώς μερικούς αιώνες μετά τον πρόγονό του, βρίσκεται κι εκείνος υπό την επήρεια της ίδιας αλαζονείας και υπεροψίας που τον ωθούν να θεωρήσει τον εαυτό του ικανό να αντιμετωπίσει την ισχυρότατη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, διεκδικώντας ακόμη μεγαλύτερη εξουσία και δύναμη. Η διπλή αυτή αναφορά και η χρονική απόσταση ανάμεσα στα δύο ιστορικά πρόσωπα αποτελεί ήδη μια πρώτη πιστοποίηση της αλήθειας και της διαχρονικότητας όσων επιχειρεί να αναδείξει ο ποιητής.

Τα φανταστικά πρόσωπα του ποιήματος είναι ο ποιητής Φερνάζης και ο υπηρέτης του. Ο Φερνάζης με την προσπάθειά του να συνθέσει ένα επικό ποίημα για τον Δαρείο Υστάσπου, πρόγονο του Μιθριδάτη ΣΤ΄, προκειμένου να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά του, φέρνει στην επιφάνεια το θέμα της θέση των ποιητών απέναντι στους φορείς εξουσίας και την εν γένει ιστορική τους πραγματικότητα, αλλά και της ωφελιμιστικής προσέγγισης της ποίησης. Η πρόθεση του Φερνάζη να χρησιμοποιήσει την ποίηση για να κερδίσει προσωπικά οφέλη, αλλά και το δίλημμά του εν τέλει για το αν θα πρέπει να καταγράψει την αλήθεια ή να φανεί αρεστός στον Μιθριδάτη, εισάγουν το έτερο και σημαντικότερο μέρος του προβληματισμού που τίθεται στο ποίημα.

Ποια είναι, δηλαδή, η ουσιαστική αποστολή των ποιητών απέναντι στα κρίσιμα γεγονότα της ιστορικής πραγματικότητας που βιώνουν και κατά πόσο οφείλουν μέσω της τέχνης τους να προασπίζονται την αλήθεια καταγγέλλοντας και υποδεικνύοντας ενίοτε αδικίες, λάθη και συμφέροντα. Προβληματισμός που λαμβάνει τις πραγματικές του διαστάσεις αν λάβουμε υπόψη μας πως σε κάθε περίπτωση ο ποιητής, ακόμη κι αν δεν επιδιώκει κάποιο προσωπικό όφελος, είναι μέλος ενός κοινωνικού συνόλου, ενός έθνους ή ενός κράτους -εν προκειμένω ο Φερνάζης είναι υπήκοος του Μιθριδάτη-, γεγονός που ενδεχομένως δημιουργεί την αξίωση να παρουσιαστούν τα γεγονότα από την οπτική που εξυπηρετεί καλύτερα τα συμφέροντα της κρατικής οντότητας στην οποία ανήκει. Η αλήθεια και η αξιοπιστία της τέχνης διακυβεύεται επομένως όχι μόνο από προσωπικές επιδιώξεις του δημιουργού, αλλά και από την πιθανή στράτευση της τέχνης του στο όνομα γενικότερων εθνικών συμφερόντων.

Το δεύτερο φανταστικό πρόσωπο είναι ο υπηρέτης του Φερνάζη, ο οποίος φέρνει τρέχοντας την είδηση για το ξέσπασμα του πολέμου με τους Ρωμαίους. Η αιφνίδια είσοδος του υπηρέτη διακόπτει τους έως εκείνη τη στιγμή προβληματισμούς του ποιητή για το αν θα πρέπει να είναι ειλικρινής για τα πιθανά συναισθήματα του Δαρείου και δημιουργεί νέες συνθήκες που θέτουν το δίλημμα του Φερνάζη σε διαφορετική βάση.

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος» [Αφηγηματικές τεχνικές - Αφηγηματικοί τρόποι]

Austin Tott

Ποιους αφηγηματικούς τρόπους / τεχνικές μπορείτε να επισημάνετε στο ποίημα;

Σε σχέση με τις αφηγηματικές τεχνικές του ποιήματος διαπιστώνουμε πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί έναν τριτοπρόσωπο παντογνώστη αφηγητή, ως κύριο φορέα της αφήγησης, εντάσσοντας ωστόσο και σημεία όπου ο λόγος δίνεται από πρωτοπρόσωπους αφηγητές (οι σκέψεις του Φερνάζη – η αναγγελία του πολέμου από τον υπηρέτη). Στο πλαίσιο της κύριας αφήγησης η εστίαση είναι μηδενική, υπό την έννοια ότι ο τριτοπρόσωπος αφηγητής μοιάζει να γνωρίζει τα πάντα σε σχέση με τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του Φερνάζη, αλλά και ως προς τα γεγονότα που σχετίζονται και επηρεάζουν τη διαδικασία της ποιητικής του δημιουργίας. Αντιστοίχως, όταν ο λόγος δίνεται από τον πρωτοπρόσωπο αφηγητή η εστίαση είναι εσωτερική, ο αφηγητής δηλαδή δεν έχει πλήρη εποπτεία των γεγονότων, κάτι που γίνεται ιδιαιτέρως αισθητό στην πέμπτη στροφή όπου ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής Φερνάζης αγνοεί ποια μπορεί να είναι η έκβαση του πολέμου και ποιες οι συνέπειες αυτού ως προς την ασφάλεια της Αμισού.

Η αφήγηση δίνεται ως συγχρονική, ως ταυτόχρονη δηλαδή με την εξέλιξη των γεγονότων, κάτι που φανερώνεται από τη συνεχή χρήση του Ενεστώτα. Με τον τρόπο αυτό τα τεκταινόμενα αποκτούν μια παροντική διάσταση, σα να συμβαίνουν δηλαδή τη στιγμή που ο αναγνώστης διαβάζει το ποίημα, προσδίδοντας έτσι ιδιαίτερη ζωντάνια στην αφήγηση. Στο ρυθμό της αφήγησης, έστω κι αν δεν έχουμε παρά ελάχιστα γεγονότα, μπορούμε να διακρίνουμε την τεχνική της επιβράδυνσης, όπως αυτή προκύπτει από τη χρήση του εσωτερικού μονολόγου και την αναλυτική παρουσίαση των συναισθημάτων, των σκέψεων και των προβληματισμών του Φερνάζη. Η αφήγηση, μάλιστα, εμπλουτίζεται με το δραματικό απρόοπτο που προκύπτει από την αιφνίδια εμφάνιση του υπηρέτη και την είδηση για το ξέσπασμα του πολέμου, που ανατρέπει τα σχέδια του Φερνάζη.

Σε σχέση με τους αφηγηματικούς τρόπους του ποιήματος παρατηρούμε πως έχουμε στοιχεία διήγησης, τριτοπρόσωπης δηλαδή αφήγησης, στην οποία παρεμβάλλονται και σημεία πρωτοπρόσωπης αφήγησης. Στο πλαίσιο της πρωτοπρόσωπης αφήγησης μας δίνονται τα λόγια του Φερνάζη κυρίως -σε μία μόνο περίπτωση του υπηρέτη- είτε σε ευθύ λόγο είτε στο πλαίσιο εσωτερικού μονολόγου. Η 5^η στροφή του ποιήματος συνιστά ένα δείγμα εσωτερικού μονολόγου, όπου χωρίς την παρέμβαση του τριτοπρόσωπου αφηγητή ακούμε τις σκέψεις του Φερνάζη. Με παρόμοιο τρόπο, άλλωστε, στα περισσότερα σημεία όπου ακούμε τη φωνή του Φερνάζη έχουμε απόδοση των σκέψεών του και άρα σύντομους εσωτερικούς μονολόγους. Αντιθέτως, τα λόγια του υπηρέτη (14,15) αποτελούν ευθύ λόγο, που απευθύνεται προς τον Φερνάζη.

Τα λόγια κι οι σκέψεις του Φερνάζη δίνονται σε λόγο ευθύ στους παρενθετικούς στίχους 4,5,6, στους στίχους 9,10, στους στίχους 17,18,19,20, σε όλη την 5^η στροφή (26-33) και στους δύο τελευταίους στίχους του ποιήματος (36,37). Η παράθεση σε ευθύ λόγο όσων σκέφτεται ή λέει ο Φερνάζης μπορεί να εκληφθεί και ως ελεύθερος πλάγιος λόγος, υπό την έννοια πως έχουμε επί της ουσίας συμπερίληψη των λόγων ενός προσώπου στη ροή της τριτοπρόσωπης αφήγησης. Ωστόσο, η αντωνυμία «μας» και το α΄ πληθυντικό πρόσωπο στα ρήματα (π.χ. έχουμε) συνιστούν δείκτες που υποδηλώνουν ευθύ λόγο.

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος» [Ποιος ο ρόλος εναλλαγής της τριτοπρόσωπης αφήγησης σε πρωτοπρόσωπη]

Jordan Matter

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος»

Στο ποίημα αυτό η τριτοπρόσωπη αφήγηση εναλλάσσεται με την πρωτοπρόσωπη. Ποιος είναι ο ρόλος αυτής της εναλλαγής;

[Στους στ. 26-33 η αφήγηση γίνεται πρωτοπρόσωπη, δείχνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο τις σκέψεις του Φερνάζη άμεσα και παραστατικά.]

Στο ποίημα έχουμε έναν τριτοπρόσωπο παντογνώστη αφηγητή, ο οποίος παρουσιάζει τη διαδικασία της ποιητικής δημιουργίας ενός ποιητή, καθώς και τα γεγονότα που εμπλέκονται και επηρεάζουν τη δημιουργία αυτή. Ο τριτοπρόσωπος αυτός αφηγητής δε θα πρέπει να ταυτίζεται με τον Καβάφη, καθώς κάθε αφηγηματική φωνή δεν είναι παρά ένα δημιούργημα του ποιητή ή συγγραφέα∙ μια υποθετική παρουσία που συντίθεται με λέξεις, αλλά δε συνιστά πραγματική έκφανση του ίδιου του ποιητή. Εμφανής ωστόσο είναι κι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, όπου το λόγο λαμβάνει κυρίως ο ποιητής Φερνάζης, αλλά κι ο υπηρέτης του σ’ ένα σημείο.

Το διαρκές πέρασμα απ’ την τριτοπρόσωπη στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση προσδίδει στο ποίημα ζωντάνια, συμβάλλοντας στην ενίσχυση της θεατρικότητάς του. Συνάμα, επιτρέπει την εναλλαγή της εστίασης και την προβολή των βασικών θεματικών του ποιήματος από διαφορετική κάθε φορά οπτική. Έχουμε έτσι, από τη μία την εγωκεντρική θέαση των πραγμάτων από τον ποιητή Φερνάζη και από την άλλη την αντίδραση ενός εξωτερικού παρατηρητή, του τριτοπρόσωπου αφηγητή, ο οποίος μέσω κυρίως της ειρωνείας εκφράζει έμμεσα τη δική του θέση. Σε αρκετά σημεία επομένως η εναλλαγή αφηγητών επιτρέπει στην ειρωνεία του ποιητή να καταστεί εναργέστερη, καθώς σε πρώτο πρόσωπο δίνονται κυρίως οι επιθυμίες του Φερνάζη για προσωπική ανάδειξη κι οι φόβοι του. Παράλληλα, με τη διαρκή αυτή εναλλαγή δυσχεραίνεται η διάκριση ανάμεσα στις αφηγηματικές φωνές και άρα η διαφοροποίησή τους, στοιχείο που συνάδει με το γεγονός ότι ο ποιητής Φερνάζης επιλύοντας το δίλημμά του υπέρ της ιστορικής αλήθειας, έρχεται εγγύτερα στο ήθος του παντογνώστη αφηγητή αίροντας κατά κάποιο τρόπο την ειρωνική εις βάρος του διάθεση. 

Θα πρέπει να σημειωθεί πως ανάμεσα στις αφηγηματικές φωνές και τον ίδιο τον Καβάφη υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές ήθους. Από τη μία υπάρχει ο ποιητής Φερνάζης, ο οποίος θεωρεί πως χρησιμοποιώντας την τέχνη του μπορεί να αναδειχθεί κερδίζοντας την εύνοια του βασιλιά και αποστομώνοντας παράλληλα τους επικριτές του. Αμφιταλαντεύεται ωστόσο για το αν θα πρέπει να υπονομεύσει την ποιητική του ακεραιότητα για χάρη αυτής της ανάδειξης, και εν τέλει μέσα στην αναστάτωση της έκρηξης του πολέμου αποφασίζει υπέρ της αλήθειας και υπέρ της τέχνης του.

Από την άλλη υπάρχει η ειρωνική φωνή του παντογνώστη αφηγητή που επικρίνει την πρόθεση του Φερνάζη να γίνει ένας απλός κόλακας, τονίζει την κενοδοξία του και προβάλλει πόσο εγωκεντρικός είναι όταν με το άκουσμα της είδησης για την έναρξη του πολέμου σκέφτεται την αναβολή των προσωπικών του σχεδίων. Ο παντογνώστης αφηγητής στέκει ως αυστηρός κριτής του Φερνάζη και του αναγνωρίζει μόνο το γεγονός πως ακόμη και στη σύγχυση και την ταραχή του πολέμου συνεχίζει να επεξεργάζεται την ποιητική του ιδέα.

Τέλος, πάνω απ’ τις αφηγηματικές φωνές βρίσκεται ο ίδιος ο Καβάφης, οι προθέσεις του οποίου φανερώνονται απ’ τις θεματικές που επιλέγει να επεξεργαστεί. Ο Καβάφης, λοιπόν, αναγνωρίζει πως κάποτε οι ποιητές βλέπουν ωφελιμιστικά την τέχνη τους, αντιλαμβάνεται τις μικρότητες και τις αντιπαλότητες μεταξύ ομοτέχνων, γνωρίζει πως ο δημιουργός κάποτε καλείται να επιλέξει ανάμεσα στην αλήθεια και σε ό,τι τυχόν εξυπηρετεί προσωπικά του συμφέροντα ή σε ό,τι δεν πρόκειται να δημιουργήσει αντίδραση από τους φορείς εξουσίας, και φυσικά διακρίνει την φίλαρχη και υπεροπτική φύση των ηγεμόνων κάθε εποχής, οι οποίοι αποδέχονται την τέχνη μόνο φαινομενικά και μόνο όσο βρίσκεται σε αντιστοιχία με τις δικές τους πεποιθήσεις.

Ο Καβάφης χρησιμοποιεί τον παντογνώστη αφηγητή για να ασκήσει έντονη ειρωνεία απέναντι σε ό,τι προδίδει τον απόλυτο σεβασμό που οφείλεται στην αλήθεια της ποιητικής τέχνης, κατορθώνει ωστόσο να τον υπονομεύσει αφήνοντας ασαφές το κίνητρο της τελικής μεταστροφής του Φερνάζη. Προκρίνει ο Φερνάζης την ιστορική αλήθεια γιατί το ξέσπασμα του πολέμου και η πιθανότητα να μη διαβάσει ποτέ ο Μιθριδάτης το ποίημά του τον απελευθερώνει από την ανάγκη της κολακείας ή διότι θεωρεί πως θα υπάρξει αλλαγή στην ηγεσία του τόπου οπότε οι αναγνώστες του ποίηματός του θα είναι τελικά οι Ρωμαίοι; Είναι η απόφαση του Μιθριδάτη να συγκρουστεί με τους Ρωμαίους η έσχατη εκείνη επιβεβαίωση, που αναζητούσε ο Φερνάζης, της υπεροψίας και της μέθης που διακρίνει τους εκάστοτε φιλόδοξους ηγεμόνες και τους ωθεί σε παράτολμες πράξεις ή μήπως προκρίνεται και πάλι η κολακεία, υπέρ άλλων ηγεμόνων αυτή τη φορά;   

Οι στίχοι που ανήκουν σε πρωτοπρόσωπο αφηγητή είναι οι ακόλουθοι:

- (Από αυτόν / κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς, / ο Μιθριδάτης, Διονυσος κ’ Ευπάτωρ).

- ίσως υπεροψίαν και μέθην όχι όμως – μάλλον / σαν κατανόησι της ματαιότητας των μεγαλείων.

- Άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους. Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα. [Αυτά είναι τα μοναδικά λόγια που δίνονται από τον υπηρέτη.]

- Τι συμφορά! Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς, / ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ, μ’ ελληνικά ποιήματα ν’ ασχοληθεί. Μέσα σε πόλεμο – φαντάσου, ελληνικά ποιήματα.

- Και νάταν μόνο αναβολή, πάλι καλά. / Αλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια / στην Αμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή. / Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Ρωμαίοι / Μπορούμε να τα βγάλουμε μ’ αυτούς, οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; / Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; / Θεοί μεγάλοι, της Ασίας προστάται, βοηθήστε μας.-

- το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην / υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος.

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος» [Τι δηλώνουν οι επαναλήψεις λέξεων και φράσεων]

Austin Tott

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος»

Στο ποίημα παρατηρούνται συνεχείς επαναλήψεις λέξεων και φράσεων (π.χ. υπεροψίαν και μέθην, ελληνικά ποιήματα, τι αναβολή κ.ά.). Τι δηλώνουν οι επαναλήψεις αυτές, κατά τη γνώμη σας;

Ο Καβάφης στην ποίησή του αποφεύγει γενικώς τις επαναλήψεις λέξεων, ωστόσο όταν καταφεύγει σ’ αυτόν τον εκφραστικό τρόπο το κάνει για να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση και προσοχή στις λέξεις και φράσεις που επιλέγει να επαναλάβει.

Η φράση «υπεροψίαν και μέθην» κατέχει κεντρική θέση στο ποίημα, καθώς φανερώνει τα συναισθήματα κάθε φιλόδοξου ανθρώπου, όταν αυτός κατορθώνει να πάρει στα χέρια του την εξουσία που διεκδικεί. Η επανάληψη της φράσης αυτής στην καταληκτική στροφή του ποιήματος γίνεται αφενός για να δείξει την επίμονη επιστροφή αυτής της ιδέας στη σκέψη του Φερνάζη κι αφετέρου λειτουργεί ως επισφράγισμα, ως συμπέρασμα που ολοκληρώνει την ποιητική σύνθεση του Καβάφη. Έτσι, με τη φράση αυτή φανερώνεται και τονίζεται η διαχρονικά πραγματική φύση των υπέρμετρα φίλαρχων ανθρώπων και ηγετών -κι όχι μόνο του Δαρείου και του Μιθριδάτη- οι οποίοι κινούνται με βάση την αλαζονεία που τους επιτρέπει να θεωρούν εαυτούς καλύτερους όλων και φυσικά της εθιστικής δύναμης που εμπεριέχεται στην κατοχή εξουσίας και δύναμης.

Η φράση «ελληνικά ποιήματα» επαναλαμβάνεται για να τονιστεί εμφατικά το άκαιρο της ποίησης σε με εμπόλεμη περίοδο. Θα ήταν το δίχως άλλο παράδοξο να έχει ο Μιθριδάτης το χρόνο ή τη διάθεση να ασχοληθεί με ποίηση τη στιγμή που ξεκινούσε μια φιλόδοξη εκστρατεία εναντίον των Ρωμαίων. Θα πρέπει, πάντως, να προσεχθεί πως με τον επιθετικό προσδιορισμό «ελληνικά» ο Καβάφης επιτυγχάνει να περάσει και να τονίσει πως ο Φερνάζης συνθέτει το ποίημά του στην ελληνική γλώσσα. Με αυτόν τον τρόπο ο ποιητής μας υπενθυμίζει πως το βασίλειο του Πόντου ενείχε έντονα το ελληνικό στοιχείο και πως ο Μιθριδάτης, αν και ιρανικής καταγωγής από τον πατέρα του, είχε ωστόσο ελληνικές ρίζες από τη μεριά της μητέρας του της Λαοδίκης. Ο Μιθριδάτης, άλλωστε, είχε εκπαιδευτεί κατά τα ελληνικά πρότυπα και ήταν καλός γνώστης της ελληνικής γλώσσας. Εδώ, βέβαια, λανθάνει και μια ειρωνική χροιά, καθώς ο ελληνομαθής ηγεμόνας, που είχε με τη δράση του στηρίξει ιδιαίτερα την εδραίωση του ελληνικού πολιτισμού στο κράτος του, δεν είχε γίνει πραγματικός κοινωνός της ελληνικής παιδείας και παρέμενε ένας άκρως φιλόδοξος άνθρωπος, που είχε κυρίως κατά νου την προσωπική του ανάδειξη κι όχι τις πραγματικές αξίες του ελληνικού πολιτισμού.

Η επανάληψη της φράσης «τι αναβολή» λειτουργεί ειρωνικά, καθώς φανερώνει εμφατικά την απόγνωση και την αγανάκτηση του Φερνάζη, σε ό,τι αφορά τα προσωπικά του σχέδια, την ανάδειξή του δηλαδή με το επικό ποίημα που συνθέτει. Ο ποιητής έτσι εμφανίζεται να απελπίζεται πρωτίστως για το γεγονός ότι το ξέσπασμα του πολέμου αναβάλλει την ανάδειξή του και την αποστόμωση των επικριτών του. Ενώ, μόνο σε δεύτερο επίπεδο μοιάζει να συνειδητοποιεί πως η σύγκρουση με τους Ρωμαίους ενέχει και σημαντικούς κινδύνους για την ασφάλεια του βασιλείου.

Στο ποίημα επαναλαμβάνεται κι η φράση «ο ένδοξός μας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ» στην οποία εμπεριέχονται και τα προσωνύμια του βασιλιά. Με την εκτενή αυτή φράση που τιμά τον Μιθριδάτη υποδηλώνεται σε πρώτη ανάγνωση η αφοσίωση του Φερνάζη στον ένδοξο ηγέτη του. Ο ποιητής φαίνεται πως τρέφει ιδιαίτερο σεβασμό για τον βασιλιά του, στοιχείο που θα λάβει ειρωνική διάσταση, όταν το ξέσπασμα του πολέμου αφήσει να διαφανεί η πιθανότητα μιας αλλαγής στην ηγεσία του τόπου και θέσει έτσι σε αμφιβολία την αφοσίωσή του σε αυτόν. Επιπλέον, γίνεται σαφές πως παρά το γεγονός ότι ο Φερνάζης προσφωνεί με όλη τη σχετική επισημότητα τον βασιλιά του, δεν έχει ωστόσο εμπιστοσύνη στη δυνατότητά του να κερδίσει αυτόν τον πόλεμο. 

[Ο Μιθριδάτης δικαίως χαρακτηρίζεται ως ένδοξος, καθώς υπήρξε ο σημαντικότερος βασιλιάς του Πόντου. Στα χρόνια της δικής του βασιλείας και χάρη στην υπέρμετρη φιλοδοξία του είχε κατορθώσει να κατακτήσει το βασίλειο του Βοσπόρου, τα νοτιοανατολικά παράλια του Εύξεινου Πόντου, καθώς και αρκετές πόλεις των θρακικών παραλίων (Οδησσό, Μεσημβρία, Απολλωνία κ.ά). Συνάμα είχε επεκτείνει την κυριαρχία του και προς την περιοχή της Μικράς Αρμενίας, διατηρώντας παράλληλα και τον έλεγχο του κράτους της Καππαδοκίας.] 

Το προσωνύμιο Ευπάτωρ υποδηλώνει πως κατάγεται από πατέρα ευγενούς και καλής γενιάς, ενώ το Διόνυσος που φανερώνει την ελληνική πτυχή της καταγωγής του, τού αποδόθηκε καθώς σύμφωνα με μία παράδοση είχε χτυπήσει κεραυνός την κούνια του όταν ήταν μωρό, κάτι που παρέπεμπε στις μυθικές διηγήσεις για τη γέννηση του θεού Διονύσου. Η επανάληψη αυτού του προσωνυμίου με την υπενθύμιση της κατά το ήμισυ ελληνικής καταγωγής του Μιθριδάτη, προσδίδει στο ποίημα και ένα ειδικότερο ελληνικό ενδιαφέρον.

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος»

Austin Tott

Ερωτήσεις Κ.Ε.Ε. Κωνσταντίνος Καβάφης «Ο Δαρείος»

Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού, ερωτηματικού, παύλας κ.ά). Ποια είναι η λειτουργία τους;

(Από αυτόν / κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς, / ο Μιθριδάτης, Διονυσος κ’ Ευπάτωρ)

Η παρένθεση, που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο, τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής αφηγηματικής φωνής. Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη, αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη. Συνάμα, ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία, σε ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη, μ’ έναν ενδιαφέροντα τρόπο.

«Αλλ’ εδώ / χρειάζεται φιλοσοφία∙»

Η άνω τελεία μετά τη λέξη «φιλοσοφία», καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση, δηλωτική αφενός της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση αυτή.

«τα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείος:»

Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή, σε αυτή του Φερνάζη.

«ίσως υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως – μάλλον / σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων»

Η άνω τελεία μετά τη λέξη «μέθην», συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις του ποιητή Φερνάζη και κατ’ επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας.

Η παύλα μετά τη φράση «όχι όμως», σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην ειρωνεία του στίχου. Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι ευχάριστη για τον Μιθριδάτη, κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή, με την οποία ωστόσο θα επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει. Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση, καθώς βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη.

«Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά!»

Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου, καθώς αυτό που αποτελεί συμφορά για τον Φερνάζη, δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι ξέσπασε πόλεμος. Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια.

«Μέσα σε πόλεμο – φαντάσου, ελληνικά ποιήματα.»

Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην ανάγνωση, ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης. Πόσο αδιανόητο θα ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη. Είναι, άλλωστε, αυτό που ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη, μια εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό «φαντάσου». Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου.

«Αδημονεί ο Φερνάζης. Ατυχία!»

Ο στίχος αυτός που είναι μια παραλλαγή του 16^ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά!) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του. Το θαυμαστικό, επομένως, μετά τη λέξη «ατυχία», λειτουργεί ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου.

«Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο» / ν’ αναδειχθεί»

Τα εισαγωγικά στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο Φερνάζης.

«ν’ αναδειχθεί, και τους επικριτάς του, / τους φθονερούς, τελειωτικά ν’ αποστομώσει»

Προσέχουμε πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση. Με αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη, όπως εδώ το επίθετο «φθονερούς», που χαρακτηρίζει τους επικριτές. Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη ζήλια των ομοτέχνων του. Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία, καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής.

«Μπορούμε να τα βγάλουμε μ’ αυτούς, / οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; / Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες;»

Οι τρεις συνεχόμενες ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη. Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους, όπως άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας. Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του ποιητή.

«Θεοί μεγάλοι, της Ασίας προστάται, βοηθήστε μας. –»

Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη, υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση, ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη διαδικασία, σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας, η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν πραγματικό ποιητή.

«επίμονα κ’ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται –»

Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει μια παύση στην ανάγνωση, ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης, η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας, αλλά και η μεταστροφή του ποιητή, ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής αλήθειας. Συνάμα, υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής, καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν στον ποιητή Φερνάζη.

«το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην∙»

Η άνω τελεία, δηλωτική μιας παύσης στην ανάγνωση, προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα συναισθήματα του Δαρείου.