Ιστορία Β΄ Λυκείου: Οι Καρολίδες και η ακμή της φραγκικής δύναμης (πηγή)

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Οι Καρολίδες και η ακμή της φραγκικής δύναμης (πηγή)
 
Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις γνώσεις σας, να απαντήσετε τεκμηριωμένα στα εξής:
α. Ποιοι ήταν αρμόδιοι στο κράτος του Καρλομάγνου για την στρατιωτική και την πολιτική διοίκηση και ποιοι για τα οικονομικά ζητήματα και την είσπραξη των φόρων;
β. Ποιος είναι ο ρόλος που φαίνεται να αποκτά η Εκκλησία και ποια στοιχεία του κειμένου επιβεβαιώνουν τον ρόλο αυτό;
 
ΚΕΙΜΕΝΟ
Ούτε μεγάλη αυλή, ούτε μεγάλη γραφειοκρατία είχε ο Καρλομάγνος. Είχε τρεις υπουργούς που τους λέγανε: τον Κουροπαλάτη, τον Κοντόσταβλο, και τον Αρχιτρίκλινο. Κι ήτανε σαν υπουργός των Εξωτερικών ο πρώτος, σαν υπουργός των Στρατιωτικών ο δεύτερος και σαν υπουργός των Οικονομικών ο τρίτος. Είχε κι έναν κληρικό που κανόνιζε τα θρησκευτικά κι αυτοί ήτανε όλοι του οι συνεργάτες. […] Έστελνε ο Καρλομάγνος δύο αντιπροσώπους του, έναν κόμη και έναν επίσκοπο και παίρνανε τους φόρους. […] Έκανε μια παλατιανή σχολή κι έβαλε έναν σπουδαίο τότε, τον Αλκουίνο, σαν είδος υπουργού Παιδείας. Η παιδεία αυτή είχε βάση τα θρησκευτικά. […] Πάντως τα υποστήριζε τα παιδιά που μαθαίνανε γράμματα και τα είχε υπό την προστασία του.
 
Τσιφόρος, Ν., Ιστορία της Γαλλίας, Ερμής, Αθήνα 1983, σ. 43-44.
 
α. Όταν πέθανε ο Πιπίνος το Φραγκικό Βασίλειο περιλάμβανε τη σημερινή Γαλλία και ένα μέρος της σημερινής Γερμανίας. Ο διάδοχος του Κάρολος ο Μέγας (Καρλομάγνος) κατέκτησε πολλά εδάφη και επεξέτεινε σημαντικά την επικράτειά του. Για να ενισχύσει, μάλιστα, την εσωτερική οργάνωση του κράτους του ο Κάρολος πήρε διάφορα μέτρα. Διαίρεσε, κατ’ αρχάς, τη φραγκική επικράτεια σε 200 περίπου κομητείες. Οι κόμητες ασκούσαν, με τη βοήθεια των επισκόπων τη στρατιωτική και πολιτική διοίκηση, και συγχρόνως ήταν δικαστές και φοροεισπράκτορες. Την πληροφορία αυτή επιβεβαιώνει, ο Ν. Τσιφόρος, ο οποίος, συνάμα, διευκρινίζει πως σε ανώτατο διοικητικό επίπεδο ο Καρλομάγνος αξιοποιούσε μόλις τρεις υπουργούς προκειμένου να αποφεύγει τα γραφειοκρατικά προβλήματα. Τον Κουροπλάτη, που είχε καθήκοντα υπουργού Εξωτερικών, τον Κοντόσταβλο, που είχε την ευθύνη των Στρατιωτικών, καθώς και τον Αρχιτρίκλινο, ο οποίος ασκούσε καθήκοντα υπουργού Οικονομικών. Επικουρικά, ο Καρλομάγνος αξιοποιούσε τη βοήθεια ενός κληρικού για τα θρησκευτικά ζητήματα. Ο Καρλομάγνος καθιέρωσε, επίσης, το θεσμό των βασιλικών απεσταλμένων, οι οποίοι θα επέβλεπαν την εφαρμογή των νόμων και των διαταγμάτων που εξέδιδε.
 
β. Το γεγονός ότι ο Πάπας είχε στέψει τον Πιπίνο ελέω Θεού βασιλέα των Φράγκων (754), είχε προσδώσει στη φραγκική βασιλεία μεγάλο ηθικό κύρος, αφού ο βασιλιάς είχε λάβει την παπική ευλογία και με τον τρόπο αυτό επικράτησε στην Ευρώπη η αντίληψη της ελέω Θεού βασιλείας. Ο Πιπίνος και οι γιοι του ονομάστηκαν πατρίκιοι των Ρωμαίων, τίτλος που συνεπαγόταν την υποχρέωση του βασιλικού οίκου να προστατεύει τη Ρώμη. Έτσι, ο παπισμός συνδέθηκε στενά με το Βασίλειο των Φράγκων. Ο Καρλομάγνος, ακολουθώντας τη στενή αυτή σχέση με την παπική εκκλησία, προχώρησε σε εκκλησιαστική μεταρρύθμιση που συμπλήρωσε τη διοικητική μεταρρύθμιση. Η Εκκλησία απετέλεσε από τότε παράγοντα συνοχής και ενότητας για το κράτος του. Προκειμένου, άλλωστε, να ενισχύσει έτι περαιτέρω το θρησκευτικό συναίσθημα, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Ν. Τσιφόρου, ο Καρλομάγνος είχε ιδρύσει μια παλατιανή σχολή, υπό τη διοίκηση του λόγιου Αλκουίνου, στο πλαίσιο της οποίας η παρεχόμενη στους μαθητές εκπαίδευση είχε ως βάση της τα θρησκευτικά.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Το κίνημα του Ανθρωπισμού (πηγή)

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Το κίνημα του Ανθρωπισμού (πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από την ιστορική πηγή που σας δίνεται, να απαντήσετε τεκμηριωμένα στα εξής:

α. Ποιο ήταν το περιεχόμενο των ανθρωπιστικών σπουδών κατά την Αναγέννηση και τι εξυπηρετούσε;
β. Ποιος είναι ο σκοπός του μορφωμένου ανθρώπου και γενικότερα της παιδείας, σύμφωνα με τους ουμανιστές;
 
ΚΕΙΜΕΝΟ
Οι αναγεννησιακοί λόγιοι και καλλιτέχνες παρόλο που δεν απέρριπταν τη χριστιανική διδασκαλία και δεν ήρθαν σε ρήξη με την Εκκλησία, έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στα εγκόσμια και στην υλική ζωή. […] Δημιούργησαν σχολεία και ακαδημίες στις ιταλικές αυλές και πόλεις, τα οποία εστίαζαν στην κλασική λογοτεχνία και ιστορία, αποκαλώντας το νέο πρόγραμμα διδασκαλίας «studia humanitatis»1 ή ουμανισμό. Οι ουμανιστές θεωρούσαν την εντρύφηση στους κλασικούς ως την καλύτερη προπαρασκευή για μια καριέρα στον χώρο της πολιτικής, καθώς δίδασκαν σε κάποιον πώς να επιχειρηματολογεί πειστικά, να γράφει κατανοητά και να μιλάει με ευφράδεια. Από την άλλη πλευρά, δίδασκαν ότι στόχος κάθε μορφωμένου ατόμου θα πρέπει να είναι μια ζωή ενεργός στα εγκόσμια και ότι η μόρφωση δεν μπορεί απλώς να έχει ιδιωτικά ή θρησκευτικά κίνητρα, αλλά να στοχεύει στο κοινό καλό.
 
1. Ανθρωπιστικές σπουδές
 
Merry E. Weisner-Hanks, Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789, Αθήνα 2006, σ. 36-37.
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Ο άνθρωπος της Αναγέννησης αναζητούσε τρόπους έκφρασης των νέων ιδεών. Έτσι, στράφηκε προς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και επιδόθηκε στη συστηματική μελέτη, μετάφραση και σχολιασμό των αρχαίων συγγραφέων. Η στροφή αυτή προς τη βαθύτερη γνώση των ελληνικών και λατινικών γραμμάτων και της αρχαιότητας γενικότερα ονομάστηκε ανθρωπισμός. Σύμφωνα, μάλιστα, με τη Merry E. Weisner-Hanks, η συστηματική μελέτη της κλασικής λογοτεχνίας και ιστορίας διευκολύνθηκε με την ίδρυση σχολείων και ακαδημιών σε διάφορες ιταλικές πόλεις. Τις σπουδές αυτού του τομέα τις αποκαλούσα ανθρωπιστικές («studia humanitatis») ή αλλιώς ουμανισμό, και τις θεωρούσαν ιδιαίτερα επωφελής, εφόσον μέσω αυτών μπορούσε κάποιος να προετοιμαστεί κατάλληλα για τη σταδιοδρομία στην πολιτική. Οι ανθρωπιστικές σπουδές, άλλωστε, καλλιεργούσαν την ικανότητα του ατόμου να συγκροτεί πειστική επιχειρηματολογία, να γράφει με σαφήνεια και να έχει ευχέρεια λόγου. Βέβαια, το φαινόμενο της αναβίωσης των κλασικών σπουδών δεν είναι καινούργιο, αφού ήδη στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια του 12ου αι. μελετήθηκαν αρχαία φιλοσοφικά κείμενα. Επίσης οι Βυζαντινοί κατά την περίοδο από το 10ο έως το 15ο αιώνα, ιδιαίτερα κατά την εποχή των Παλαιολόγων, ασχολήθηκαν συστηματικά με τη μελέτη της αρχαίας γραμματείας. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο αναγεννησιακός λόγιος δεν μελετά τον αρχαίο πολιτισμό μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά επιχειρεί να αντλήσει από αυτόν αξίες για τη θεμελίωση του συγχρόνου του κόσμου.
 
β. Οι φορείς του ανθρωπισμού είναι βαθιά θρησκευόμενοι, επιζητούν όμως την αληθινή πίστη και τοποθετούν τον άνθρωπο στο κέντρο του κόσμου. Όπως επισημαίνει η Merry E. Weisner-Hanks, οι ανθρωπιστές δεν απομακρύνονται από τον χριστιανισμό επιζητούν, ωστόσο, να αναδείξουν τη σημασία της εγκόσμιας και υλικής πραγματικότητας. Θεωρούσαν, άλλωστε, πως ο μορφωμένος άνθρωπος οφείλει να είναι ενεργός στα εγκόσμια ζητήματα και να θέτει ως απώτερο στόχο του το συνολικό καλό, αντί να εξωθείται στη μόρφωση για ατομικούς ή θρησκευτικούς λόγους. Γι' αυτό η προσωπικότητά του πρέπει να είναι πολύπλευρη και να χαρακτηρίζεται από την αγάπη για δημιουργική και δραστήρια ζωή, καθώς και από την πίστη στις δυνάμεις του ανθρώπου, σωματικές και πνευματικές. Ο άνθρωπος αισθάνεται πλέον ελεύθερος και έτοιμος να αναλάβει την ευθύνη για τη διαμόρφωση του κόσμου του. Οι ανθρωπιστές οραματίζονται να διαμορφώσουν ένα νέο τύπο ανθρώπου, τον καθολικό άνθρωπο (homo univorsalis), δημιουργό του πολιτισμού του και υπεύθυνο για τη μοίρα του.
 
«Το θέμα προέρχεται και αντλήθηκε από την πλατφόρμα της Τράπεζας Θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας που αναπτύχθηκε (MIS5070818-Tράπεζα θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Γενικό Λύκειο-ΕΠΑΛ) και είναι διαδικτυακά στο δικτυακό τόπο του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (Ι.Ε.Π.) στη διεύθυνση (http://iep.edu.gr/el/trapeza-thematon-arxiki-selida)».

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Μοντεσκιέ και Τζον Λοκ (επεξεργασία πηγής)

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Μοντεσκιέ και Τζον Λοκ (επεξεργασία πηγής)
 
Τα παρακάτω κείμενα αναφέρονται στις απόψεις του Τζον Λοκ και του Μοντεσκιέ αντίστοιχα. Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από τα κείμενα που σας δίνονται, να απαντήσετε στα εξής:
α. Πώς ορίζεται το «κράτος» σύμφωνα με τον Τζον Λοκ και ποιο το χρέος κάθε πολιτικού άρχοντα;
β. Ποιες είναι οι τρεις εξουσίες τις οποίες αναφέρει ο Μοντεσκιέ, ποιος κίνδυνος υπάρχει όταν συγκεντρώνονται στο ίδιο πρόσωπο ή πολιτικό σώμα και γιατί;
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Το κράτος είναι, κατά την άποψή μου, μία ανθρώπινη κοινωνία που μόνο σκοπό έχει τη διατήρηση και την προώθηση των κοινωνικών αγαθών. Ονομάζουμε κοινωνικά αγαθά τη ζωή, την ελευθερία, τη φυσική ακεραιότητα […]και την κατοχή εξωτερικών αγαθών όπως είναι η γη, τα χρήματα και ούτω καθ’ εξής. Είναι καθήκον του πολιτικού άρχοντα να διατηρεί υγιή και ακέραιη μία δίκαιη κατοχή αυτών των αγαθών που αφορούν την ίδια τη ζωή, για όλο τον πληθυσμό γενικώς και για κάθε ξεχωριστό υπήκοο συγκεκριμένα, μέσα από νόμους που θα ισχύουν με τον ίδιο τρόπο για όλους.
 
Nikola, U., Ανθολογία της φιλοσοφίας, (μτφρ.: Π. Τριαδά), Ενάλιος, Αθήνα 2007, σ. 278
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Όταν στο ίδιο πρόσωπο ή στο ίδιο πολιτικό σώμα, που ασκεί την αρχή, η νομοθετική εξουσία είναι ενωμένη με την εκτελεστική, δεν υπάρχει καθόλου ελευθερία γιατί μπορεί ο ίδιος ο μονάρχης[…] να κάνει νόμους τυραννικούς και να τους εφαρμόσει με τρόπο τυραννικό. Επίσης δεν υπάρχει καθόλου ελευθερία, όταν η δικαστική εξουσία δεν χωρίζεται απ’ τη νομοθετική και την εκτελεστική. Αν ήταν συνδεδεμένη με τη νομοθετική, η πίεση πάνω στη ζωή και την ελευθερία των πολιτών θα ήταν αυταρχική, γιατί ο ίδιος ο δικαστής θα ήταν και νομοθέτης. Αν ήταν συνδεδεμένη με την εκτελεστική εξουσία, ο δικαστής θα μπορούσε να έχει τη δύναμη ενός καταπιεστή. Το παν θα χανόταν αν ο ίδιος ο άνθρωπος ή το ίδιο σώμα αρχόντων ή του λαού, ασκούσαν ταυτόχρονα αυτές τις τρεις εξουσίες: δηλαδή, το να νομοθετεί, να εφαρμόζει τις δημόσιες αποφάσεις και να δικάζει τα εγκλήματα, ή τις διαφορές των ιδιωτών.
 
Montesquieu, Το πνεύμα των νόμων, (μτφρ. Γρ. Λιόνης), Αναγνωστίδης, σ. 150
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Στο χώρο των πολιτικών ιδεών οι διαφωτιστές είχαν ως πρότυπο τους το αγγλικό σύστημα διακυβέρνησης και ήταν θεωρητικά επηρεασμένοι από τον Τζόν Λοκ (1632-1704), έναν από τους σπουδαιότερους προδρόμους του Διαφωτισμού. Ο Λοκ διατύπωσε την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου, ότι δηλαδή οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό. Η παραβίαση της συμφωνίας αυτής εκ μέρους των κυβερνώντων παρέχει αυτόματα στο λαό το δικαίωμα της αντίστασης και της επανάστασης. Όπως αναλυτικότερα παρουσιάζει τις απόψεις του Λοκ ο Nicola Ubaldo (Κείμενο Α), σύμφωνα με τον φιλόσοφο το κράτος αποτελεί μια κοινωνία ανθρώπων που αποσκοπεί στη διασφάλιση και τη διεύρυνση των κοινωνικών αγαθών, όπως είναι η ζωή, η ελευθερία, η ασφάλεια του ατόμου και η κατοχή υλικών αγαθών, όπως είναι η γη και τα χρήματα. Οφείλει, επομένως, ο εκάστοτε πολιτικός άρχοντας να εξασφαλίζει πώς όλα τα μέλη της κοινωνίας θα έχουν ισότιμη πρόσβαση στα αγαθά αυτά, μέσω της ισονομίας, της όμοιας, δηλαδή, για όλους αντιμετώπιση από τους νόμους.  
 
β. Σημαντικός εκπρόσωπος των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού ήταν ο Γάλλος Μοντεσκιέ (1698-1755). Στο βιβλίο του με τίτλο Το Πνεύμα των Νόμων διατυπώνει τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική με στόχο να αποτρέπεται ο κίνδυνος αυταρχικής διακυβέρνησης. Όπως διευκρινίζει ο ίδιος (Κείμενο Β), όταν το ίδιο πρόσωπο ή σώμα κατέχει τόσο τη νομοθετική όσο και την εκτελεστική εξουσία έχει τη δυνατότητα να επιβάλλει όποιον νόμο θέλει, όσο δεσποτικός κι αν είναι αυτός. Εξίσου ανελεύθερη καθίσταται η πολιτεία όταν η δικαστική εξουσία συνδέεται είτε με τη νομοθετική είτε με την εκτελεστική εξουσία. Στην πρώτη περίπτωση διότι ο δικαστής έχοντας και την ιδιότητα του νομοθέτη θα γινόταν αυταρχικός, ενώ στη δεύτερη περίπτωση, αν είχε στη διάθεσή του και την εκτελεστική εξουσία, θα κατείχε πολύ μεγάλη και, κατ’ επέκταση, καταπιεστική δύναμη. Απόλυτη, άλλωστε, θα ήταν η απώλεια της ελευθερίας για τους πολίτες, αν συγκεντρώνονταν και οι τρεις εξουσίες σε ένα πρόσωπο ή πολιτικό σώμα, εφόσον θα είχε πλήρη εξουσία πάνω στους πολίτες.   
Η θεωρία της διάκρισης των εξουσιών άσκησε μεγάλη επίδραση στην πολιτική σκέψη και αποτέλεσε συστατικό στοιχείο των σημαντικότερων πολιτικών και πολιτειακών κειμένων της εποχής (π.χ. της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη κατά τη Γαλλική Επανάσταση).
 
«Το θέμα προέρχεται και αντλήθηκε από την πλατφόρμα της Τράπεζας Θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας που αναπτύχθηκε (MIS5070818-Tράπεζα θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Γενικό Λύκειο-ΕΠΑΛ) και είναι διαδικτυακά στο δικτυακό τόπο του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (Ι.Ε.Π.) στη διεύθυνση (http://iep.edu.gr/el/trapeza-thematon-arxiki-selida)».

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Το πολιτικό όραμα του Ρήγα Φεραίου (πηγή)

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Το πολιτικό όραμα του Ρήγα Φεραίου (πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από τα κείμενα που σας δίνονται:
α. να εντοπίσετε τις επιδιώξεις του Ρήγα Βελεστινλή αναφορικά με την έκδοση του έργου του «Φυσικής Απάνθισμα»
β. να σκιαγραφήσετε το πολιτικό όραμα του Ρήγα Βελενστινλή.
 
KEIMENO Α
Ο κορυφαίος εκπρόσωπος και ο κύριος εκφραστής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι ο Ρήγας Βελεστινλής.[…] Ειδικά, στο έργο του «Φυσικής Απάνθισμα», ο Ρήγας κατεύθυνε την κριτική του κατά της παραδοσιακής αυθεντίας και της δεισιδαιμονίας. Οι καθιερωμένες αυθεντίες της φυσικής ιστορίας στην παράδοση της ελληνικής Ανατολής υποβλήθηκαν σε κριτική ανασκευή βασισμένη στις επιστημονικές ανακαλύψεις των νεοτέρων. Για κάθε θέμα φυσικής ιστορίας ο Ρήγας σκιαγραφεί διάφορες τρέχουσες απόψεις και θεωρίες και στη συνέχεια τις υποβάλλει σε κριτικό έλεγχο σε συνάρτηση με το έργο νεότερων φυσικών φιλοσόφων.
 
Κιτρομηλίδης, Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1996, σ. 293.
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Επειδή πίστευε (ο Ρήγας) ότι ο τελικός στόχος του φωτισμού του γένους είναι η απελευθέρωσή του, γρήγορα πέρασε στην επαναστατική δράση. Σε αυτή τη φάση ξεχωρίζει το έργο του «Νέα Πολιτική Διοίκησις». Όμως η πολιτική και εθνική δράση του Ρήγα ξεπέρασε πολύ τα όρια ενός απλού διδασκάλου του γένους. Ο Ρήγας είναι μια παμβαλκανική πολιτική φυσιογνωμία, η οποία συνέλαβε το σχέδιο να εξεγείρει όλους τους υπόδουλους λαούς της Βαλκανικής Χερσονήσου εναντίον του κοινού τυράννου, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πρώτος αυτός συνέλαβε την ιδέα μιας παμβαλκανικής ομοσπονδίας με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο που θα αντικαθιστούσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
 
Αξελός, Λ., Ρήγας Βελεστινλής: σταθμοί και όρια στη διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Αθήνα 2003, σ. 406.
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-1798) επιδιώκει μέσα από το μεταφραστικό και το πρωτότυπο συγγραφικό έργο του να καταστήσει τους Έλληνες κοινωνούς της δυτικής σκέψης και να τους προετοιμάσει για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους. Χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή είναι το έργο του Φυσικής Απάνθισμα, με το οποίο επιχειρεί να εμφυσήσει στους συμπατριώτες του την ορθολογική σκέψη μέσω των φυσικών επιστημών. Σύμφωνα με τον πιο αναλυτικό σχολιασμό του έργου αυτού, από τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη (Κείμενο Α), ο Ρήγας επιχειρεί να αποδεσμεύσει τη σκέψη και την εκπαίδευση των Ελλήνων από παρωχημένες απόψεις και «αυθεντίες», οι οποίες συχνά κινούνταν στα όρια της δεισιδαιμονίας. Για να το κατορθώσει αυτό έθεσε υπό έλεγχο και αναθεώρηση εδραιωμένες κατά το παρελθόν απόψεις με βάση τις νεότερες επιστημονικές ανακαλύψεις και θεωρήσεις. Πιο συγκεκριμένα, ο Ρήγας διέτρεχε θεματικά τα ζητήματα της φυσικής ιστορίας ελέγχοντας και αντιπαραβάλλοντάς τες κριτικά σε συσχέτιση με τις θέσεις που είχαν διατυπώσει φυσική φιλόσοφοι της νεότερης εποχής.
 
β. Εμπνευσμένος ο Ρήγας από τον άνεμο της ελευθερίας που πνέει στη Γαλλία και τη δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα, τυπώνει μια σειρά από χάρτες, μεταξύ των οποίων και τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου δείχνει παραστατικά την έκταση και την ακτινοβολία του Ελληνισμού, καθώς και βιβλία με πατριωτικό περιεχόμενο, από τα οποία το πιο σημαντικό είναι η Νέα Πολιτική Διοίκησις, μέρος του οποίου αποτελεί και ο περίφημος Θούριος. Όπως διευκρινίζει ο Λουκάς Αξελός (Κείμενο Β) το συγγραφικό αυτό έργο ήταν απότοκο της πεποίθησης του Ρήγα πως ο διαφωτισμός των Ελλήνων αποσκοπούσε πρωτίστως στην απελευθέρωσή τους.
Ο Ρήγας οραματιζόταν κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον του δυνάστη και την ίδρυση μιας παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας. Όπως, μάλιστα, επισημαίνει ο Λουκάς Αξελός (Κείμενο Β) η ιδέα διαμόρφωσης μιας παμβαλκανικής ομοσπονδίας ανήκε στον Ρήγα Φεραίο γεγονός που του προσέδωσε τον χαρακτήρα όχι μόνο ενός λόγιου του ελληνισμού, αλλά πολύ περισσότερο μιας σημαίνουσας προσωπικότητας για το σύνολο της βαλκανικής. Τα επαναστατικά του όμως σχέδια ματαιώθηκαν, όταν οι αυστριακές αρχές τον συνέλαβαν στην Τεργέστη μαζί με τους συντρόφους του και τον παρέδωσαν στις οθωμανικές αρχές του Βελιγραδίου, όπου και εκτελέστηκε στις 24 Ιουνίου 1798.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Η Ευρώπη μετά τις Ανακαλύψεις (πηγή)

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Η Ευρώπη μετά τις Ανακαλύψεις (πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από το κείμενο που σας δίνεται, να απαντήσετε στα εξής:
α. Ποιες ήταν οι οικονομικές συνέπειες των γεωγραφικών ανακαλύψεων;
β. Ποιες ήταν οι επιδράσεις της οικονομικής ανάπτυξης, που προκλήθηκε ως συνέπεια των ανακαλύψεων, στην κοινωνία;
 
ΚΕΙΜΕΝΟ
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σημαντικότερη συνέπεια αυτής της εξελίξεως ήταν η προώθηση της οικονομικής αναπτύξεως. Οι υπερπόντιες χώρες αποτελούσαν μια απέραντη αγορά για όλα τα προϊόντα των μητροπόλεων[…]. Πρώτο, οι υπερπόντιες χώρες έδωσαν στον παλαιό κόσμο προϊόντα με τα οποία δημιουργήθηκαν εντελώς νέες βιομηχανίες. Δεύτερο, η επέκταση της Ευρώπης είχε σαν συνέπεια την εισαγωγή στην Ευρώπη τόσο μεγάλων ποσοτήτων χρυσού και αργύρου, που οι τιμές των αγαθών που βασίζονταν γενικά σ’ αυτά τα δύο μέταλλα, ανέβηκαν κατακόρυφα. Αυτή η άνοδος των τιμών υποκίνησε ανοδικά την οικονομική δραστηριότητα αλλά δημιούργησε σημαντική κοινωνική ένταση, ιδιαίτερα μεταξύ των γαιοκτημόνων και εκείνων των χωρικών που είχαν συνάψει μακροχρόνια συμβόλαια με τους κυρίους τους και των οποίων οι υποχρεώσεις εκφράζονταν σε χρήμα και ήταν σταθερές. Τρίτο, οι υπερπόντιες κατακτήσεις είχαν την τάση να μετακινήσουν το εμπορικό κέντρο και κατά συνέπεια την οικονομική δραστηριότητα από τη Μεσόγειο στις ακτές του Ατλαντικού - μια μετακίνηση που έχει μείνει στην ιστορία με τον όρο «Εμπορική Επανάσταση».
 
Clough, Sh. &. Rapp, R., Ευρωπαϊκή οικονομική ιστορία, τ. Α’, (μτφρ. Φ. Διαμαντόπουλος κ.ά.), Παπαζήση, Αθήνα 1979, σσ. 181-182
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Μια σημαντική συνέπεια των γεωγραφικών ανακαλύψεων ήταν ότι το κέντρο της παγκόσμιας οικονομίας μετατοπίστηκε από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό Ωκεανό και τη Βόρεια θάλασσα. Τα λιμάνια της Σεβίλλης, της Λισαβόνας και της Αμβέρσας απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα από εκείνα της Βενετίας και της Γένουας. Με την εξέλιξη αυτή η δυτική και η βόρεια Ευρώπη έγιναν πια το κέντρο των διεθνών εξελίξεων. Η πληροφορία αυτή επιβεβαιώνεται από το παράθεμα, στο οποίο, μάλιστα, επισημαίνεται πως η μετατόπιση αυτή της οικονομικής δραστηριότητας επονομάστηκε «Εμπορική Επανάσταση».
Το ασήμι και το χρυσάφι που έφταναν στην Ευρώπη αύξησαν την κυκλοφορία του χρήματος και κατέστησαν το νόμισμα αποκλειστικό ανταλλακτικό μέσο και μέτρο όλων των αξιών. Τα κεφάλαια που συσσωρεύονταν από το εμπόριο άρχισαν να επενδύονται σε διάφορες εμπορικές, τραπεζικές, χρηματιστηριακές και ασφαλιστικές επιχειρήσεις. Έτσι τέθηκαν οι βάσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος στην Ευρώπη, ενώ η φεουδαρχική δομή της οικονομίας άρχισε να κλονίζεται.
Η βιοτεχνία παρουσίασε σημαντική πρόοδο στους τομείς της υφαντουργίας, της μεταξουργίας και της τυπογραφίας. Στην πρόοδο αυτή συνέβαλε αποφασιστικά και ο σταδιακός παραγκωνισμός των μεσαιωνικών οικονομικών θεσμών, όπως ήταν οι συντεχνίες, που επέβαλλαν περιορισμούς στην ελεύθερη δραστηριότητα του ατόμου. Παραλλήλως, σύμφωνα με το παράθεμα, οι υπερπόντιες περιοχές προσέφεραν στους Ευρωπαίους μια νέα διευρυμένη αγορά για τα προϊόντα τους, παρέχοντάς τους συνάμα νέα προϊόντα για την ανάπτυξη βιομηχανιών που άλλοτε δεν υπήρχαν στον ευρωπαϊκό χώρο.
Παρά την ανάπτυξη της βιοτεχνίας και του εμπορίου, η γεωργία εξακολουθούσε να αποτελεί το θεμέλιο της οικονομίας. Η γεωργική παραγωγή εμπλουτιζόταν σταδιακά με την καλλιέργεια αποικιακών προϊόντων, άγνωστων μέχρι τώρα στον ευρωπαϊκό χώρο.
Όμως η εισαγωγή μεγάλων ποσοτήτων πολύτιμων μετάλλων στην Ευρώπη προκάλεσε πτώση της τιμής τους, ενώ, αντίθετα, για τους ίδιους λόγους οι τιμές των αγαθών αυξήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις κατά 300 % με 400 % στα τέλη του 16ου αιώνα. Η δραστική αυτή αύξηση των τιμών επιβεβαιώνεται από το παράθεμα, στο οποίο, ωστόσο, τονίζεται πως αποτέλεσε αφορμή περαιτέρω ανόδου της οικονομικής δραστηριότητας.
 
β. Οι οικονομικές μεταβολές της περιόδου αυτής δρομολόγησαν μια περιορισμένη στην αρχή αλλά ουσιαστική διαφοροποίηση της κοινωνίας. Κύριος μοχλός της διαδικασίας μετασχηματισμού ήταν μια νέα κοινωνική τάξη, η αστική.
Οι συνέπειες των οικονομικών μεταβολών στις άλλες κοινωνικές ομάδες ποίκιλλαν. Αν για τους χωρικούς η άνοδος των τιμών μπορούσε να έχει θετικά αποτελέσματα, στους ευγενείς και στους εργάτες οι επιπτώσεις ήταν ολέθριες. Όπως διευκρινίζεται στο παράθεμα, κύριο απότοκο των νέων αλλαγών υπήρξε η ένταση ανάμεσα στους γαιοκτήμονες και τους χωρικούς που συνεργάζονταν μαζί τους έχοντας υπογράψει πολυετή συμβόλαια για την ετήσια καταβολή σταθερού χρηματικού ποσού. Ένταση που εδραζόταν στο γεγονός ότι ενώ οι χωρικοί είχαν αυξήσει τα έσοδά τους συνέχιζαν να καταβάλουν το ίδιο -περιορισμένο- χρηματικό ποσό στους ιδιοκτήτες της γης που εκμεταλλεύονταν.
Γενικά η κοινωνία βρισκόταν σε μια φάση αναπροσαρμογών και έντονων αναταράξεων, καθώς εισερχόταν πια σε μια μακρόχρονη διαδικασία, η οποία επρόκειτο να ωριμάσει το 18ο αιώνα μέσα στο πλαίσιο του Διαφωτισμού. Από την άλλη πλευρά η ανάγκη αντιμετώπισης πρακτικών προβλημάτων, σε συνδυασμό προς τη σύμφυτη με τον άνθρωπο τάση για γνώση, οδήγησε στην ανάπτυξη ποικίλων επιστημονικών κλάδων, όπως της γεωγραφίας, της αστρονομίας, των μαθηματικών, της ζωολογίας, της βοτανικής, της εθνογραφίας και άλλων που διεύρυναν τους πνευματικούς ορίζοντες των ανθρώπων.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Τέταρτη Σταυροφορία (πηγή)

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Τέταρτη Σταυροφορία (πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από τα κείμενα που σας δίνονται, να απαντήσετε στα εξής:
α. Ποιος ήταν ο στόχος της Τέταρτης Σταυροφορίας, σύμφωνα με τον πάπα Ιννοκέντιο Γ, και ποιο είναι το θρησκευτικό-ιπποτικό αίσθημα με το οποίο επιχειρεί να περιβάλει την ιδέα του αυτή απευθυνόμενος στους σταυροφόρους που κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη;
(μονάδες 13)
β. Ποιον αντίκτυπο είχε η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 στους Έλληνες και ποιο εννοιολογικό περιεχόμενο προσέλαβε για αυτούς το όνομα «Λατίνος»;
(μονάδες 12)
Μονάδες 25
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Ο ιθύνων νους της Τέταρτης Σταυροφορίας είναι ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄. […] Η απογοήτευση μετά την άλωση είναι μεγάλη για αυτό και απευθυνόμενους στους Σταυροφόρους γράφει τα εξής: «Μη έχοντας ούτε το δικαίωμα, ούτε την επί των Ελλήνων εξουσία φαίνεται ότι παρεκκλίνατε δίχως σύνεση από τον όρκο σας, όταν αντί να βαδίζετε κατά των Σαρακηνών κατευθυνθήκατε εναντίον των Χριστιανών με σκοπό όχι την επανάκτηση της Ιερουσαλήμ, αλλά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, προτιμώντας δηλαδή τα γήινα αντί των πνευματικών αγαθών».
 
Βασίλιεφ, Α. Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, τ.4, Αθήνα 2006, σ. 21.
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Ο αντίκτυπος από την απώλεια της Πόλης θα γίνει προοδευτικά αισθητός απ’ όλους ορθόδοξους Έλληνες. Ο μέσος βυζαντινός θα μάθει με φρίκη ότι η φοβερή λεηλασία οργανώθηκε από εκείνους που αυτοονομάζονταν στρατιώτες του Χριστού. Θα μάθει ότι το όνομα Λατίνος θα καταλήξει να σημαίνει τον άτιμο βεβηλωτή, από τον οποίο πρέπει να γλιτώσουν με κάθε θυσία. Η Κωνσταντινούπολη έγινε ξανά το ιερό σύμβολο του βυζαντινού κόσμου που έπρεπε να σώσουν και να απελευθερώσουν από τους ασεβείς.
 
Γλύκατζη-Αρβελέρ Ε., Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, Αθήνα 2018, σ.116-117.
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Η ιδέα της Τέταρτης Σταυροφορίας ανήκε στο φιλόδοξο και δυναμικό πάπα Ιννοκέντιο Γ'. Ένα διάχυτο πνεύμα θρησκευτικότητας, ανάμεικτο με το ιπποτικό αίσθημα, πλαισίωναν έναν ασαφή και απροσδιόριστο σκοπό. Όπως επισημαίνεται στο Κείμενο Α΄, ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ θεωρούσε πως και αυτή η Σταυροφορία θα είχε ως απώτερο στόχο της την επανάκτηση της Ιερουσαλήμ, με πνευματική επιβράβευση για τους σταυροφόρους, εφόσον θα επιτελούσαν μια σημαντική για τον χριστιανισμό υπηρεσία. Η ιδέα προπαγανδίστηκε στις χώρες της Δ. Ευρώπης και αρχηγός των φεουδαρχών ορίστηκε ο Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός. Η Βενετία αποφασίστηκε να είναι τόπος συγκέντρωσης του στρατού. Προορισμός η Αίγυπτος ή η Συρία. Σύμφωνα με τη σύμβαση που υπογράφηκε στη Βενετία τον Απρίλιο του 1201, η Γαληνοτάτη Δημοκρατία ανέλαβε, έναντι αμοιβής, να μεταφέρει με το στόλο της στην Ανατολή και να εφοδιάζει με τρόφιμα τα στρατεύματα επί ένα έτος. Σύμφωνα, βέβαια, με το Κείμενο Α΄, το γεγονός ότι η Τέταρτη Σταυροφορία παρεκτράπηκε από τον «θρησκευτικό» της στόχο και είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης προκάλεσε μεγάλη δυσαρέσκεια στον Ιννοκέντιο Γ΄, ο οποίος κατηγόρησε τους σταυροφόρους πως δελεάστηκαν από τα υλικά -τα γήινα- κέρδη, στρεφόμενοι τελικά εναντίον Χριστιανών, αντί να αναμετρηθούν με τους Μουσουλμάνους, όπως είχαν ορκιστεί ότι θα κάνουν.
 
β. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης πραγματοποιήθηκε στις 13 Απριλίου 1204. Ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Ε΄ είχε τραπεί προηγουμένως σε φυγή εγκαταλείποντας την Κωνσταντινούπολη στις άγριες διαθέσεις των σταυροφόρων. Κύριοι της Βασιλεύουσας οι τελευταίοι, επέβαλαν τώρα το δίκαιο του κατακτητή. Οι σφαγές και οι λεηλασίες ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο. Πολύτιμα έργα τέχνης διοχετεύτηκαν στη Δύση, για να κοσμήσουν τους καθεδρικούς ναούς και τους πύργους των ευγενών. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο Κείμενο Β΄, οι πολίτες του Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ένιωσαν φρίκη, όταν ενημερώθηκαν για τη λεηλασία της Πόλης από τους υποτιθέμενους «στρατιώτες του Χριστού». Ως εκ τούτου, οι Λατίνοι άρχισαν να θεωρούνται «ασεβείς βεβηλωτές» από τους Βυζαντινούς και η απαλλαγή από την εξουσία τους απέκτησε τον χαρακτήρα απολύτως αναγκαίας συνθήκης για τους ορθόδοξους Έλληνες. Βασικός στόχος πλέον ήταν η απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης, η οποία απέκτησε τον ρόλο ιερού συμβόλου σε αυτό τον αγώνα κατά των αδίστακτων Λατίνων. Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, άλλωστε, αρχίζει η μακρά περίοδος της Φραγκοκρατίας στον ελλαδικό χώρο, η οποία διαρκεί σε ορισμένες περιοχές μέχρι το 17ο αιώνα.
 
«Το θέμα προέρχεται και αντλήθηκε από την πλατφόρμα της Τράπεζας Θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας που αναπτύχθηκε (MIS5070818-Tράπεζα θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Γενικό Λύκειο-ΕΠΑΛ) και είναι διαδικτυακά στο δικτυακό τόπο του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (Ι.Ε.Π.) στη διεύθυνση (http://iep.edu.gr/el/trapeza-thematon-arxiki-selida)».

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Οι Οθωμανοί και η ραγδαία προέλαση τους (πηγή)

Faruk Koksal

 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Οι Οθωμανοί και η ραγδαία προέλαση τους (πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες που θα αντλήσετε από το κείμενο που σας δίνεται να απαντήσετε στα εξής:
α. Πού οφείλεται η ταχεία προέλαση των Οθωμανών στα Βαλκάνια κατά τον 14^ο αιώνα; (μονάδες 13)
β. Ποια ήταν η προέλευση του σώματος των γενιτσάρων και ποια η σημασία του για την ανάπτυξη της στρατιωτικής ισχύος των Οθωμανών; (μονάδες 12)
Μονάδες 25
 
ΚΕΙΜΕΝΟ
Δεν είναι δύσκολο να ερμηνεύσουμε την ευκολία, με την οποία οι Οθωμανοί κατέλαβαν τα Βαλκάνια. Η οθωμανική εισβολή συνέπεσε με μια εποχή κρατικής πολυδιάσπασης (της βυζαντινής αυτοκρατορίας) και πολλοί από τους ανεξάρτητους βασιλιάδες, δεσπότες και επικυριάρχους των μικρότερων βαλκανικών ηγεμονιών δεν δίσταζαν να επικαλεστούν εξωτερική βοήθεια, για να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές. Μέσα στη γενική αναρχία των Βαλκανίων μονάχα οι Οθωμανοί ακολουθούσαν μια συνεπή πολιτική τακτική και μόνο αυτοί διέθεταν τη στρατιωτική ισχύ και τη στρατιωτική διοίκηση που προϋπέθετε η εφαρμογή της. Ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα των Οθωμανών ήταν το σώμα των γενιτσάρων, ο πρώτος μόνιμος στρατός της Ευρώπης. Το είχε συστήσει ο σουλτάνος μετά την κατάκτηση της Αδριανούπολης, χρησιμοποιώντας αιχμαλώτους πολέμου, και βρισκόταν κάτω από την προσωπική αρχηγία του.
 
Inalcik, H., Η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η κλασική εποχή, 1300-1600 (μτφ. Μ. Κοκολάκης), Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1995.
 
α. Η τελευταία εκατονταετία της ζωής του Βυζαντίου χαρακτηρίζεται από την αγωνία μπροστά στην προέλαση των Οθωμανών. Η αυτοκρατορία ήταν σε απελπιστική κατάσταση, αφού είχε ακρωτηριαστεί εδαφικά και είχε καταρρεύσει οικονομικά. Το κρατικό ταμείο ήταν εντελώς άδειο, το διοικητικό σύστημα σε πλήρη διάλυση. Το νόμισμα είχε υποτιμηθεί και όλες οι πηγές εσόδων είχαν εξαντληθεί. Σύμφωνα με το παράθεμα, άλλωστε, η αδυναμία που διέκρινε την αυτοκρατορία εκείνη την εποχή την είχε οδηγήσει σε μια κατάσταση κατακερματισμού με την ύπαρξη πολλών ανεξάρτητων βασιλιάδων, δεσποτών και επικυρίαρχων ηγεμόνων. Οι μικρότερης ισχύος αυτοί ηγέτες βρίσκονταν σε συνεχείς αντιπαραθέσεις εμπλέκοντας, μάλιστα, με ευκολία εξωτερικές δυνάμεις για την επίλυση των μεταξύ τους διαφορών. Σε αντίθεση, ωστόσο, με την αδύναμη και άναρχη κατάσταση που επικρατούσε στα Βαλκάνια, οι Οθωμανοί επιδείκνυαν σταθερότητα και συνέπεια στην πολιτική τους. Διέθεταν, παράλληλα, την αναγκαία στρατιωτική ισχύ και την κατάλληλη στρατιωτική διοίκηση για την επίτευξη των στόχων τους.
Ο Ορχάν υπήρξε ο πρώτος που οδήγησε το λαό του σε κατακτήσεις στην Ευρώπη. Οι Τούρκοι, το 1354, επωφελούμενοι από ένα μεγάλο σεισμό, κατέλαβαν το φρούριο της Καλλίπολης. Στην Κωνσταντινούπολη ο λαός καταλήφθηκε από πανικό, πιστεύοντας ότι κινδύνευε άμεσα. Επί Μουράτ Α΄ (1361-1389) οι πόλεις της ερημωμένης Θράκης υπέκυψαν η μία μετά την άλλη: το 1361 καταλήφθηκε το Διδυμότειχο και λίγο αργότερα η Αδριανούπολη, όπου ο σουλτάνος μετέφερε την πρωτεύουσά του (περί το 1365).
Λίγο αργότερα, οι σλάβοι ηγεμόνες και η Βουλγαρία αναγκάσθηκαν να αναγνωρίσουν την ηγεμονία του σουλτάνου, ενώ το Βυζάντιο υποχρεώθηκε να προσφέρει φόρο υποτέλειας στους Οθωμανούς και να θέτει στρατιωτικές δυνάμεις στη διάθεση του σουλτάνου.
 
β. Το σώμα των ιππέων τιμαριούχων του στρατού των Οθωμανών είχε ως αντίβαρο και συμπλήρωμα το σώμα των γενιτσάρων, αποτελούμενο από εθελοντές μισθοφόρους ή στρατιώτες στρατολογούμενους με τη βία από τους υποτελείς χριστιανικούς πληθυσμούς. Οι γενίτσαροι ανήκαν στην προσωπική υπηρεσία του σουλτάνου, και αποτέλεσαν ανεξάντλητη πηγή διοικητικών υπαλλήλων και στρατιωτών. Το παράθεμα επιβεβαιώνει τις πληροφορίες αυτές και, συνάμα, συμπληρώνει πως η σύσταση του σώματος των γενίτσαρων έγινε από τον Μουράτ Α΄ μετά την κατάληψη της Ανδριανούπολης με βάση τους αιχμαλώτους του πολέμου. Οι γενίτσαροι, που ελέγχονταν από τον ίδιο τον σουλτάνο, αποτέλεσαν το πρώτο μόνιμο στρατιωτικό σώμα στην Ευρώπη.
 
«Το θέμα προέρχεται και αντλήθηκε από την πλατφόρμα της Τράπεζας Θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας που αναπτύχθηκε (MIS5070818-Tράπεζα θεμάτων Διαβαθμισμένης Δυσκολίας για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Γενικό Λύκειο-ΕΠΑΛ) και είναι διαδικτυακά στο δικτυακό τόπο του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (Ι.Ε.Π.) στη διεύθυνση (http://iep.edu.gr/el/trapeza-thematon-arxiki-selida)».

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας (πηγή)

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας (πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες που θα αντλήσετε από το κείμενο που σας δίνεται να απαντήσετε στα εξής:
α. Με ποιες ενέργειες αποκατέστησε ο αυτοκράτορας της Νίκαιας, Ιωάννης Βατάτζης το σύστημα της άμυνας των συνόρων, ιδιαίτερα στην Ανατολή;
(μονάδες 12)
β. Σε ποιους τομείς της οικονομίας έδωσε ιδιαίτερη σημασία ο Ιωάννης Βατάτζης, ποιοι ήταν οι στόχοι της οικονομικής του πολιτικής και με ποιες ενέργειες τους υλοποίησε;
(μονάδες 13)
Μονάδες 25
 
ΚΕΙΜΕΝΟ
Ο Ιωάννης Βατάτζης, δημιούργησε στρατιωτικά αγροκτήματα και ενίσχυσε τις στρατιωτικές δυνάμεις με τη μόνιμη εγκατάσταση των Κουμάνων1 ως στρατιωτών στις ακριτικές περιοχές […] με τον όρο της προσφοράς στρατιωτικής υπηρεσίας. Με τον τρόπο αυτό αποκαταστάθηκε ιδιαίτερα στην Ανατολή το σύστημα της άμυνας των συνόρων […]. Τα οικονομικά μέτρα του Ιωάννη Βατάτζη αξίζουν ιδιαίτερη προσοχή. […]Τα αυτοκρατορικά κτήματα ορίσθηκε να γίνουν πρότυπα για να δείξουν στους υπηκόους τι μπορεί να αποφέρει η φροντισμένη και συνετή διαχείριση στην γεωργία, την αμπελοκομία και την κτηνοτροφία. Στη σύζυγό του δώρισε ένα διάδημα2 με μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους, τους οποίους απόκτησε με την πώληση των αυγών από το κτήμα του. Αυτό το «στέμμα των αυγών»[…], ενσάρκωνε γι’ αυτόν ένα ολόκληρο πρόγραμμα. Βασικός στόχος της οικονομικής πολιτικής του ήταν να καταστήσει τη χώρα οικονομικά αυτάρκη. […] Κάθε πολίτης έπρεπε να αρκεσθεί με «ό, τι παράγει το ρωμαϊκό έδαφος και ό, τι δημιουργούν τα ρωμαϊκά χέρια».
 
Ostrogorsky, G., Ιστορία του βυζαντινού κράτους, τ. Γ’, (μτφρ. Ι. Παναγόπουλος), Ιστορικές Εκδόσεις Βασιλόπουλος, Αθήνα 1981, σ. 122-123.
 
1. τουρκικός νομαδικός λαός
2. στέμμα
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Ο διάδοχος του Θεόδωρου Λάσκαρη, Ιωάννης Βατάτζης κατόρθωσε να επεκτείνει σημαντικά την επικράτειά του και να ανυψώσει τη μικρή αυτοκρατορία της Νίκαιας σε σημαντική δύναμη. Με τη δημιουργία στρατιωτικών κτημάτων εξασφάλισε ένα αποτελεσματικό σύστημα άμυνας των ανατολικών συνόρων του. Ο Georg Ostrogorsky επιβεβαιώνει τις πληροφορίες αυτές και συνάμα συμπληρώνει πως ο Βατάτζης φρόντισε να αξιοποιήσει τους Κουμάνους ως στρατιώτες στις ακριτικές περιοχές του κράτους του, εγκαθιστώντας τους μόνιμα εκεί με μόνο αντάλλαγμα τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες. Ο Ιωάννης Βατάτζης κατέστησε, έτσι, το κράτος του μία διεθνώς υπολογίσιμη δύναμη. Όταν πέθανε, οι κτήσεις στη Μ. Ασία ήταν απόλυτα ασφαλείς, ενώ μεγάλο τμήμα των Βαλκανίων ήταν υπό την εξουσία του.
 
β. Εξίσου σημαντικά υπήρξαν τα επιτεύγματα του Ιωάννη Βατάτζη στο χώρο της εσωτερικής πολιτικής. Στο πλαίσιο του οικονομικού προγράμματος του ο Ιωάννης Βατάτζης απέδωσε ιδιαίτερη σημασία στην ανόρθωση της αγροτικής οικονομίας. Ειδικότερα, όπως αναφέρει ο Georg Ostrogorsky, ο Βατάτζης έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη γεωργία, την αμπελοκομία και την κτηνοτροφία. Στόχος της οικονομικής πολιτικής του ήταν η αυτάρκεια και γι’ αυτό απαγόρευσε την εισαγωγή ειδών πολυτελείας από τις ιταλικές πόλεις. Σύμφωνα με τον Georg Ostrogorsky, προκειμένου να επιτευχθεί η οικονομική αυτάρκεια ο Βατάτζης θεωρούσε πως κάθε πολίτης του κράτους του όφειλε να αρκείται στα προϊόντα που παρήγε το ρωμαϊκό έδαφος και σε όσα αγαθά δημιουργούνταν από τα ντόπια, ρωμαϊκά χέρια. Θέλησε, μάλιστα, να αναδείξει την αποτελεσματικότητα του σχεδιασμού του καθιστώντας τα αυτοκρατορικά κτήματα πρότυπα για το πόσο προσοδοφόρα μπορούσε να είναι η συνετή διαχείριση. Δώρισε, έτσι, στη σύζυγό του ένα στέμμα διακοσμημένο με μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους που κατόρθωσε να αγοράσει από τα κέρδη που του απέφερε η πώληση αυγών από το κτήμα του. Το στέμμα αυτό που επονομάστηκε «στέμμα των αυγών» αποτελούσε σαφή ένδειξη της δυναμικής που ενείχε ο οικονομικός του σχεδιασμός.
 

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Το σύστημα της Φεουδαρχίας (πηγή)

Wojciech Kruczynski

 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Το σύστημα της Φεουδαρχίας (πηγή)
 
Κείμενο Α
Η τελετουργία του όρκου υποταγής θεμελιώδης ιεροτελεστία με την οποία ένα άτομο γίνεται «ο άνθρωπος» ενός άλλου, σημαδεύει απόλυτα τη σαρκική όψη αυτής της φεουδαρχικής πίστης. Ο υποτελής γονατίζει μπροστά στον άρχοντά του, τοποθετεί τα χέρια του μέσα στα δικά του, αυτή η immixtio manuum αντιπροσωπεύει τη σύνδεση του ενός με τον άλλο, του ορκίζεται επίσημα πίστη και αναγνωρίζει τον εαυτό του δικό του άνθρωπο, αφού συμφωνήσουν ακόμη με ένα φίλημα στο στόμα, που εκδηλώνει δημόσια τη χωρίς υπεκφυγές φιλία τους. […]
Κατά τα τέλη του 9ου αιώνα σχηματίζονται αρκετά εκτεταμένα πριγκιπάτα, που από συνταγματική άποψη είναι πραγματικά κράτη, όπου οι «πρίγκιπες» ασκούν όλη την εξουσία που ανήκε προηγουμένως στο στέμμα· οι πρίγκιπες ακόμη συνδέονται με το στέμμα με όρκο υποτελείας, ο οποίος δεν επιφέρει και πολύ συγκεκριμένες υποχρεώσεις. Αντίθετα με την Αυτοκρατορία και τα βασίλεια το πριγκιπάτο είναι ομοιογενές: ανταποκρίνεται στα μεγέθη της εποχής και οι ηγέτες του μπορούν να το σταθμίσουν και να το γνωρίσουν με τρόπο συγκεκριμένο. Στο επίπεδο λοιπόν αυτό παρατηρείται μια πρόοδος.
Συνεχίζει να διοικείται σύμφωνα με τους κανόνες των Καρολιδών και με τα ίδια όργανα (κόμητες, υποκόμητες). Σε ορισμένες περιπτώσεις ο πρίγκιπας δέχεται ή παίρνει τον τίτλο του δούκα, που τον θέτει πάνω από τους κόμητες και του δίνει ιδιαίτερη εξουσία και συχνά δουκικά φέουδα (που τα σφετερίζονται ή απλώς προέρχονται από τους μαρκησίους που διοικούσαν τις παραμεθόριες επαρχίες). Σε πολλές κομητείες διατηρεί και τη δικαιοδοσία του κόμη. Χάρη σ’ αυτές τις εξουσίες επιβάλλεται στους ευγενείς της περιφέρειας της οποίας ηγείται.
Η Ευρώπη από το Μεσαίωνα μέχρι το 1300, Marcel Pacant, Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ
 
Κείμενο Β
Στην εποχή αυτή, καθώς βασιλεύει ο νόμος του πιο ισχυρού και η Δύση απειλείται συνεχώς από εχθρούς εσωτερικούς και εξωτερικούς, ο αγρότης για να προφυλάξει τον εαυτό του από τη βιαιοπραγία έπρεπε να ζητήσει την προστασία του πιο κοντινού αφέντη· στις επικίνδυνες στιγμές θα μπορούσε έτσι να τοποθετήσει τη γυναίκα, τα παιδιά του και την περιουσία του στο ασφαλές κάστρο. Για αντάλλαγμα της ασφάλειας αυτής όφειλε να απαρνηθεί την κατοχή της γης του και να παραχωρεί κάθε χρόνο ένα μέρος της παραγωγής για τη συντήρηση των στρατιωτών, του φρουρίου και του ναυστάθμου του προστάτη. Απαλλασσόταν εξ άλλου από τον φόρο που έπαιρνε ο βασιλιάς. Ο φεουδάρχης πάλι είχε το δικαίωμα να απονέμει δικαιοσύνη στους κατωτέρους του, επιβάλλοντας σωματικές ή χρηματικές ποινές.
Η δυτική Ευρώπη στους μέσους χρόνους, Ζ. Τσιρπανλής, Εκδόσεις ΠΟΥΡΝΑΡΑΣ
 
Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αξιοποιώντας τα δοθέντα κείμενα να απαντήσετε στα εξής:
α. Ποιοι βρίσκονταν στις υψηλότερες θέσεις της κοινωνικής πυραμίδας στο φραγκικό κράτος και ποια στοιχεία γνωρίζετε για την τελετή της περιβολής; (μονάδες 18)
β. Ποια ήταν η θέση των αγροτών και των πάροικων στο σύστημα της φεουδαρχίας; (μονάδες 7)
Μονάδες 25
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας ήταν ο βασιλιάς. Οι άμεσοι υποτελείς του (κομήτες, βαρόνοι, μαρκήσιοι κ.ά), που ήταν συγχρόνως και φεουδάρχες, αποτελούσαν την αριστοκρατία. Όπως, πάντως, επισημαίνεται στο Κείμενο Α, από το τέλος του 9^ου αιώνα προκύπτει μια αλλαγή στο φραγκικό κράτος με τη δημιουργία μεγάλης έκτασης πριγκιπάτων, στα οποία την εξουσία την ασκούσαν οι πρίγκιπες, υποκαθιστώντας ουσιαστικά τον βασιλιά, με τον οποίο συνδέονταν με όρκο υποτέλειας. Η δημιουργία των πριγκιπάτων βελτίωνε τις συνθήκες διοίκησης, εφόσον ο πρίγκιπας έχοντας υπό τον έλεγχό του μικρότερη έκταση μπορούσε να τη γνωρίσει καλύτερα και να τη διαχειριστεί πιο αποτελεσματικά. Ο πρίγκιπας κάποτε λαμβάνει τον τίτλο του δούκα, μέσω του οποίου τοποθετούνταν ιεραρχικά σε υψηλότερη θέση από τους κόμητες. Άλλοτε ο πρίγκιπας λάμβανε την εξουσία του κόμη, ελέγχοντας πια εκείνος την κομητεία. Παραλλήλως, στον πρίγκιπα περιέρχονταν τα φέουδα που προηγουμένων ανήκαν στους μαρκησίους, οι οποίοι διοικούσαν τις παραμεθόριες περιοχές του κράτους. Με τις εξουσίες αυτές και με την ισχύ των δουκικών φέουδων, ο πρίγκιπας είχε τη δυνατότητα να επιβληθεί στους ευγενείς της περιφέρειας που βρισκόταν υπό την εξουσία του.
Από αυτούς τους αριστοκράτες εξαρτιόνταν οι κατώτεροι υποτελείς, οι οποίοι έπαιρναν επίσης γαίες ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους. Κάτοχοι φέουδων μπορούσαν να είναι και οι εκκλησιαστικοί άρχοντες. Οι ιεραρχικά ανώτεροι άρχοντες παραχωρούσαν σε άλλους ευνοούμενους υποτελείς τους (βασάλους) εκτάσεις γης, για τις οποίες απαιτούσαν ως αντάλλαγμα πίστη, υποτέλεια και διάφορες υπηρεσίες, ενώ ανέλαβαν την υποχρέωση να τους παρέχουν προστασία και κάθε είδους βοήθεια. Η γη που παραχωρούνταν ονομαζόταν φέουδο και από τη λέξη αυτή ολόκληρη η ευρωπαϊκή μεσαιωνική κοινωνία αποκλήθηκε φεουδαρχική και οι άρχοντές της φεουδάρχες. Η επίσημη αναγνώριση ενός άρχοντα ως υποτελούς ενός άλλου ισχυρότερου άρχοντα γινόταν με τη λεγόμενη τελετή της περιβολής. Σύμφωνα με το Κείμενο Α, στο πλαίσιο της τελετής αυτής ο κατώτερος άρχοντας, ο υποτελής, γονάτιζε μπροστά στον ανώτερο άρχοντα, τοποθετούσε τα χέρια του στα δικά του και έδινε όρκο για την πίστη που θα επιδείκνυε σε αυτόν. Η τελετή ολοκληρωνόταν με ένα φιλί στο στόμα, μια κίνηση ιδιαίτερου συμβολισμού, εφόσον φανέρωνε δημόσια την αφοσίωση στον ανώτερο άρχοντα. Το σύνολο, άλλωστε, της τελετής εμπεριείχε τη σωματική διάσταση, προκειμένου να τονιστεί η σύνδεση μεταξύ των αρχόντων και, κυρίως, το γεγονός ότι ο υποτελής έθετε τον εαυτό του υπό τη δικαιοδοσία του ανώτερου άρχοντα. Η παραμέληση των υποχρεώσεων εκ μέρους των υποτελών συνεπαγόταν την αφαίρεση του φέουδου.
 
β. Το υπόλοιπο τμήμα της κοινωνικής πυραμίδας συγκροτούσαν οι ελεύθεροι γεωργοί, που ήταν μικροϊδιοκτήτες, οι πάροικοι που αποτελούσαν την πλειονότητα των αγροτών και απολάμβαναν μια περιορισμένη ελευθερία, η οποία κατά τόπους παρουσίαζε διαβαθμίσεις (ήταν δεμένοι με τη γη, κατέβαλλαν τέλη στο φεουδάρχη της περιοχής και δεν μπορούσαν χωρίς την άδειά του να νυμφευθούν). Όπως επισημαίνεται στο Κείμενο Β, οι αγρότες πιεζόμενοι από εξωτερικούς, αλλά και εσωτερικούς εχθρούς αναζητούσαν προστασία από τον πλησιέστερο σε αυτούς «αφέντη», ώστε να μπορούν σε επικίνδυνες περιόδους να μεταφέρουν την οικογένειά τους και την κινητή περιουσία τους στο φρούριό του. Η προστασία αυτή, ωστόσο, παρεχόταν με σημαντικό οικονομικό αντάλλαγμα, εφόσον οι αγρότες παραχωρούσαν τη γη που κατείχαν στον αφέντη/φεουδάρχη και, συνάμα, τού απέδιδαν μέρος της ετήσιας παραγωγής, προκειμένου να καταστεί εφικτή η συντήρηση των στρατιωτών, του φρουρίου και του λιμανιού που ήλεγχε ο φεουδάρχης. Λόγω των παραχωρήσεων αυτών, πάντως, οι αγρότες δεν πλήρωναν φόρο στο βασιλιά. Βρίσκονταν ούτως ή άλλως υπό τη δικαιοδοσία του φεουδάρχη, ο οποίος είχε ακόμη και το δικαίωμα απονομής δικαιοσύνης τόσο με χρηματικές όσο και με σωματικές ποινές.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Οικονομικές μεταβολές στη Δυτική Ευρώπη (πηγή)

Jan Wlodarczyk 
 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Οικονομικές μεταβολές στη Δυτική Ευρώπη (πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από το κείμενο που σας δίνεται, να αναφερθείτε:
α. στην ίδρυση και τη συγκρότηση νέων πόλεων στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του 11ου-12ου αιώνα (μονάδες 12)
β. στις οικονομικές και λοιπές δραστηριότητες που αναλαμβάνουν οι πόλεις την ίδια περίοδο. (μονάδες 13)
Μονάδες 25
 
ΚΕΙΜΕΝΟ
Στην αρχή της δημογραφικής εξάπλωσης, ένα μέρος του καινούριου πληθυσμού που δεν βρίσκει δουλειά στην ύπαιθρο συγκεντρώνεται στις πόλεις, αυξάνοντας τον αριθμό των τεχνιτών και των εμπόρων που ζουν στο περιθώριο του φεουδαρχικού κόσμου. Η οχυρωμένη πόλη των πρώτων χρόνων του Μεσαίωνα[…] δεν επαρκεί για να τους δεχτεί. Δημιουργούνται έτσι άλλοι οικισμοί -τα προάστια- που σύντομα αποκτούν διαστάσεις συγκρίσιμες με του αρχικού πυρήνα της πόλης και απαιτούν την κατασκευή όλο και πιο διευρυμένων τειχών. [...] Η πόλη εξαρτάται από την ύπαιθρο για τον ανεφοδιασμό σε τρόφιμα και πράγματι ελέγχει μία μικρότερη ή μεγαλύτερη έκταση.[…] Σ’ αυτή τη διαδικασία οι πόλεις γίνονται εξειδικευμένα κέντρα για δευτερεύουσες και τριτεύουσες δραστηριότητες, που δεν υπόκεινται σε μία συγκεντροποιημένη πολιτική εξουσία. Η καθεμιά τους αναπτύσσει ένα σύνολο εμπορικών, βιομηχανικών, οικονομικών και πολιτιστικών πρωτοβουλιών, πολύ πιο εκτεταμένων, και συναγωνίζεται με τις άλλες σε κλίμακα ευρωπαϊκή, αλλά και παγκόσμια.
 
Benevolo, L., Η πόλη στην Ευρώπη, (μτφρ. Ά. Παπασταύρου), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997, σ. 64, 83- 85.
 
Ενδεικτική απάντηση
α. Κατά την περίοδο του 11^ου και 12^ου αιώνα ιδρύονται πολλές νέες πόλεις και επεκτείνονται οι παλαιοί οικιστικοί πυρήνες, ενώ ανεγείρονται φρούρια. Όπως διευκρινίζεται στο παράθεμα, η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα της αύξησης του πληθυσμού και της συγκέντρωσης μεγάλου αριθμού ανθρώπων στις πόλεις, στις οποίες και αναζητούν εργασία είτε στο εμπόριο είτε στον κλάδο των τεχνιτών, εφόσον στις περιοχές της υπαίθρου δεν υπήρχε η δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης. Η πληθυσμιακή αύξηση στις αστικές περιοχές ήταν τέτοια, ώστε τα προάστια των πόλεων αποκτούν σταδιακά έκταση ανάλογη με την αρχική πόλη, με εύλογη συνέπεια να απαιτούνται ολοένα και μεγαλύτερα τείχη για την προφύλαξη των διευρυμένων αστικών χώρων. Ο έντονος ρυθμός ανάπτυξης των πόλεων επηρεάζει με τη σειρά του την ύπαιθρο. Αυτό συμβαίνει, σύμφωνα με το παράθεμα, διότι οι πόλεις εξαρτώνται για τον ανεφοδιασμό τους από την ύπαιθρο, με αποτέλεσμα να απαιτείται η αποκλειστική χρήση μικρότερων ή μεγαλύτερων εκτάσεων της υπαίθρου για να καλυφθούν οι ανάγκες κάθε πόλης. Βάση της ζωής στην πόλη είναι ο καταμερισμός της εργασίας, ο οποίος επιβάλλεται από την πρόοδο της τεχνολογίας.
 
β. Οι πόλεις γίνονται κέντρα εντατικής οικοδόμησης και συναλλαγών, κινητήριες δυνάμεις της παραγωγής. Όπως, μάλιστα, επισημαίνεται στο παράθεμα, οι πόλεις καθίστανται κέντρα εξειδικευμένων δευτερευόντων και τριτευόντων δραστηριοτήτων, χωρίς να καθοδηγούνται από κάποια κεντρική πολιτική εξουσία. Ως εκ τούτου, καθεμία από αυτές οδηγείται στην ανάπτυξη τόσο εμπορικών, βιομηχανικών και οικονομικών δράσεων όσο και στην επιτέλεση πολιτιστικών δραστηριοτήτων, σε τέτοια κλίμακα, ώστε να συναγωνίζονται όχι μόνο μεταξύ τους σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και σε παγκόσμιο. Παράγουν και θέτουν σε κυκλοφορία εμπορεύματα, διαδίδουν τεχνικές και νέες ιδέες. Αναλαμβάνουν τον κοινωνικοοικονομικό και πνευματικό ρόλο που διαδραμάτιζαν οι μονές στον Πρώιμο Μεσαίωνα.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Βυζαντινό χωρίο & φεουδαρχικό σύστημα Ευρώπης (συνδυαστική πηγή)

Tolo Balaguer

 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Βυζαντινό χωρίο & φεουδαρχικό σύστημα Ευρώπης (συνδυαστική πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από τα κείμενα που σας δίνονται να απαντήσετε στα εξής:
α. Ποιες είναι οι κοινωνικές ομάδες που συνθέτουν, κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, τον πληθυσμό του βυζαντινού χωρίου;
(μονάδες 12)
β. Ποιες ήταν οι υποχρεώσεις και ποια τα δικαιώματα των αγροτών στο φεουδαρχικό σύστημα της μεσαιωνικής Ευρώπης και ποια η βασική διαφορά της θέσης τους σε σύγκριση με εκείνη της αντίστοιχης κοινωνικής ομάδας του βυζαντινού χωρίου; (μονάδες 13) Μονάδες 25
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Ο όρος «χωρίον», που αρχικά σήμαινε το χωράφι, το κτήμα[…] στη μεσοβυζαντινή εποχή σηματοδοτεί τον συγκεκριμένο τόπο, όπου κατοικούν οι «χωρῖται».[…] Τα χωρία συνιστούσαν οργανωμένες κοινότητες όπου εντοπίζεται σημαντικού εύρους κοινωνική διαφοροποίηση. Στις πηγές συχνά αναφέρονται επίσης οι «πρώτοι»[…], οι οποίοι εκπροσωπούσαν την κοινότητα σε διάφορες συναλλαγές με το κράτος […]. Οι ανεξάρτητοι μικροϊδιοκτήτες αποτελούν ιδανικά την κυρίαρχη ομάδα, αλλά δεν έλλειπαν οι εξαρτημένοι καλλιεργητές (ενοικιαστές, πάροικοι), οι εργάτες (μίσθιοι) και πιθανώς οι δούλοι.
 
Ράγια, Ε., «Βυζαντινῶν μέτρον τύχης», Λήμμα: «Χωρίον», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Τομέας Βυζαντινών Ερευνών.
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Είτε χαρακτηρίζονται ελεύθεροι χωρικοί […] είτε δουλοπάροικοι, όλοι οι αγρότες της μεσαιωνικής εποχής κάνουν την ίδια σκληρή και δύσκολη ζωή. Όλοι υπάγονται στον ίδιο αφέντη, τον χωροδεσπότη, ιδιοκτήτη του φέουδου, που μπορεί να τους προστατεύει, αλλά κυρίως τους ορίζει, τους τιμωρεί και αποκομίζει από την εργασία τους το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων του[….]. Μπορεί ο μεσαιωνικός δουλοπάροικος να μην ήταν στην κυριολεξία σκλάβος, δεν ήταν όμως και ελεύθερος
άνθρωπος.[…] Δεν μπορούσε να προσφύγει στη δικαιοσύνη ούτε να διαθέτει τα αγαθά του χωρίς περιορισμούς. […] Δεν μπορούσε να μετακινηθεί ελεύθερα, δεδομένου ότι ήταν προσδεδεμένος στον χωροδεσπότη του με προσωπικούς δεσμούς αλλά και με τη γη.
 
Bernstein S.– Milza P., «Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά κράτη, 5ος-18ος αι.», Ιστορία της Ευρώπης, τ. Α΄, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ. 116-117.
 
Ενδεικτική απάντηση
α. Το βυζαντινό χωρίον (κοινότητα), που εμφανίζεται κατά τον 6ο αι., συγκροτείται από διάφορες κοινωνικές ομάδες. Εδώ δεσπόζει ο ιερέας με το αδιαμφισβήτητο ηθικό κύρος του. Τη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη κατέχουν, ωστόσο, οι δυνατοί, οι οποίοι ζουν, συχνά, κάπως απόμερα από το χωριό. Σύμφωνα με το Κείμενο Α, στο ευρύ πλαίσιο κοινωνικής διαφοροποίησης του χωρίου συναντώνται, μεταξύ άλλων, οι «πρώτοι», οι οποίοι επωμίζονταν την ευθύνη να εκπροσωπούν την κοινότητα στις συναλλαγές της με το κράτος. Τον κορμό του πληθυσμού αποτελούν οι ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες, βοηθούμενοι συχνά από δούλους. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνονται από το παράθεμα (Κείμενο Α), στο οποίο, ωστόσο, επισημαίνεται πως η πληθυσμιακή κυριαρχία των ανεξάρτητων μικροϊδιοκτητών δεν ήταν πάντοτε δεδομένοι. Από τα τέλη του 8ου αι. σημειώνεται μια αποφασιστική στροφή στην εξέλιξη της αγροτικής κοινότητας. Οι κοινωνικές διαφορές εντείνονται και ευνοούν τη διαμόρφωση μιας νέας αριστοκρατίας, η οποία ανέρχεται στη διοικητική κλίμακα και πλουτίζει ταχύτατα. Οι μικροκαλλιεργητές, υπερφορτωμένοι από φόρους, προτιμούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών, παραιτούμενοι εκούσια από μια οδυνηρή ελευθερία. Την ύπαρξη των πάροικων, επιβεβαιώνει το παράθεμα (Κείμενο Α), προσθέτοντας παραλλήλως την τάξη των εργατών (των μίσθιων), καθώς και των ενοικιαστών που ανήκαν στην κατηγορία των εξαρτημένων καλλιεργητών, όπως και οι πάροικοι.
 
β. Στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας του Φραγκικού κράτους ήταν ο βασιλιάς. Οι άμεσοι υποτελείς του (κομήτες, βαρόνοι, μαρκήσιοι κ.ά.), που ήταν συγχρόνως και φεουδάρχες, αποτελούσαν την αριστοκρατία. Από αυτούς εξαρτιόνταν οι κατώτεροι υποτελείς, οι οποίοι έπαιρναν επίσης γαίες ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους. Κάτοχοι φέουδων μπορούσαν να είναι και οι εκκλησιαστικοί άρχοντες. Το υπόλοιπο τμήμα της κοινωνικής πυραμίδας συγκροτούσαν οι ελεύθεροι γεωργοί, που ήταν μικροϊδιοκτήτες, οι πάροικοι που αποτελούσαν την πλειονότητα των αγροτών και απολάμβαναν μια περιορισμένη ελευθερία, η οποία κατά τόπους παρουσίαζε διαβαθμίσεις (ήταν δεμένοι με τη γη, κατέβαλλαν τέλη στο φεουδάρχη της περιοχής και δεν μπορούσαν χωρίς την άδειά του να νυμφευθούν) και, τέλος, οι δούλοι που χαρακτηρίζονταν από νομική άποψη ως κινητά αντικείμενα. Τις πληροφορίες σχετικά με τους αγρότες επιβεβαιώνει το παράθεμα (Κείμενο Β), στο οποίο περιέχονται πρόσθετα στοιχεία για τις υποχρεώσεις των αγροτών. Ειδικότερα, τονίζεται πως οι αγρότες την περίοδο του μεσαίωνα -είτε αυτοί χαρακτηρίζονταν ελεύθεροι είτε πάροικοι- βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του φεουδάρχη, του χωροδεσπότη, ο οποίος, αν και είχε την υποχρέωση να τους προστατεύει, κυρίως καθόριζε τη ζωή τους, τους τιμωρούσε και οικειοποιούταν το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων τους, για τα οποία οι αγρότες εργάζονταν σκληρά. Στο παράθεμα επισημαίνεται, επίσης, πως, αν και οι πάροικοι δεν εξισώνονταν με τους σκλάβους, επί της ουσίας δεν ήταν ελεύθεροι. Δεν είχαν το δικαίωμα να προσφύγουν στη δικαιοσύνη, ούτε να διαθέσουν όπως εκείνοι ήθελαν τα προϊόντα τους. Δεν είχαν, συνάμα, το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα, αφενός διότι είχαν προσωπική δέσμευση απέναντι στο φεουδάρχη και αφετέρου διότι ήταν άρρηκτα συνδεδεμένοι με την καλλιέργεια της γης.
Η βασική διαφορά των αγροτών του Φραγκικού κράτους με αυτούς του βυζαντινού χωρίου, όπως προκύπτει από το Κείμενο Α, είναι πως ενώ στη δυτική Ευρώπη την πλειονότητα την αποτελούν οι πάροικοι, στο Βυζάντιο οι ελεύθεροι αγρότες είναι εκείνοι που υπερτερούν αριθμητικά. Χρειάζεται, ωστόσο, να ληφθεί υπόψη πως οι βυζαντινές αγροτικές κοινότητες και ο δήμος υφίσταντο την ασφυκτική πίεση των μεγάλων γαιοκτημόνων, των δυνατών, και περιέρχονταν σταδιακά υπό την κηδεμονία και προστασία τους.