Ιστορία Β΄ Λυκείου: Οι αγρότες-στρατιώτες της βυζαντινής αυτοκρατορίας (πηγή)

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Οι αγρότες-στρατιώτες της βυζαντινής αυτοκρατορίας
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από το κείμενο που σας δίνεται να απαντήσετε στα ακόλουθα ερωτήματα:
 
α. Ποιοι παράγοντες επιβάρυναν οικονομικά τους αγρότες-στρατιώτες της βυζαντινής αυτοκρατορίας; 
 
β. Ποια οφέλη αποκόμιζε το Βυζαντινό κράτος από τους αγρότες-στρατιώτες; 
 
ΚΕΙΜΕΝΟ
Ο πλούτος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στους αγρότες. […] Οι αγρότες ήταν οι κύριοι φοροδότες του κράτους και οι προστάτες των συνόρων του […]. Καθώς η φορολογία ήταν κυρίως σε χρήμα, η σοβαρή έλλειψη νομισμάτων ανάγκαζε συχνά τους αγρότες να καταφεύγουν σε τοκογλύφους. Οι φοροσυλλέκτες και οι κατ’ επάγγελμα δανειστές έγιναν έτσι τα πιο μισητά πρόσωπα στο λαό. Εξάλλου, πολλοί αγρότες παρείχαν στην αυτοκρατορία και τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες[…] καθώς τον κύριο όγκο του πολυάριθμου βυζαντινού στρατού τον αποτελούσαν οι λεγόμενοι στρατιώται που καθήκον τους ήταν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε περιόδους στρατιωτικών εκστρατειών ή εχθρικών εισβολών, αναλαμβάνοντας οι ίδιοι να προμηθεύονται τα απαραίτητα όπλα και άλογα. Σε περιόδους ειρήνης, ωστόσο, οι ίδιοι αυτοί άνδρες καλλιεργούσαν τους αγρούς και τα αμπέλια τους. Καθώς η ιδιοκτησία τους δεν ήταν αισθητά μεγαλύτερη από εκείνη ενός απλού αγρότη, τα βάρη που επωμίζονταν γίνονταν δυσβάστακτα.
 
Kazhdan, A.P. & Epstein, A.W., Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, (μτφρ. Α. Παππάς), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1997, σ. 34-35.
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Για την αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση του κράτους επιδιώχθηκε μια εκτεταμένη διοικητική μεταρρύθμιση, η δημιουργία των θεμάτων. Τα θέματα αρχικά ήταν στρατιωτικές μονάδες, μετακινούμενες ανά την επικράτεια. Όταν οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη εγκατάσταση, θέματα ονομάστηκαν οι περιοχές εγκατάστασής τους, οι οποίες εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες. Οι στρατιώτες διέθεταν στρατιωτόπια, δηλαδή κτήματα, από τα έσοδα των οποίων εξασφάλιζαν και συντηρούσαν το άλογο και τον οπλισμό τους, πληροφορία που επιβεβαιώνεται από το παράθεμα, στο οποίο επισημαίνεται πως σε περίοδο πολέμου -στρατιωτικής εκστρατείας ή εχθρικής εισβολής- οι «στρατιώται» προμηθεύονταν μόνοι τους τα αναγκαία όπλα και τα άλογα. Το κτήμα και η υποχρέωση για στρατιωτική υπηρεσία μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στον πρωτότοκο γιο. Τα πρώτα θέματα οργανώθηκαν στη Μ. Ασία περί τα μέσα του 7ου αιώνα. Από τα τέλη του 8ου αι., ωστόσο, σημειώνεται μια αποφασιστική στροφή στην εξέλιξη της αγροτικής κοινότητας. Οι κοινωνικές διαφορές εντείνονται και ευνοούν τη διαμόρφωση μιας νέας αριστοκρατίας, η οποία ανέρχεται στη διοικητική κλίμακα και πλουτίζει ταχύτατα. Οι μικροκαλλιεργητές, υπερφορτωμένοι από φόρους, προτιμούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών, παραιτούμενοι εκούσια από μια οδυνηρή ελευθερία. Όπως συμπληρωματικά επισημαίνεται στο παράθεμα, οι αγρότες-στρατιώτες όφειλαν να καταβάλουν τους φόρους κυρίως σε χρήματα παρ’ ότι υπήρχε έλλειψη νομισμάτων. Αυτό τους ανάγκαζε να καταφεύγουν σε τοκογλύφους και να υφίστανται πρόσθετη επιβάρυνση. Με δεδομένο, μάλιστα, το γεγονός πως τα κτήματα των «στρατιωτών» δεν ήταν ιδιαιτέρως μεγαλύτερα από εκείνα των απλών αγροτών αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις.
 
β. Τα νέα διοικητικά μέτρα είχαν σημαντικές συνέπειες για το αμυντικό σύστημα και την κοινωνική οργάνωση του Βυζαντίου: Οι μισθοφόροι εξέλιπαν, ενώ οι νέοι στρατιώτες-αγρότες αγωνίζονταν με αυταπάρνηση, επειδή παράλληλα υπερασπίζονταν την ιδιοκτησία τους. Η βυζαντινή αυτοκρατορία επομένως, όπως τονίζεται στο παράθεμα, ωφελούνταν διπλά από τους αγρότες-στρατιώτες, καθώς εκείνοι αφενός αποτελούσαν την πλειονότητα των φοροδοτών του κράτους και αφετέρου προστάτευαν τα σύνορά του. Οι ίδιοι πολίτες, δηλαδή, καλλιεργούσαν τα χωράφια και τα αμπέλια σε περίοδο ειρήνης, ενώ σε περίοδο πολέμου καλούνταν να προσφέρουν τις στρατιωτικές υπηρεσίες τους.