Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Η φιλοσοφία του πολέμου

Sargent, John Singer

 

Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Η φιλοσοφία του πολέμου

 

Κείμενο 1: Η φιλοσοφία του πολέμου 

 

    Δύσκολα θα μπορούσε να αντιταχθεί κανείς στην άποψη πως η συζήτηση για τον πόλεμο συνδέεται άμεσα με τη συζήτηση περί «σωστού» και «λάθους». Δεν είναι λίγοι, βέβαια, εκείνοι που επικρίνουν τη συζήτηση αυτή διότι την θεωρούν άνευ νοήματος και ουσίας, καθώς πιστεύουν ότι ο πόλεμος υπερβαίνει κάθε ηθική κρίση. Σε περίοδο πολέμου ο κόσμος διαλύεται, η ανθρώπινη ζωή όχι μόνο απειλείται αλλά και συχνά τερματίζεται με βίαιο τρόπο, η φύση επιστρέφει στην αρχική της μορφή και το ατομικό συμφέρον και η αναγκαιότητα υπερτερούν. Συνεπώς, τότε που κάθε άνθρωπος ξεχωριστά πασχίζει να διαφυλάξει τον εαυτό του «η ηθική και ο νόμος δεν έχουν καμία θέση. Inter arma silent leges (σε περίοδο πολέμου, ο νόμος σιωπά)». Ο πόλεμος συχνά περιγράφεται ως «βασίλειο της αναγκαιότητας και της βίας» προκειμένου να δικαιολογηθούν ακραίες συμπεριφορές και να επικαλυφθεί η φρικτή αλήθεια. Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν μπορεί ένας πόλεμος να είναι ηθικά δικαιολογημένος.

     Η ηθική πραγματικότητα του πολέμου συνίσταται από δύο μέρη. Τούτο σημαίνει πως μία ένοπλη σύρραξη αξιολογείται δύο φορές: μία με βάση τις αιτίες για τις οποίες συγκρούονται τα κράτη και μία δεύτερη με βάση τον τρόπο και τα μέσα τα οποία μετέρχονται. Για να χαρακτηριστεί ένας πόλεμος με βάση τους λόγους, χρησιμοποιείται ο επιθετικός προσδιορισμός «δίκαιος» ή «άδικος», ενώ για να χαρακτηριστεί με βάση τα μέσα που διεξάγεται, χρησιμοποιείται το επίρρημα «δίκαια» ή «άδικα». Έτσι, λοιπόν, το Δίκαιο του Πολέμου διακρίνεται σε jus ad bellum (το δίκαιο προσφυγής στον πόλεμο/ δίκαιο για τον πόλεμο) και jus in bello (το δίκαιο κατά την διεξαγωγή του πολέμου/ δίκαιο στον πόλεμο). Με τον όρο jus ad bellum εννοούνται οι δικαιολογίες ή η νομική βάση σύμφωνα με την οποία θα διεξαχθεί ο πόλεμος. Για την ορθή χρήση του όρου είναι απαραίτητη η διάκριση των εννοιών επίθεσης και αυτοάμυνας. Με τον όρο jus in bello εννοείται το σύνολο των κανόνων που ρυθμίζει την διεξαγωγή του πολέμου και πρέπει να γίνεται σεβαστό.

     Είναι σημαντικό να τονιστεί πως αυτοί οι όροι είναι ανεξάρτητοι. Με άλλα λόγια: «Είναι απόλυτα εφικτό ένας δίκαιος πόλεμος να διεξάγεται άδικα, και ένας άδικος πόλεμος να διεξάγεται δίκαια». «Η δυαρχία των jus ad bellum και jus in bello, είναι η βάση του προβλήματος στην ηθική πραγματικότητα του πολέμου».

     Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι άνθρωποι ξεκίνησαν να χρησιμοποιούν μία ακόμη ηθική έννοια, η οποία έγινε και νομικός όρος, εκείνη του «εγκλήματος πολέμου». Στον πόλεμο, η παραβίαση των νόμων ή των εθίμων του πολέμου, όπως ορίζονται στο Διεθνές Δίκαιο, καλείται «έγκλημα πολέμου». Αναλυτικότερα, τέτοιες βίαιες πράξεις που συνιστούν παραβίαση του εθιμικού και κωδικοποιημένου Δίκαιου του Πολέμου είναι οι δολοφονίες, η κακομεταχείριση, ο εγκλεισμός σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ατόμων που δεν είναι εμπόλεμοι για την υλοποίηση καταναγκαστικών έργων, οι βιαιοπραγίες και μαζικές εκτελέσεις αιχμαλώτων, οι καταστροφές δημόσιας ή ιδιωτικής περιουσίας, οι αδικαιολόγητες -από τακτικές στρατιωτικές επιχειρήσεις- δηώσεις πόλεων ή περιοχών.

 

Αθηνά Νιανιά

 

Κείμενο 2

Τρίτη, 11 Φεβρουαρίου 1941, Απόγεμα

     Στο τραπέζι το μεσημέρι η Σοφία Μαυρογορδάτου και η Μαρώ. Μιλούμε για τον πόλεμο. Και οι δυο τους βλέπουν από κοντά τον πόνο του πολέμου. Ο πόνος, η φρίκη και το μεγαλείο έχουνε τώρα βολευτεί κοντά μας, στα σπίτια μας, στην καθημερινή ζωή, σαν κατοικίδια. Τα συνηθίζουμε ανεπαίσθητα. Κάποτε έρχουνται και τρίβουν τα ρουθούνια τους στα γόνατά μας, στα χέρια μας. Και τότε καταλαβαίνουμε.

Η Μάρω έβαλε την άσπρη της μπλούζα κι έφυγε για το νοσοκομείο. Μιλά για τους λαβωμένους της σα να ήταν τα άρρωστα παιδιά της. Προχτές: «Μου πέθαναν δυό.» Σήμερα: «Πρέπει να φύγω νωρίς‧ ο γιατρός είπε πως ο Μιχάλης θα πεθάνει. Του έκαναν μετάγγιση, αλλά δεν αντέχει πια. Όλοι τον συμπαθούν στο θάλαμο. Έχει κάτι μεγάλα ματοτσίνορα και ο πυρετός δε σταματά: 39-40. Όλο ψιθυρίζει: “Για την πατρίδα!... για την πατρίδα!...”».

     Με τρελαίνει η απόγνωση όταν στοχάζομαι κι αναρωτιέμαι τι αισθάνεται ψιθυρίζοντας αυτά τα λόγια τούτο το παιδί μέσα στο παραμιλητό της θέρμης‧ ποιες εικόνες αυλακώνουν το μυαλό του. Πεθαίνει για μια ιδέα, όπως θα πέθαινα λ.χ. εγώ για μιαν ιδέα; Είναι κάτι πολύ πιο βαθύ που δεν καταλαβαίνω‧ όπως η φωνή της μοίρας μέσα σε μια τραγωδία.

 

Δευτέρα, 24 Μάρτη 1941

     Τώρα, στην παραμονή της μεγάλης στροφής, συλλογίζεται κανείς το βαθύ πόνο του πολέμου που είναι εδώ, μέσα μας, στο πλάι μας, σαν ένας αμίλητος σύντροφος από δικό μας αίμα. Συλλογίζεται τον Κρητικό που του ‘κοψαν το πόδι, και, ξανά πάλι, του το ‘κοψαν λίγο παραπάνω, -που για να μη δείξει τον πόνο του γύρισε το κεφάλι από το άλλο μέρος τραγουδώντας «απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη» σαν ένα λαϊκό μοιρολόι. Συλλογίζεται τον Πατρινό που έχασε και τα δυο του πόδια, και το ‘κρυβε από τη γυναίκα του, κι έπειτα, σαν ήρθε να τον δει στο νοσοκομείο, της είπε: «Τώρα κλαις για δυο χαμένα ποδάρια, ενώ αλλιώς θα ‘κλαιγες για τη λευτεριά σου.» Συλλογίζεται όλο το αίμα, κι εκείνη την απλή παλικαριά πάνω στο μέτωπο και του σφίγγεται η καρδιά.

 

Γιώργος Σεφέρης, Μέρες Δ΄, 1 Γενάρη 1941 – 31 Δεκεμβρίου 1944, Εκδόσεις Ίκαρος

 

Κείμενο 3

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και τιμωρία»

 

Ο νεαρός φοιτητής Ρασκόλνικωφ στην προσπάθειά του να ληστέψει μια ηλικιωμένη τοκογλύφο θα καταλήξει -χωρίς να το έχει σχεδιάσει- στο να δολοφονήσει εκείνη και την αδερφή της. Παρά το γεγονός ότι η αστυνομία δεν έχει επαρκή στοιχεία για να προχωρήσει στη σύλληψή του, εκείνος βασανιζόμενος από τις τύψεις του και με την παρότρυνση της συντρόφου του, της Σόνιας, θα παραδοθεί στις αρχές. Το δικαστήριο, αναγνωρίζοντας την ειλικρινή μεταμέλειά του, θα τον καταδικάσει σε επτά χρόνια φυλάκισης στη Σιβηρία.

 

     Ο Ρασκόλνικωφ έμεινε στο νοσοκομείο ως το τέλος της Σαρακοστής και όλη την εβδομάδα του Πάσχα. Όταν έγινε καλά, θυμήθηκε τα όνειρα που είχε ιδεί στον πυρετό και στο παραλήρημά του, ξαπλωμένος στο κρεβάτι. Είχε ονειρευτεί τότε ότι όλος ο κόσμος ήτανε καταδικασμένος να καταστραφεί από μια μάστιγα ανήκουστη και δίχως προηγούμενο που ήρθε απ’ τα βάθη της Ασίας κι έπεσε πάνω στην Ευρώπη. Θα πέθαιναν όλοι, εκτός από μερικούς εκλεκτούς. Είχανε παρουσιαστεί κάτι καινούργια παράσιτα, κάτι μικροοργανισμοί που φώλιαζαν στο κορμί των ανθρώπων. Αλλά τα ζωύφια αυτά είχανε μυαλό και θέληση κι όποιος άνθρωπος μολυνόταν από δαύτα γινότανε αμέσως τρελός. Ωστόσο ποτέ, μα ποτέ άλλοτε οι άνθρωποι δεν ήτανε τόσο σίγουροι ότι κατέχουν την αλήθεια, όσο αυτά τα αξιολύπητα πλάσματα. Ποτέ άλλοτε δεν πίστεψαν τόσο πολύ ότι ήτανε αλάνθαστη η κρίση τους, οι ηθικές και θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, τα επιστημονικά τους συμπεράσματα. Χωριά, πόλεις και έθνη ολόκληρα μολύνονταν κι έχαναν το λογικό τους. Όλοι τους βρίσκονταν σε έξαψη και δεν καταλάβαινε πια ο ένας τον άλλο. Καθένας πίστευε πως μονάχα αυτός ξέρει την αλήθεια και βασανιζότανε βλέποντας τους άλλους, χτυπούσε τα στήθια του, έκλαιγε, έτριβε με απόγνωση τα δάχτυλά του. Δεν ήξεραν ποιον να κρίνουν και πώς να τον κρίνουν, δεν μπορούσανε να συμφωνήσουν στο τι είναι καλό και τι κακό, δεν ήξεραν τι να καταδικάσουν και τι να δεχτούν. Σκοτώνονταν μεταξύ τους με μίσος παράλογο. Συγκεντρώνονταν στρατιές ολόκληρες κι έπεφταν η μια πάνω στην άλλη, αλλά και μεταξύ τους ακόμα, οι στρατιώτες στην κάθε παράταξη πετσοκόβονταν άγρια. Χάλαγαν τις γραμμές τους, σφάζονταν με τις λόγχες, μαχαιρώνονταν, δαγκώνονταν, έτρωγε ο ένας τον άλλον. Στις πόλεις χτυπούσαν τις καμπάνες όλη την ημέρα, καλούσαν τον λαό, αλλά κανείς δεν ήξερε ποιος τους καλεί και για ποιον λόγο και ήτανε όλοι τους ανήσυχοι. Είχανε παρατήσει τα πιο συνηθισμένα επαγγέλματα, γιατί ο καθένας είχε τις δικές του ιδέες, δικά του μεταρρυθμιστικά προγράμματα και δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν. Τη γεωργία την παράτησαν. Που και που μαζεύονταν μερικοί, συμφωνούσαν να κάνουν κάτι μαζί, ορκίζονταν να μη χωριστούν πια, αλλά, αμέσως ύστερα καταπιάνονταν με κάτι ολότελα διαφορετικό, άρχιζαν ν’ αλληλοκατηγορούνται, να χτυπιούνται, να σκοτώνονται. Άρχισαν οι πυρκαγιές, ήρθε η πείνα, οι πάντες και τα πάντα καταστράφηκαν. Σ’ ολόκληρο τον κόσμο, μονάχα μερικά πλάσματα μπορούσαν να σωθούν: Οι εκλεκτοί και οι αγνοί, που ήτανε προορισμένοι να θεμελιώσουν την καινούργια ζωή, ν’ ανανεώσουν και να καθαρίσουν τη γη. Αλλά κανένας δεν τούς έδινε προσοχή, κανείς δεν άκουγε τα λόγια τους και τη φωνή τους. Ο Ρασκόλνικωφ βασανιζόταν απ’ αυτόν τον παράλογο εφιάλτη που ξαναρχότανε τυραννικά στη μνήμη του και δεν έλεγαν να σβήσουνε οι εντυπώσεις που τού είχανε αφήσει τα πυρετικά του όνειρα.»

 

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Έγκλημα και τιμωρία, Εκδόσεις Γράμματα, 2006 

Μετάφραση: Σωτήρης Πατατζής    

 

Θέμα Α

Να αποδώσετε συνοπτικά σε 50-60 λέξεις το περιεχόμενο της πρώτης παραγράφου του Κειμένου 1.

Μονάδες 20 

 

Ο πόλεμος εγείρει ερωτήματα για το τι είναι σωστό και τι λάθος, αν και εκφράζεται η άποψη πως ο πόλεμος κινείται πέρα από ηθικές αξιολογήσεις. Υπ’ αυτή την άποψη, η ακραία απειλή της ανθρώπινης ζωής, η ανάγκη επιβίωσης και αυτοπροστασίας υπερκεράζουν την έννοια της ηθικής. Στο πλαίσιο του πολέμου δικαιολογούνται, έτσι, οι ακρότητες λόγω της γενικευμένης βίας. Το ερώτημα, ωστόσο, για το δικαιολογείται ηθικά ένας πόλεμος παραμένει.

 

Θέμα Β

Β1. Με βάση τα Κείμενα 1 και 2 να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω περιόδους λόγου ως σωστές ή λανθασμένες, γράφοντας στο φυλλάδιο απαντήσεων, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε περίοδο, τη λέξη Σωστό ή Λάθος (δεν χρειάζεται να αναφέρετε συγκεκριμένο χωρίο κειμένου).

α. Ορισμένοι ισχυρίζονται πως ο πόλεμος δεν συνδέεται με την έννοια της ηθικής.

β. Η αυτοάμυνα περιλαμβάνεται στο δίκαιο προσφυγής στον πόλεμο.

γ. Η ηθική του πολέμου εξαρτάται πρωτίστως από το δίκαιο κατά τη διεξαγωγή του πολέμου.

δ. Τα εγκλήματα του πολέμου προσδιορίζονται με βάση το εκάστοτε εθνικό δίκαιο.

ε. Ο Σεφέρης διακρίνει στον πόλεμο μόνο τον πόνο και τη φρίκη.

Μονάδες 10

 

α. Σωστό

β. Σωστό

γ. Λάθος

δ. Λάθος

3. Λάθος

 

Β2.α. Στην ακόλουθη φράση η συγγραφέας αξιοποιεί παθητική σύνταξη, χωρίς να δηλώνει το ποιητικό αίτιο. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, παραλείπει το ποιητικό αίτιο; Ποιο ενδέχεται να είναι αυτό;

«Τούτο σημαίνει πως μία ένοπλη σύρραξη αξιολογείται δύο φορές». (μονάδες 5)

 

Η συγγραφέας παραλείπει το ποιητικό αίτιο, διότι δεν υπάρχει κάποιος θεσμοθετημένος φορέας που να αξιολογεί τις ένοπλες συρράξεις και οι αποφάσεις του να είναι απολύτως δεσμευτικές. Παρά, δηλαδή, την ύπαρξη διεθνούς Δικαίου του Πολέμου και παρά τη δυνατότητα που έχει το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ να καταδικάζει ως άδικες ορισμένες ένοπλες επεμβάσεις, δεν διαθέτει τα αναγκαία μέσα, ώστε οι αποφάσεις του να είναι δεσμευτικές. Ως εκ τούτου, η παράλειψη του ποιητικού αιτίου διευρύνει νοηματικά το κείμενο, εφόσον επιτρέπει στον αναγνώστη να θεωρήσει πως η αξιολόγηση αυτή γίνεται είτε από τη διεθνή κοινότητα είτε από τα εμπλεκόμενα ή τρίτα κράτη είτε ακόμη κι από κάθε πολίτη χωριστά.

 

β. Ποια είναι η πρόθεση της συγγραφέως στη δεύτερη παράγραφο του Κειμένου 1 («Η ηθική πραγματικότητα του πολέμου… πρέπει να γίνεται σεβαστό.») (μονάδες 2) και πώς ο τρόπος με τον οποίο την αναπτύσσει, εξυπηρετεί την πρόθεσή της αυτή; (μονάδες 3)

Μονάδες 10

 

Η συγγραφέας στο πλαίσιο της δεύτερης παραγράφου επιδιώκει να αποσαφηνίσει τον σύνθετο χαρακτήρα της ηθικής αξιολόγησης ενός πολέμου, παρουσιάζοντας το γεγονός πως δεν υπάρχει μία μόνο ελεγχόμενη πτυχή σε κάθε σύγκρουση, αλλά δύο. Αναδεικνύει, έτσι, πως η ηθική αποτίμηση μιας σύγκρουσης δεν είναι μήτε μονοσήμαντη μήτε προκύπτει κατά τρόπο άμεσο και απλό. Όπως, ειδικότερα, καθιστά εμφανές με την αξιοποίηση της διαίρεσης ως τρόπου ανάπτυξης της παραγράφου, ένας πόλεμος αξιολογείται αφενός ως προς τα αίτιά του (jus ad bellum), κι αφετέρου ως προς τον τρόπο διεξαγωγής του και τα αξιοποιούμενα σε αυτόν μέσα (jus in bello). Με την αξιοποίηση, μάλιστα, δύο ορισμών διευκρινίζει το περιεχόμενο των δύο επιμέρους όρων επί τη βάσει των οποίων γίνεται η ηθική αξιολόγηση ενός πολέμου. Διαφαίνεται, κατ’ αυτό τον τρόπο, το δυσχερές της ηθικής αποτίμησης, δοθέντος πως, για παράδειγμα, ένας «δίκαιος» αμυντικός πόλεμος, ενδέχεται να διεξαχθεί «άδικα» είτε με την παραβίαση των κανόνων που σχετίζονται με την αντιμετώπιση των αιχμαλώτων ή των αμάχων είτε με την παραβίαση των κανόνων σχετικά με τα είδη των όπλων που χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια του πολέμου.  

 

Β3. Μέσα από τις ημερολογιακές καταγραφές του Σεφέρη αισθητοποιείται η οδυνηρή όψη του πολέμου. Να αναφέρετε τρεις (3) διαφορετικές γλωσσικές επιλογές με τις προκύπτει το αποτέλεσμα αυτό, παραθέτοντας τα αντίστοιχα χωρία (μονάδες 6) και να εξηγήσετε τη λειτουργία καθεμιάς από αυτές στις ημερολογιακές καταγραφές. (μονάδες 9)

Μονάδες 15

 

Ο Σεφέρης στο πλαίσιο της πρώτης ημερολογιακής καταγραφής αισθητοποιεί την καθημερινή συνύπαρξη των ανθρώπων με τον πόνο και τη φρίκη παρομοιάζοντας -και κατ’ επέκταση προσωποποιώντας- τις έννοιες αυτές με κατοικίδια, τα οποία «έχουνε τώρα βολευτεί κοντά μας», «έρχουνται και τρίβουν τα ρουθούνια τους στα γόνατά μας». Με τον τρόπο αυτό ο γράφων κατορθώνει να αναδείξει το γεγονός πως το επώδυνο του πολέμου επηρεάζει ακόμη κι εκείνους που δεν έχουν ενεργό συμμετοχή στις συγκρούσεις. Κάθε πολίτης σε μια εμπόλεμη χώρα βιώνει καθημερινά τον πόνο του πολέμου, αφού οι συνέπειές του γίνονται μέρος της ζωής του.

Με την αξιοποίηση ευθέος λόγου και στις δύο ημερολογιακές καταγραφές («Τώρα κλαις για δυο χαμένα ποδάρια, ενώ αλλιώς θα ‘κλαιγες για τη λευτεριά σου.») ο Σεφέρης επιτυγχάνει να αποδώσει με άμεσο τρόπο το βαρύ τίμημα του πολέμου στα πρόσωπα εκείνα που μετέχουν στις μάχες, αλλά και στους οικείους τους. Ο Πατρινός στρατιώτης, για παράδειγμα, επιχειρεί να παρηγορήσει τη σύζυγό του επισημαίνοντάς της πως η απώλεια των ποδιών του είναι ένα μικρό τίμημα απέναντι στο ευρύτερο ζητούμενο που είναι η διασφάλιση της ελευθερίας.

Ο Σεφέρης φροντίζει, παράλληλα, να αναδείξει την οδυνηρή όψη του πολέμου με τη χρήση επανάληψης, στο πλαίσιο μιας έντονα παραστατικής εικόνας, στη δεύτερη ημερολογιακή καταγραφή («του ‘κοψαν το πόδι, και, ξανά πάλι, του το κόψαν λίγο παραπάνω»). Με τον τρόπο αυτό φανερώνει τη φρικτή όψη του πολέμου, η οποία συχνά καλύπτεται από τον υπερτονισμό της ηρωικής διάστασης του σθένους που επιδεικνύουν οι πολεμιστές.

 

Θέμα Γ

Στο πλαίσιο του λογοτεχνικού κειμένου αισθητοποιούνται, κατά τρόπο ιδιαιτέρως εμφατικό, οι συνέπειες του ακραίου φανατισμού. Να παρουσιάσετε την κατάσταση αυτή αξιοποιώντας τουλάχιστον τρεις (3) κειμενικούς δείκτες και να καταγράψετε τη δική σας άποψη για το κοινωνικό αυτό φαινόμενο. (150-200 λέξεις)

Μονάδες 15

 

Η αισθητοποίηση των τραγικών συνεπειών του φανατισμού γίνεται από τον αφηγητή με το λογοτεχνικό εύρημα της παρουσίασης -στο πλαίσιο ενός εφιαλτικού ονείρου- προσωποποιημένης αυτής της «νόσου» με τη μορφή έλλογων μικροοργανισμών που θέτουν υπό τον έλεγχό τους την πλειονότητα των ανθρώπων. Με την αξιοποίηση μιας ειρωνικής αντίθεσης ο αφηγητής φανερώνει τη νοσηρή νοητική κατάσταση των «μολυσμένων», καθώς αν και κάθε μολυσμένος «γινότανε αμέσως τρελός», οι άνθρωποι ποτέ πριν «δεν ήτανε τόσο σίγουροι ότι κατέχουν την αλήθεια». Η αντίθεση αυτή αναδεικνύει εναργώς την αδυναμία των φανατισμένων να αντιληφθούν πως η υποτιθέμενη «αλήθεια» τους ακυρώνεται από τον μονόπλευρο τρόπο θέασης των πραγμάτων. Έτι, περαιτέρω, ο αφηγητής αξιοποιεί ένα ασύνδετο σχήμα για να τονίσει το πόσο δύσκολο είναι σ’ έναν φανατισμένο να αποδεχτεί την ύπαρξη διαφορετικών απόψεων («χτυπούσε τα στήθια του, έκλαιγε, έτριβε με απόγνωση τα δάχτυλά του»). Οι φανατισμένοι υποφέρουν, όταν συνειδητοποιούν ότι οι άλλοι δεν συμμερίζονται κατ’ ανάγκη τη δική τους άποψη, γι’ αυτό και οδηγούνται σε ένα «μίσος παράλογο». Οι άνθρωποι τυφλώνονται από το μίσος τους και καταλήγουν σε μια αναπόφευκτη καταστροφή, όπως αυτή αποδίδεται εκ νέου με ασύνδετο σχήμα («σφάζονταν με τις λόγχες, μαχαιρώνονταν, δαγκώνονταν, έτρωγε ο ένας τον άλλον»).

Ο φανατισμός υπήρξε και παραμένει μια εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση, διότι δεν επιτρέπει στα άτομα να αναγνωρίσουν το πολύπλευρο της αλήθειας. Θολώνει την κρίση τους και έχει ως αναπόφευκτο απότοκο τον διχασμό, τις εντάσεις και τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις.

 

Θέμα Δ

Αξιοποιώντας δημιουργικά ιδέες των κειμένων αναφοράς να συντάξετε ένα δοκίμιο πειθούς, στο οποίο να παρουσιάσετε τεκμηριωμένα τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες ένας πόλεμος μπορεί να θεωρηθεί δίκαιος και δίκαια διεξαχθείς, καθώς και τρόπους με τους οποίους το σχολείο, ως φορέας αγωγής, μπορεί να εδραιώσει στους νέους την πεποίθηση πως ο πόλεμος αποτελεί ανεπιθύμητη επιλογή. (350-400 λέξεις)

Μονάδες 30

 

Το μάταιο «δίκαιο» του πολέμου…

 

     Η καταφυγή στην επιλογή μιας εμπόλεμης σύρραξης υποδηλώνει είτε την αποτυχία των διπλωματικών μέσων είτε την πλήρη απαξίωσή τους. Συνιστά, σε κάθε περίπτωση, μια οδυνηρή οπισθοδρόμηση σε ό,τι αφορά τον εκπολιτισμό των ανθρώπων και τις αξίες της δημοκρατίας. Η επίμονη, ωστόσο, επανεμφάνιση του φαινομένου αυτού καθιστά αναγκαία την αναζήτηση των στοιχείων εκείνων που μπορούν να αποδώσουν στον πόλεμο έναν δίκαιο χαρακτήρα, έστω κι αν η διεξαγωγή του επιφέρει αναπόφευκτα θανάτους και καταστροφή.

     Οι περιπτώσεις κατά τις οποίες ένας πόλεμος μπορεί να χαρακτηριστεί δίκαιος είναι περιορισμένες. Σχετίζονται, επί της ουσίας, μόνο με την αναγκαία διαδικασία της αυτοπροστασίας, αν ένα κράτος δεχτεί επίθεση από άλλο κράτος, καθώς και με την επιδίωξη ενός υπόδουλου έθνους να διεκδικήσει την απελευθέρωσή του από κάποιο ισχυρότερο έθνος που το κρατά δέσμιο. Το δίκαιο των περιπτώσεων αυτών έγκειται κυρίως στο γεγονός πως η δράση των προσώπων αυτών συνιστά αντίδραση σε μια επιθετική κίνηση που έχει επιχειρηθεί εις βάρος τους. Προφανώς, ο πόλεμος διατηρεί τη φρικτή του όψη, όποιο κι αν είναι το αίτιο που τον υποκινεί, αλλά δεν παύει στις περιπτώσεις αυτές να συνιστά δικαιολογημένη επιλογή, εφόσον αποτελεί μια απεγνωσμένη προσπάθεια αυτοάμυνας και διεκδίκησης του δικαιώματος της ελευθερίας.

     Χρειάζεται, ωστόσο, να διευκρινιστεί πως ακόμη κι αν το αίτιο ενός πολέμου αναγνωριστεί ως δίκαιο, ο πόλεμος εν τέλει μπορεί να κριθεί άδικος με βάση τον τρόπο που θα γίνει η διεξαγωγή του. Έχουν, άλλωστε, θεσπιστεί κανόνες Διεθνούς Δικαίου προκειμένου να περιορίζονται οι ακρότητες και να γίνονται σεβαστά, στο μέτρο του εφικτού, τα δικαιώματα των αμάχων και των αιχμαλώτων. Υπ’ αυτό το πρίσμα, αν στο πλαίσιο του πολέμου πραγματοποιούνται πλήγματα εις βάρος άμαχου πληθυσμού, αν τελούνται βασανισμοί αιχμαλώτων, αν επιχειρείται σχεδιασμένη γενοκτονία, καθώς και αν χρησιμοποιούνται όπλα μαζικής καταστροφής, όπως χημικά ή βιολογικά, τότε ο πόλεμος θεωρείται άδικος ως προς τη διεξαγωγή του και καταδικάζεται.

     Ο πόλεμος, βέβαια, ως πρακτική οφείλει να θεωρείται εν γένει καταδικαστέος και να αποφεύγεται ως επιλογή. Αποτέλεσμα που μπορεί να ενισχυθεί, αν μέσω του σχολείου εδραιωθεί στις νέες γενιές η πεποίθηση πως ο πόλεμος είναι απολύτως ανεπιθύμητος και σαφώς αποφεύξιμος. Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να δοθεί έμφαση στην αξία του διαλόγου και των διπλωματικών ενεργειών, καθώς και στην αδιαπραγμάτευτη αξία της ανθρώπινης ζωής. Ο διάλογος στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών, κυρίως, μαθημάτων θα λειτουργήσει όχι μόνο ως παράδειγμα επίλυσης διαφωνιών, αλλά και ως μέσο ανάδειξης της υπεροχής του ειρηνικού και συνεργατικού τρόπου διαβίωσης έναντι των πολεμικών συγκρούσεων. Είναι αναγκαίο, μάλιστα, να διαφανεί πως μια πολεμική σύρραξη επιφέρει πλήθος αρνητικών επιπτώσεων, χωρίς κάποιο ουσιώδες, επάξιο ή επαρκώς επωφελές αντάλλαγμα.

     Η συνειδητοποίηση πως ο πόλεμος είναι φορέας καταστροφής και οδύνης θα λειτουργήσει πιθανά ως ανάχωμα σε μια μελλοντική προσπάθεια εμπλοκής της ανθρωπότητας σε μια νέα παγκόσμια αναμέτρηση. Ο πόλεμος, άλλωστε, είτε δίκαιος είτε άδικος δεν έχει νικητές∙ έχει μόνο πλήθος αναίτιων απωλειών και πλήθος νέων πληγών. 

Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Να με λες με το όνομά μου [Ασκήσεις Β΄ Θέματος]

Alexei Harlamoff

 
Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Να με λες με το όνομά μου [Ασκήσεις Β΄ Θέματος]
 
Κείμενο 1: Να με λες με το όνομά μου
 
     Τα ζητήματα αυτοπροσδιορισμού έχουν μπει για τα καλά στον δημόσιο διάλογο και επιτέλους κάποτε έπρεπε να γίνει. Ορισμένα δεν θα έπρεπε να μπαίνουν καν στη διαδικασία διαλόγου, όπως για παράδειγμα ο αυτοπροσδιορισμός σεξουαλικής ταυτότητας και άλλων παρόμοιων θεμάτων που δεν πέφτει κανένας λόγος σε κανέναν άλλον πέραν από τον αυτοπροσδιοριζόμενο. Τα προσωπικά όρια του καθενός μας, το τι δεχόμαστε και τι όχι, έχουν να κάνουν με μια σειρά από προσλαμβάνουσες, από τις συνισταμένες της αντίληψής μας για τον κόσμο, τους ανθρώπους και τα δικαιώματα, αλλά και από τους μασίφ μονόλιθους των ιδεολογικών μας αγκυλώσεων. Ο κόσμος έχει αρχίσει να κλείνεται εδώ και αρκετά χρόνια, η περίμετρός μας έχει στενέψει και η ευκολία με την οποία πετάμε ανθρώπους έξω από κάποιες προκάτ νόρμες έχει γίνει άθλημα. Δεν ξέρω από πού πηγάζει αυτή η ανάγκη διαφήμισης και τυφλής υποστήριξης της «κανονικότητάς» μας, ίσως από το γεγονός πως πουθενά αλλού δεν αισθανόμαστε ισότιμα μέρη μιας ομάδας. Πολύ προσωπική ματαίωση μυρίζει ο ρατσισμός έτσι κι αλλιώς. Ορισμένοι θεωρούν ακλόνητο επιχείρημα κανονικότητας την κανονικότητα της πλειονότητας. Απλά μαθήματα δημοκρατίας χρειάζονται και επειγόντως. Η δημοκρατία δεν είναι μαθηματική εξίσωση που οι πολλοί νικάνε τους λίγους, είναι πολύ βαθύτερη η λειτουργία της και πολύ πιο σύνθετο το ήθος της.
     Τα ακραία παραδείγματα επιχείρησης αυτοπροσδιορισμού δεν είναι ικανά να εκτρέψουν την πραγματική κουβέντα. Δηλαδή αν εγώ θέλω να αυτοπροσδιορίζομαι ως ρακούν και όχι ως άνθρωπος ή ως ερυθρόδερμος της Αμερικής, είναι μία σεβαστή επιθυμία – δεν έχω κανένα θέμα να κάνω το χατίρι σε όποιον μου το ζητήσει – αλλά δεν είναι κάτι που βοηθάει ιδιαίτερα άλλους ανθρώπους να ακουστούν για τα σοβαρά θέματα αποκλεισμού που αντιμετωπίζουν, που έχουν να κάνουν με τη ζωή τους την ίδια και όχι με κάποια χαριτωμένη παραξενιά τους.
     Πολλοί Ρομά θέλουν να αυτοπροσδιορίζονται πρώτα ως Έλληνες, κάτι που είναι εντελώς αυτονόητο δικαίωμα. Όποιος θέλει να ακολουθείται αυτό από κάποιο άλλο συνθετικό που ορίζει φυλετική ή άλλη ταυτότητα είναι επίσης αυτονόητο, φαντάζομαι ακριβώς όπως και το Ελληνας-Εβραίος.
     Γνωρίζω πως αυτός ο αυτοπροσδιορισμός δεν επιλέγεται από όλους τους Ρομά που ζουν στην Ελλάδα. Ισχύει και για εκείνους το δικαίωμα των προηγούμενων. Το ζήτημα που ανακύπτει από τέτοιες συζητήσεις δεν είναι τόσο τι είναι οι «κρινόμενοι» αλλά ποιοι είμαστε οι κρίνοντες. Από πού ακριβώς έχουμε κληρονομήσει το δικαίωμα να μοιράζουμε πιστοποιητικά. Τα παντός είδους «πιστοποιητικά» στα ψιλά τους γράμματα θρέφουν τους διαχωρισμούς και την αμφισβήτηση. Αναπτύσσεται και μια αποπροσανατολιστική  επιχειρηματολογία περί μη τήρησης υποχρεώσεων από μεριάς συγκεκριμένων πληθυσμών, κάτι που νομιμοποιεί τον ακρωτηριασμό των δικαιωμάτων τους αλλά το πρόβλημα δεν είναι νομικό ή ποινικής φύσεως. Εδώ επανερχόμαστε στα απλά μαθήματα δημοκρατίας. Η δημοκρατία δεν είναι κατασταλτικός μηχανισμός. Φυσικά έχουν κανόνες και νόμους οι οργανωμένες κοινωνίες αλλά πριν από τη θεσμοθέτηση της τιμωρίας προηγείται η υποχρέωση της κατανόησης και η αναγνώριση χώρου και όχι βίαιης ενσωμάτωσης.
 
Οδυσσέας Ιωάννου, Το Βήμα, 3/4/2023
 
Κείμενο 2: Όταν οι προκαταλήψεις λειτουργούν ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία
 
     Κάποτε, καθώς μιλούσα με τον δάσκαλό μου, τον καθηγητή λαογραφίας Μ. Γ. Μερακλή, για τα όσα παρατηρούσα στην καθημερινότητα των Τσιγγάνων, με διέκοψε ξαφνιασμένος: «Μα πού είναι ο “Άλλος”; Ο διαφορετικός πού είναι; Οι Τσιγγάνοι είναι πιο Έλληνες από τους Έλληνες!». Ο Μερακλής, μετά από χρόνια μελέτης του λαϊκού πολιτισμού, διαπίστωνε ότι τα στοιχεία που εξέθετα χαρακτήριζαν τη ζωή σε παλαιότερες εποχές.
     Πράγματι. Τα δεδομένα της έρευνας ανακαλούσαν και στη δική μου μνήμη γνώσεις και εμπειρίες οι οποίες δεν είχαν σχέση με την τσιγγάνικη κοινωνία. Ήταν στοιχεία που έφερναν στον νου τις παραδοσιακές μας κοινωνίες, όπου υπήρχε συλλογικότητα και το άτομο οριζόταν περισσότερο ως μέλος της οικογένειας παρά ως αυτόνομη προσωπικότητα. Η ερώτηση «τίνος είσαι;» φανερώνει ότι για τη γνωριμία απαιτείται πρωτίστως ο προσδιορισμός της καταγωγής.
     Στην τσιγγάνικη οικογένεια γεννιούνται παιδιά και κορίτσια, όπως έλεγαν παλαιότερα οι μη-τσιγγάνοι, όταν η προίκα γραφόταν στο προικοσύμφωνο. Τα ομηρικά  ἕδνα έπαιρναν τη μορφή της «εξαγοράς της νύφης» στην ύπαιθρο, καθώς οι γονείς μπορούσαν να ζητήσουν χρήματα για να δώσουν την κόρη τους, εφόσον με την εγκατάστασή της στο σπίτι του γαμπρού θα στερούνταν εργατικών χεριών. Αυτά ξεχάστηκαν όμως και εύκολα οι Τσιγγάνοι κατηγορούνται ότι με τον γάμο των παιδιών τους συνάπτουν και οικονομικές συμφωνίες.
     Τα έθιμα του γάμου είναι όμοια με εκείνα της ελληνικής επαρχίας και σ’ ό,τι αφορά τη μαντική, ο καθηγητής Γ. Α. Μέγας παραθέτει σαράντα περίπου είδη μαντικής τέχνης με τα οποία ασχολούνταν οι κάτοικοι της υπαίθρου.
     Βεβαίως διαφορές υπάρχουν, όπως υπάρχουν και ομοιότητες των Ελλήνων Τσιγγάνων με τους Τσιγγάνους άλλων χωρών. Οι Τσιγγάνοι ξεκίνησαν από τις βορειοδυτικές Ινδίες τον 8ο ή 9ο  αιώνα, και αυτό το ξέρουμε γιατί η γλώσσα τους (ρομανί) είναι συγγενής των ινδικών χιντί. Εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη και μετά την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου έφτασαν και στην Αμερική. Στο Βυζάντιο έφτασαν τον 11ο αιώνα και τους δόθηκε η επονομασία Αθίγγανος, ανέγγιχτος (θιγγάνω=αγγίζω), γιατί η Εκκλησία τους συνέδεσε με μια αίρεση που θεωρούνταν μιαρή.
     Παντού δέχονταν ρατσιστικές εκδηλώσεις και οι Ναζί υπολογίζεται ότι εξόντωσαν γύρω στους 600.000 στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Η άγνωστη καταγωγή τους, η γλώσσα τους, το ντύσιμό τους, τα επαγγέλματα και οι συνεχείς μετακινήσεις τους ήταν ακατανόητα για τους μη-τσιγγάνους, που έβλεπαν με καχυποψία τους σκουρόχρωμους ανθρώπους που περνούσαν, έμεναν για λίγο και συνέχιζαν την πορεία τους…
     Στην Ελλάδα οι Τσιγγάνοι ζουν από τον 14ο αιώνα, αλλά δεν έχουν ενσωματωθεί στην ευρύτερη κοινωνία και εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως διαφορετικοί. Τα πολιτισμικά στοιχεία, που έμαθαν από την ευκαιριακή συμμετοχή τους ως μουσικοί και χαλκιάδες στη ζωή της ελληνικής υπαίθρου, δεν αναφέρονται συνήθως. Όμως εκείνοι τα κράτησαν καθώς μένουν σε συγκεκριμένες περιοχές, όπως γίνεται πάντα με τους ανθρώπους που νιώθουν «άλλοι» και αναζητούν τον δικό τους για να μείνουν κοντά του. Αυτό έχει ως συνέπεια την άσκηση έντονου κοινωνικού ελέγχου που δεν αφήνει εύκολα περιθώρια για αλλαγές⸱ η κοινωνία τους παραμένει «κοινωνία της ντροπής» και το «τι θα πει ο κόσμος;» οριοθετεί συμπεριφορές.
     Σήμερα οι Τσιγγάνοι ονομάζονται διεθνώς Ρομά. Εδώ τους λέμε Τσιγγάνους, Γύφτους, Ρομά… Όμως εκείνοι φωνάζουν απεγνωσμένα στις τηλεοράσεις κάθε φορά που κάτι συμβαίνει στις περιοχές τους και αισθάνονται έκθετοι μπροστά στην εξουσία της ευρύτερης κοινωνίας η οποία τους υποτιμά: «Είμαστε Έλληνες πολίτες, Έλληνες Τσιγγάνοι… Πάμε στον στρατό… Ψηφίζουμε…». Ας τους ακούσουμε…
 
Άννα Λυδάκη, Καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου., Το Βήμα, 4/4/2023
 
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε συνοπτικά σε 50-60 λέξεις το περιεχόμενο της πρώτης παραγράφου του Κειμένου 1 (Τα ζητήματα αυτοπροσδιορισμού… το ήθος της).
 

Η συζήτηση για τον αυτοπροσδιορισμό είναι θετική, αν και ορισμένα θέματα είναι πολύ προσωπικά για να αφορούν τον κοινωνικό διάλογο. Η δεκτικότητα των ατόμων, ωστόσο, στη διαφορετικότητα εξαρτάται από τις αντιλήψεις τους, αλλά και από την ιδεολογική δυσκαμψία τους. Προκύπτουν, έτσι, απορριπτικές τάσεις απέναντι στη διαφορετικότητα, απόπειρα επιβολής της «κανονικότητας» και ενίσχυση του ρατσισμού. Χρειάζεται, άρα, ορθότερη κατανόηση της δημοκρατίας.

[Λέξεις: 6ο] 

 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Να εξηγήσετε σε 60-70 λέξεις την ακόλουθη διαπίστωση του Οδυσσέα Ιωάννου (Κείμενο 1): «Η δημοκρατία δεν είναι μαθηματική εξίσωση που οι πολλοί νικάνε τους λίγους, είναι πολύ βαθύτερη η λειτουργία της και πολύ πιο σύνθετο το ήθος της».
 
Η δημοκρατία δεν αποτελεί απλώς ένα πολίτευμα μέσω του οποίου αναδεικνύεται η βούληση της πλειοψηφίας, αλλά ένας ουσιαστικός τρόπος ζωής προσηλωμένος στη βαθιά πνευματική και ψυχική καλλιέργεια, ώστε οι πολίτες να αποκτούν πραγματικό σεβασμό ο ένας για τον άλλον. Η θέληση των πολλών υπερισχύει όχι για να εξυπηρετήσει συμφέροντα ή για να ευνοήσει κοινωνικές ομάδες, αλλά για να διαμορφώσει μια κοινωνία αποδοχής, αλληλεγγύης και προάσπισης των πλέον ευάλωτων.
 
Β2.α. Σε τι αποσκοπεί η αξιοποίηση του αιτίου-αποτελέσματος στην οργάνωση της έβδομης παραγράφου του Κειμένου 2 («Στην Ελλάδα οι Τσιγγάνοι ζουν από τον 14ο αιώνα,… οριοθετεί συμπεριφορές.»);
 
Στο πλαίσιο της έβδομης παραγράφου η γράφουσα αξιοποιεί το αίτιο – αποτέλεσμα, προκειμένου να καταγράψει τη στενή διασύνδεση του τρόπου ζωής των Ρομά με τον ελληνικό πολιτισμό. Ειδικότερα, ως αίτιο παρατίθεται το γεγονός πως κατά τη διάρκεια της μακραίωνης παρουσίας τους στον ελληνικό χώρο «έμαθαν» ελληνικά «πολιτισμικά στοιχεία», και ως αποτέλεσμα την «άσκηση έντονου κοινωνικού ελέγχου που δεν αφήνει εύκολα περιθώρια για αλλαγές», μια κατάσταση, δηλαδή, που προκύπτει από την υιοθέτηση του ελληνικού τρόπου σκέψης να δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο «τι θα πει ο κόσμος;».
Η γράφουσα αξιοποιεί το αίτιο – αποτέλεσμα για να παρουσιάσει εναργώς την αντινομία που διαπιστώνει στον αρχικό ισχυρισμό της έβδομης παραγράφου «Στην Ελλάδα οι Τσιγγάνοι ζουν από τον 14ο αιώνα, αλλά δεν έχουν ενσωματωθεί στην ευρύτερη κοινωνία και εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως διαφορετικοί».
 
β. Να καταγράψετε πώς επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στην 4^η και την 3^η παράγραφο του Κειμένου 2 και πώς ανάμεσα στην 5^η και την 4^η παράγραφο του ίδιου κειμένου.
 
Η συνοχή ανάμεσα στην τέταρτη και την τρίτη παράγραφο με την επανάληψη της λέξης γάμος («γάμο», «γάμου»), τονίζοντας, έτσι, τη νοηματική σύνδεση μεταξύ των δύο παραγράφων. Η συνοχή ανάμεσα στην πέμπτη και την τέταρτη παράγραφο επιτυγχάνεται με τη χρήση της διαρθρωτικής λέξης «βεβαίως» με την οποία τονίζεται εμφατικά το γεγονός πως υπάρχουν «διαφορές» μεταξύ των εθίμων των Ρομά και των Ελλήνων. Η λέξη «διαφορές» της πέμπτης παραγράφου, μάλιστα, δημιουργεί αντίθεση με το επίθετο «όμοια» της τέταρτης παραγράφου παρέχοντας ένα πρόσθετο μέσο συνοχής μεταξύ των δύο παραγράφων.  
 
γ. Να συγκρίνετε τις απόψεις των δύο συγγραφέων με βάση τα ακόλουθα χωρία «Αναπτύσσεται και μια αποπροσανατολιστική  επιχειρηματολογία περί μη τήρησης υποχρεώσεων από μεριάς συγκεκριμένων πληθυσμών, κάτι που νομιμοποιεί τον ακρωτηριασμό των δικαιωμάτων τους» (Κείμενο 1) και «Όμως εκείνοι φωνάζουν απεγνωσμένα στις τηλεοράσεις κάθε φορά που κάτι συμβαίνει στις περιοχές τους και αισθάνονται έκθετοι μπροστά στην εξουσία της ευρύτερης κοινωνίας η οποία τους υποτιμά: «Είμαστε Έλληνες πολίτες, Έλληνες Τσιγγάνοι… Πάμε στον στρατό… Ψηφίζουμε…». Ας τους ακούσουμε…» (Κείμενο 2) ως προς τα δικαιώματα των Ελλήνων Ρομά.
 
Οι δύο συγγραφείς συμφωνούν στην προάσπιση των δικαιωμάτων των Ρομά. Ο μεν πρώτος επισημαίνει πόσο επιζήμια είναι η επιχειρηματολογία πως μια κοινωνία έχει τη δυνατότητα να περιορίζει τα δικαιώματα μιας ομάδας, αν η ομάδα αυτή δεν εκπληρώνει πλήρως τις υποχρεώσεις της. Ενώ, η δεύτερη στηρίζει την άποψη του πρώτου τονίζοντας πως είναι αδικαιολόγητη η υποτίμηση των Ρομά και η ελλιπής μέριμνα για αυτούς, από τη στιγμή που εκείνοι αφενός προσδιορίζονται ως Έλληνες πολίτες, κι αφετέρου εκπληρώνουν, στον βαθμό που τους είναι εφικτό, τις υποχρεώσεις τους απέναντι στην κοινωνία τόσο με το να υπηρετούν στον ελληνικό στρατό όσο και με τη συμμετοχή τους στις εκλογικές διαδικασίες.
 
δ. Να εξηγήσετε σε τι αποσκοπεί η αξιοποίηση του α΄ ενικού προσώπου στη δεύτερη παράγραφο του Κειμένου 1.
 
Στο πλαίσιο της δεύτερης παραγράφου ο συγγραφέας αξιοποιεί το α΄ ενικό πρόσωπο, προκειμένου να απομονώσει και να παρουσιάσει ως αποπροσανατολιστικές τις μεμονωμένες ακραίες περιπτώσεις αυτοπροσδιορισμού. Όπως, επισημαίνει, αν ένα άτομο («εγώ») θέλει να αυτοπροσδιορίζεται ως «ρακούν», ο γράφων σε προσωπικό επίπεδο είναι πρόθυμος να αποδεχτεί την επιθυμία του ενός («δεν έχω κανένα θέμα να κάνω το χατίρι»), χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν αντιλαμβάνεται πόσο υπονομευτικά λειτουργούν οι ακρότητες εις βάρος των πιο ουσιαστικών ζητημάτων αυτοπροσδιορισμού.
 
ε. Πώς, κατά τη γνώμη σας, συνδέεται ο τίτλος του Κειμένου 2 με το περιεχόμενό του; Να τεκμηριώσετε την άποψή σας με συγκεκριμένες παραπομπές στο κείμενο.
 
Ο τίτλος του δεύτερου κειμένου «Όταν οι προκαταλήψεις λειτουργούν ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία» δεν υποδηλώνει κατά τρόπο άμεσο το περιεχόμενό του, αλλά λειτουργεί έμμεσα ως προειδοποίηση πως όσο οι Έλληνες πολίτες διατηρούν τις προκαταλήψεις τους εις βάρος των Ελληνών - Ρομά τόσο εκείνοι δεν θα ενσωματώνονται στην ελληνική κοινωνία. Οι ενστάσεις του καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή που αποδίδονται σε ευθύ λόγο «Μα πού είναι ο “Άλλος”; Ο διαφορετικός πού είναι;» αναδεικνύουν την τάση των Ελλήνων να αντικρίζουν τους Ρομά ως διαφορετικούς, παρόλο που, όπως πολλαπλώς τονίζεται στο κείμενο, εκείνοι έχουν υιοθετήσει και τηρούν αμιγώς ελληνικά έθιμα («Στην τσιγγάνικη οικογένεια γεννιούνται παιδιά και κορίτσια, όπως έλεγαν παλαιότερα οι μη-τσιγγάνοι», «Τα ομηρικά ἕδνα έπαιρναν τη μορφή της «εξαγοράς της νύφης» στην ύπαιθρο», «Τα έθιμα του γάμου είναι όμοια με εκείνα της ελληνικής επαρχίας»). Έτσι, εφόσον οι Έλληνες διατηρούν τις προκαταλήψεις τους η μη ενσωμάτωση των Ρομά συνεχίζει να συνιστά μια πραγματικότητα, παρά τη μακραίωνη παρουσία τους στην Ελλάδα («Στην Ελλάδα οι Τσιγγάνοι ζουν από τον 14ο αιώνα, αλλά δεν έχουν ενσωματωθεί στην ευρύτερη κοινωνία και εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως διαφορετικοί»).
 
Β3. Να εντοπίσετε στην πρώτη παράγραφο του Κειμένου 1 τρεις διαφορετικές γλωσσικές επιλογές με τις οποίες ο αρθρογράφος επιχειρεί να ευαισθητοποιήσει τους αναγνώστες σχετικά με τον οφειλόμενο σεβασμό απέναντι στην έννοια του αυτοπροσδιορισμού, και να εξηγήσετε τη λειτουργία κάθε μίας από αυτές.
 
Ο συγγραφέας αξιοποιεί εκφράσεις καθημερινού λόγου, όπως για παράδειγμα «δεν πέφτει κανένας λόγος σε κανέναν», προκειμένου να αποδώσει με δραστικό τρόπο το αυτονόητο γεγονός ότι ο αυτοπροσδιορισμός του ατόμου σε ορισμένα θέματα, όπως η σεξουαλική του ταυτότητα, δεν αφορά κανέναν άλλον πέρα από τον ίδιο. Παραλλήλως, αξιοποιεί τη χρήση μεταφορικού λόγου (π.χ. «πολύ προσωπική ματαίωση μυρίζει ο ρατσισμός»), για να φανερώσει πως η αρνητική στάση απέναντι στη διαφορετικότητα πηγάζει συχνά από διαψεύσεις στην προσωπική ζωή εκείνων που υιοθετούν ρατσιστικές και απορριπτικές στάσεις απέναντι στους άλλους. Αξιοποιεί, επίσης, σχήμα άρσης θέσης («Η δημοκρατία δεν είναι μαθηματική εξίσωση… είναι πολύ βαθύτερη η λειτουργία της…»), προκειμένου να επισημάνει πως σε μια κοινωνία που θέλει να ονομάζεται δημοκρατική χρειάζεται να επικρατούν ηθικές ποιότητες, όπως είναι αυτές του σεβασμού απέναντι στην ετερότητα και αλληλεγγύης απέναντι στον «άλλον», χωρίς προϋποθέσεις και όρους.

Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Κλιματική ανθεκτικότητα [Ασκήσεις Β΄ Θέματος]

Sassan Filsoof
 
Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Κλιματική ανθεκτικότητα [Ασκήσεις Β΄ Θέματος]
 
Ομιλία της Προέδρου της Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου στο συνέδριο «Κλιματική Ανθεκτικότητα και τοπική κοινωνία» [απόσπασμα]
 
     Ζούμε πια σε εποχές υψηλής διακινδύνευσης, γεγονός που επιτάσσει την προσαρμογή του κρατικού μηχανισμού, καθώς και την εγρήγορση της κοινωνίας των πολιτών. Το μέγεθος της φυσικής καταστροφής είναι ανάλογο και της ευθύνης που μας αναλογεί. Η καλλιέργεια της περιβαλλοντικής συνείδησης και η οικολογική ευαισθησία και ετοιμότητα δεν αποτελούν απλώς μια ακόμη μόδα της εποχής, αλλά συγκροτούν τον πυρήνα μιας νέας πολιτικής θέσης και στάσης. Η αφύπνιση, η επαγρύπνηση και ευαισθητοποίηση όλων των πολιτών είναι ζήτημα επείγουσας και επιτακτικής ανάγκης. Η φύση είναι η περιουσία μας και οφείλουμε να την προστατεύουμε και να τη συντηρούμε, για να μπορέσουν να την απολαύσουν και οι επόμενες γενιές.
     Σήμερα, η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής εμπεριέχει νέες προκλήσεις. Η επιστημονική κοινότητα μας έχει προειδοποιήσει για τους κινδύνους της ανεπαρκούς προετοιμασίας. Έχει επίσης δείξει ότι το κόστος της αδράνειας είναι πολύ μεγαλύτερο από το κόστος της πρόληψης. Γνωρίζουμε πλέον τι απαιτείται για τη διαχείριση του προβλήματος. Συνεργασία και συντονισμός, γενναία οικονομική στήριξη, ιδιαίτερα των πιο ευάλωτων, και τερματισμός της εξάρτησής μας από τα ορυκτά καύσιμα με στροφή σε πράσινες ενεργειακές λύσεις και βιώσιμες οικονομικές πρακτικές. Εν τω μεταξύ, θα πρέπει να βοηθήσουμε την ικανότητα προσαρμογής στις καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής που ήδη συντελούνται, μέσω της ενίσχυσης της ανθεκτικότητας κατοικημένων και μη περιοχών, αλλά και γενικότερα των υποδομών μας και των παραγωγικών τομέων της οικονομίας.
     Η υλοποίηση των απαραίτητων δράσεων έχει ήδη ξεκινήσει. Σε ορισμένους τομείς προχωρά σχετικά γρήγορα, σε άλλους τομείς πιο αργά. Το πιο δύσκολο έργο όμως για την προστασία ενός δημόσιου αγαθού είναι να εξασφαλιστεί η συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων. Δεν αρκεί οι κυβερνήσεις να λαμβάνουν μέτρα, ούτε ο ιδιωτικός τομέας και η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών να έχουν απλώς επίγνωση του προβλήματος. Απαιτείται υψηλό επίπεδο συντονισμού και κινητοποίησης όλων των φορέων και των πολιτών στους τομείς που υπηρετούν, ενώ παράλληλα θα πρέπει να σχεδιαστούν πολιτικές που θα ανταποκρίνονται περισσότερο στις τοπικές ανάγκες και τις ευάλωτες περιοχές.
     Για πολύ καιρό, θεωρούσαμε την κλιματική αλλαγή ως περιβαλλοντικό πρόβλημα, προκρίνοντας τεχνικές λύσεις. Είναι πλέον βέβαιο ότι πρόκειται επίσης για ένα κοινωνικό πρόβλημα, όπου οι λύσεις διευρύνονται και περιλαμβάνουν οικονομικές, πολιτικές, πολιτιστικές και θεσμικές αλλαγές. Ορισμένες από αυτές έχουν τη δυνατότητα να μετασχηματίσουν την κοινωνία, για να αντιμετωπιστούν πολλαπλές προκλήσεις, που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή και την οικοδόμηση της ανθεκτικότητας, την καταπολέμηση των ανισοτήτων, την επισιτιστική και υδατική ασφάλεια, τη διαχείριση των δασών και της βιοποικιλότητας.
 
 
Θέμα Β
 
Β1. Να γράψετε στην κόλλα αναφοράς δίπλα στον αριθμό της Στήλης Α το γράμμα από τη Στήλη Β που αντιστοιχεί στην ορθή απάντηση, με βάση το περιεχόμενο του κειμένου (χωρίς αναφορά σε χωρία του κειμένου):
 
Στήλη Α                                                                    Στήλη Β

1. Στην πρώτη παράγραφο υποστηρίζεται ότι:	α. οι πολίτες οφείλουν να βασιστούν στις συντονισμένες ενέργειες του κρατικού μηχανισμού. β. η καλλιέργεια περιβαλλοντικής συνείδησης συνιστά αναγκαιότητα γ. οι πολίτες είναι ήδη επαρκώς ευαισθητοποιημένοι
2. Στη δεύτερη παράγραφο υποστηρίζεται ότι:	α. η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης απαιτεί ενίσχυση του παραγωγικού τομέα β. η δράση κοστίζει στο κράτος περισσότερο από την αδράνεια γ. οι κατοικημένες περιοχές χρειάζονται μεγαλύτερη ενίσχυση
3. Στην τρίτη παράγραφο υποστηρίζεται ότι:	α. η ενημέρωση όλων των εμπλεκόμενων φορέων θα διασφαλίσει την αντιμετώπιση του προβλήματος β. οι σχεδιασμοί πρέπει να είναι εξατομικευμένοι για κάθε περιοχή, ιδίως για τις πιο ευάλωτες γ. η ευθύνη πρωτίστως ανήκει στους αρμόδιους κρατικούς φορείς
4. Στην τέταρτη παράγραφο υποστηρίζεται ότι:	α. η κλιματική αλλαγή είναι και κοινωνικό πρόβλημα β. οι τεχνικές λύσεις είναι αναγκαίες γ. οι θεσμικές αλλαγές που θα υιοθετηθούν θα μετασχηματίσουν την κοινωνία

Μονάδες 10
 
Β2.α. «Η αφύπνιση, η επαγρύπνηση και ευαισθητοποίηση όλων των πολιτών είναι ζήτημα επείγουσας και επιτακτικής ανάγκης.» Να προσδιορίσετε τις λέξεις στις οποίες εντοπίζετε αξιοποίηση της ονοματοποίησης και να εξηγήσετε τι επιτυγχάνει η ομιλήτρια μέσω της ονοματοποίησης. (μονάδες 5)
 
β. Να εξηγήσετε πως επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ των τριών περιόδων που συνθέτουν την καταληκτική παράγραφο του κειμένου. (μονάδες 5)
Μονάδες 10
 
Β3. Πρόθεση της ομιλήτριας στην πρώτη παράγραφο είναι να ευαισθητοποιήσει σχετικά με την κρισιμότητα του περιβαλλοντικού ζητήματος. Να αναφέρετε δύο (2) γλωσσικές επιλογές που επιβεβαιώνουν αυτή τη διαπίστωση (μονάδες 4), να αιτιολογήσετε τις επιλογές σας (μονάδες 4) και να παραθέσετε τα αντίστοιχα χωρία (μονάδες 2).
Μονάδες 10
 
Ενδεικτικές απαντήσεις
 
Β1.
1 = β
2 = α
3 = β
4 = α
 
Β2.α. Χρήση ονοματοποίησης γίνεται στις λέξεις «αφύπνιση», «επαγρύπνηση», «ευαισθητοποίηση». Με την αξιοποίηση της ονοματοποίησης η ομιλήτρια κατορθώνει να αποδώσει τις σκέψεις της με πιο πυκνό τρόπο και κατ’ επέκταση να ενισχύσει τη δραστικότητα του αντικτύπου που έχει ο λόγος της στους ακροατές. Με την αξιοποίηση, δηλαδή, λέξεων που δηλώνουν τόσο την απαιτούμενη ενέργεια όσο και το ζητούμενο αποτέλεσμα αποτυπώνεται αποτελεσματικά το πλαίσιο της ζητούμενης ενεργοποίησης των πολιτών. Η ονοματοποίηση, συνάμα, ενισχύει την επισημότητα του λόγου, την αντικειμενικότητά του, καθώς και την ακρίβεια των εκφραζόμενων νοημάτων του.
 
β. Ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερο περίοδο διαμορφώνεται σχέση αντίθεσης και προσθήκης. Ειδικότερα από τον χρονικό προσδιορισμό «Για πολύ καιρό» και τη χρήση παρατατικού «θεωρούσαμε» της πρώτης περιόδου περνάμε στον ενεστώτα και στην παροντικό χρονικό προσδιορισμό «Είναι πλέον βέβαιο» της δεύτερης περιόδου, οπότε γίνεται αντιληπτή η αλλαγή στη θεώρηση και κατανόηση της κλιματικής αλλαγής. Παραλλήλως, στη δεύτερη περίοδο γίνεται χρήση διαρθρωτικής λέξης που δηλώνει προσθήκη «επίσης». Ανάμεσα στην τρίτη και τη δεύτερη περίοδο γίνεται χρήση αναφοράς για τη διασφάλιση της συνοχής. Ειδικότερα το επίθετο και η εμπρόθετη αντωνυμία «Ορισμένες από αυτές» της τρίτης περιόδου αναφέρονται στις «αλλαγές» της προηγούμενης περιόδου (οικονομικές, πολιτικές, πολιτιστικές και θεσμικές αλλαγές).
 
Β3. Η ομιλήτρια χρησιμοποιεί ένα ονοματικό σύνολο («εποχές υψηλής διακινδύνευσης») το οποίο διακρίνεται για τη συναισθηματική φόρτιση που επιχειρεί να μεταδώσει. Η σύγχρονη εποχή είναι κρίσιμη, διότι η όποια περαιτέρω ολιγωρία ενδέχεται να μας οδηγήσει σε μη αναστρέψιμες καταστάσεις.
     Με την αξιοποίηση σχήματος σύγκρισης και τη χρήση επανάληψης («Το μέγεθος της φυσικής καταστροφής είναι ανάλογο και της ευθύνης που μας αναλογεί») η ομιλήτρια επισημαίνει εμφατικά πως η ευθύνη για την έκταση της φυσικής καταστροφής ανήκει αποκλειστικά σε εμάς τους ανθρώπους. Κάθε δική μας επιζήμια δράση ή παράλειψη, άλλωστε, οδηγεί σε αντίστοιχου μεγέθους αρνητικό αντίκτυπο στο φυσικό περιβάλλον.
     Η ομιλήτρια αξιοποιεί πολυσύνδετο σχήμα, καθώς και μια φράση καθημερινού λόγου («Η καλλιέργεια της περιβαλλοντικής συνείδησης και η οικολογική ευαισθησία και ετοιμότητα δεν αποτελούν απλώς μια ακόμη μόδα της εποχής…»), προκειμένου να τονίσει πως τόσο οι απαιτούμενες δράσεις όσο και οι ζητούμενες ηθικές ποιότητες δεν συνιστούν μια παροδική τάση άνευ ουσιαστικής σημασίας.
     Με την αξιοποίηση αλλεπάλληλων ονοματοποιήσεων («Η αφύπνιση, η επαγρύπνηση και ευαισθητοποίηση όλων των πολιτών…») η ομιλήτρια επισημαίνει και αναδεικνύει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα σχετικά με την ενεργή συμμετοχή και αυξημένη ευαισθησία που χρειάζεται να διακρίνουν κάθε σύγχρονο πολίτη.
     Η ομιλήτρια αξιοποιεί α΄ πληθυντικό ρηματικό πρόσωπο, καθώς και κτητική αντωνυμία α΄ πληθυντικού προσώπου («Η φύση είναι η περιουσία μας και οφείλουμε να την προστατεύουμε και να τη συντηρούμε…»), προκειμένου να δηλώσει εμφατικά τη συλλογική ευθύνη των πολιτών απέναντι στο φυσικό περιβάλλον, χωρίς να εξαιρεί, μάλιστα, μήτε τον εαυτό της από την οφειλόμενη επίγνωση συνυπευθυνότητας.