Peter Hammer
Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Ελληνική γλώσσα: Η συμβολή της στον πολιτισμό
Κείμενο I
Αν οι Έλληνες δεν είχαν γνωρίσει πολύ νωρίς την γραφή και δεν είχαν αναπτύξει εγκαίρως σε πρώιμο στάδιο ένα πολύ λειτουργικό και εύκολο στην εκμάθηση και χρήση του αλφάβητο, το ελληνικό αλφάβητο, είναι βέβαιο ότι ο ελληνικός πολιτισμός, ο οποίος αποτελεί τη βάση τού ευρωπαϊκού και γενικότερα τού δυτικού πολιτισμού, όχι μόνο θα ήταν κατά πολύ άγνωστος (όπως και άλλοι μεγάλοι πολιτισμοί που δεν γνώρισαν γραφή) αλλά κυρίως δεν θα είχε την εξέλιξη που τον ξεχωρίζει ούτε και την επίδραση, εσωτερική και εξωτερική, που άσκησε διαχρονικά εντός και εκτός Ελλάδος.
Και μία δεύτερη θέση μου, άμεσα συνδεόμενη με τον ελληνικό πολιτισμό, που τη φέρνω πάντοτε στο προσκήνιο: Ο ελληνικός πολιτισμός υπήρξε κατ’ εξοχήν «πολιτισμός τού γραπτού λόγου», κάτι που ούτε το έχουμε συνειδητοποιήσει ούτε είναι καθόλου αυτονόητο.
Είναι πολιτισμός δηλαδή που δεν νοείται έξω από τα κείμενά του, έξω από την έκφραση, τη μετάδοση και τη διάδοση των πνευματικών κατακτήσεων και προβληματισμών των Ελλήνων σε όλα τα πεδία. Αλλά τα κείμενα δεν υπάρχουν χωρίς τη γνώση και τη χρήση τής γραφής, και μάλιστα σε ευρεία κλίμακα ως προς τους χρήστες (όχι προνόμιο των ολίγων), σε πρώιμο χρόνο (τον χρόνο κατά τον οποίο άρχισαν να δημιουργούνται μεγάλα πνευματικά έργα) και, προπάντων, μέσα από ένα οικονομικό, λειτουργικό και αποτελεσματικό σύστημα (δηλαδή απλό, πρακτικό και εύχρηστο αλφάβητο εικοσιτεσσάρων μόνο γραμμάτων). Το γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκαν πέντε γραφές στον ελλαδικό χώρο πριν ακόμη από το ελληνικό αλφάβητο (ιερογλυφική, γραμμική Α, γραμμική Β, Κυπρομινωική, Κυπριακό συλλαβάριο) δείχνει την αγωνία των Ελλήνων να εκφραστούν γραπτώς. […]
Στην Ελλάδα δεν έχουμε εκτιμήσει ακόμη στην πραγματική του διάσταση το γεγονός τής οικουμενικής παρουσίας, τού κύρους και τής αίγλης που χαίρει η ελληνική γλώσσα ευρύτερα στον κόσμο. Το γεγονός λ.χ. ότι σε σύνολο 166.000 λέξεων τής Αγγλικής (λεξικό WEBSTER) ποσοστό περίπου 30% (50.000 λέξεις) είναι ελληνικής προελεύσεως λέξεις αποκαλύπτει εμπράκτως το μέγεθος τής γλωσσικής και πνευματικής παρουσίας που έχει κατακτήσει η ελληνική γλώσσα, δηλαδή η ελληνική σκέψη, δηλαδή ο ελληνικός πολιτισμός.
Τέλος, δεν είναι μόνον η οικουμενικότητά της που κατέστησε την Ελληνική μια ξεχωριστή γλώσσα. Είναι και το γεγονός ότι στη γλώσσα αυτή έχουμε συνεχή προφορική παράδοση τουλάχιστον 4.000 χρόνων και συνεχή γραπτή παράδοση 3.500 ετών.
Η Ελληνική αποτελεί μοναδικό παράδειγμα γλώσσας με αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια και με τέτοια δομική και λεξιλογική συνοχή, που να επιτρέπει να μιλάμε για μια ενιαία ελληνική γλώσσα από την αρχαιότητα έως σήμερα (με αλλαγές φυσικά σε όλα τα επίπεδά της). Με αυτό εννοούμε ότι ο ίδιος λαός, οι Έλληνες, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, την Ελλάδα, επί 40 ολόκληρους αιώνες χωρίς διακοπή μιλάει και γράφει –με την ίδια γραφή (από τον 8ο π. X. αιώνα) και την ίδια ορθογραφία (από τον 4ο π. X. αιώνα)– την ίδια γλώσσα, την Ελληνική.
Του Γεωργίου Μπαμπινιώτη, ομότιμου καθηγητή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών
Κείμενο II
Αριστοτέλης Νικολαΐδης «Μια λέξη»
Στον Όμηρο πρώτη φορά τη συναπάντησα
κι από τότε χρόνια μες στα κείμενα
την κυνηγούσα. Μεταμφιεσμένη μερικές φορές
επρόβαλε σε παραμελημένους χρονικογράφους
ή ενσφηνωμένη πνίγονταν σε λέξεις συνθετικές.
Σε μακρινές διαλέκτους της Ελληνικής
την ξαναβρήκα μ’ αλλοιωμένο κάπως νόημα
και σ’ εργαστήρια χημικά μετασχηματισμένη σ’ όρους
επιστημονικούς: βάρβαρα χείλη την ψελλίζουν
με ποικίλες προφορές.
Ω ναι, δεν πέθανε
μα ταξιδεύοντας μες στους αιώνες, ριζωμένη
στο βαθύ στόμα του Ποιητή θα συντηρείται
μ’ ανυποψίαστα κλαριά και φύλλα, με κρυφούς ανθούς
μια λέξη που ίσως την επρόφεραν
τα χείλη αυτού – πρώτη φορά – του Απόλλωνος!
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε συνοπτικά (70-80 λέξεις) τις απόψεις του γράφοντος σχετικά με τη διασύνδεση του ελληνικού πολιτισμού με τον γραπτό λόγο.
Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως χωρίς την έγκαιρη υιοθέτηση της γραφής από τους Έλληνες, ο ελληνικός πολιτισμός θα ήταν πιθανώς άγνωστος και σίγουρα δεν θα είχε εξελιχθεί στο βαθμό που το κατόρθωσε. Πρόκειται, άλλωστε, για έναν πολιτισμό άμεσα συνδεδεμένο με τον γραπτό λόγο, εφόσον μέσω αυτού εκφράστηκαν και διαδόθηκαν τα πνευματικά του επιτεύγματα. Ήταν, άρα, ιδιαιτέρως επωφελής η αξιοποίηση ενός πρακτικού και εύχρηστου αλφαβήτου που κατέστησε τη γραφή ευρέως προσιτή. Η ύπαρξη, μάλιστα, πέντε προγενέστερων μορφών γραφής μέχρι το ελληνικό αλφάβητο φανερώνει τη μεγάλη ανάγκη των Ελλήνων για γραπτή έκφραση.
Θέμα Β
Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, με βάση το Κείμενο 1, τις παρακάτω περιόδους λόγου, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε περίοδο, τη λέξη Σωστό ή Λάθος:
β. Ο γραπτός λόγος αποτέλεσε το κύριο μέσο έκφρασης και διάδοσης των πνευματικών επιτευγμάτων των Ελλήνων.
γ. Το πέρασμα από την προφορική στη γραπτή έκφραση προέκυψε για τους Έλληνες κατά τρόπο τυχαίο.
δ. Η αξιοποίηση λέξεων ελληνικής προέλευσης από άλλες γλώσσες φανερώνει συνάμα και τη διάδοση της ελληνικής σκέψης.
ε. Οι Έλληνες μιλούν και γράφουν την ίδια γλώσσα για περισσότερα από 4.000 χρόνια.
Μονάδες 10
α. Λάθος
β. Σωστό
γ. Λάθος
δ. Σωστό
ε. Λάθος
Β2.α. Να εξηγήσετε τι επιδιώκει ο συγγραφέας με τη χρήση παραδείγματος (Το γεγονός λ.χ. ότι… δηλαδή ο ελληνικός πολιτισμός). Κατά πόσο θεωρείτε ότι επιτυγχάνει το στόχο του. (μονάδες 6)
Ο συγγραφέας επιδιώκει να αναδείξει με δραστικό τρόπο το γεγονός πως η ελληνική γλώσσα έχει παρουσία σε όλο τον κόσμο και πως το κύρος και η αίγλη της σε διεθνές επίπεδο κινούνται σε υψηλά επίπεδα. Προκειμένου, λοιπόν, να το επιτύχει αυτό αξιοποιεί ένα παράδειγμα σχετικά με το πόσο μεγάλο είναι το ποσοστό των λέξεων της αγγλικής γλώσσας που έχουν ελληνική προέλευση (50.000 από τις 166.000).
Με τη χρήση του συγκεκριμένου παραδείγματος θεωρώ πως κατορθώνει να επιτύχει τον στόχο του, διότι ο ξεκάθαρος αριθμητικός δείκτης της επιρροής που έχει ασκήσει η ελληνική γλώσσα στην αγγλική επαρκεί για να καταστήσει εμφανέστατη την οικουμενική παρουσία της γλώσσας μας. Παραλλήλως, ακριβώς επειδή οι λέξεις είναι φορείς ιδεών και πολιτισμού γίνεται ακόμη περισσότερο αντιληπτό το γεγονός πως η επιλογή και αξιοποίηση στοιχείων του δικού μας λεξιλογίου από μια παγκόσμιας χρήσης γλώσσας, όπως είναι η αγγλική, πιστοποιεί τον θαυμασμό που υπάρχει για το νοηματικό βάρος και υπόβαθρο της ελληνικής γλώσσας.
β. Να εξηγήσετε τη χρήση των παρενθέσεων στο πλαίσιο του κειμένου. (μονάδες 9) Μονάδες 15
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί συχνά παρενθέσεις στο κείμενό του με σκοπό να συμπληρώσει, να επεξηγήσει, να αποσαφηνίσει, αλλά και να προσδιορίσει -ποσοτικά, χρονικά- ορισμένα από τα στοιχεία που καταγράφει.
Ειδικότερα:
Στη 2η παράγραφο η χρήση της παρένθεσης: (όπως και άλλοι μεγάλοι πολιτισμοί που δεν γνώρισαν γραφή), συμπληρώνει, αλλά και τεκμηριώνει τον ισχυρισμό του συγγραφέα πως χωρίς τη γραφή ο ελληνικός πολιτισμός θα ήταν «κατά πολύ άγνωστος».
Στην 3η παράγραφο οι παρενθέσεις επιτελούν περισσότερες λειτουργίες. Η φράση: (όχι προνόμιο των ολίγων), επεξηγεί την αναφορά του γράφοντος πως η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σε ευρεία κλίμακα, μ’ ένα σχόλιο που υπενθυμίζει πως κατά το παρελθόν η γνώση της γραφής αποτέλεσε συχνά προνόμιο των «ολίγων», οι οποίοι και επωφελούνταν από τη δύναμη που τους προσέφερε η γνώση αυτή. Με τη φράση: (τον χρόνο κατά τον οποίο άρχισαν να δημιουργούνται μεγάλα πνευματικά έργα), αποσαφηνίζει την έννοια του πρώιμου χρόνου, διευκρινίζοντας πως όταν αναφέρεται σε «πρώιμο» χρόνο εννοεί την περίοδο κατά την οποία ξεκίνησε η παραγωγή σημαντικών πνευματικών έργων από τους Έλληνες. Με τη φράση: (δηλαδή απλό, πρακτικό και εύχρηστο αλφάβητο εικοσιτεσσάρων μόνο γραμμάτων), ο συγγραφέας επεξηγεί τα χαρακτηριστικά που αποδίδει στο ελληνικό αλφάβητο «οικονομικό, λειτουργικό και αποτελεσματικό». Με την απαρίθμηση τέλος: (ιερογλυφική, γραμμική Α, γραμμική Β, Κυπρομινωική, Κυπριακό συλλαβάριο), διευκρινίζει ποιες ήταν οι πέντε γραφές που χρησιμοποιήθηκαν στον ελληνικό χώρο.
Στην 4η παράγραφο με την αναφορά στην παρένθεση (λεξικό WEBSTER) υποδηλώνει ποια είναι η πηγή στην οποία βασίζει τον ισχυρισμό του, ενώ με τον αριθμό της επόμενης παρενθέσεως (50.000 λέξεις) επεξηγεί πόσες λέξεις αντιστοιχούν στο 30% του συνόλου των λέξεων της αγγλικής γλώσσας.
Στην 6η παράγραφο με την πρώτη χρήση της παρένθεσης: (με αλλαγές φυσικά σε όλα τα επίπεδά της), ο συγγραφέας αποσαφηνίζει, ώστε να μη θεωρηθεί πως ισχυρίζεται κάτι που δεν ευσταθεί, πως σαφώς και έχουν υπάρξει ανά τους αιώνες αλλαγές σε όλα τα επίπεδα της ελληνικής γλώσσας. Ενώ, με τις δύο επόμενες χρήσεις της παρένθεσης προσδιορίζει χρονικά το πότε χρησιμοποιήθηκε ενιαία μορφή γραφής στον ελληνικό χώρο (από τον 8ο π. X. αιώνα) και πότε υιοθετήθηκε κοινή ορθογραφία σε όλον τον ελληνικό χώρο (από τον 4ο π. X. αιώνα).
Β3.α. Ο συγγραφέας αξιοποιεί το α΄ ενικό ρηματικό πρόσωπο, το α΄ πληθυντικό και το γ΄ ενικό. Αφού εντοπίσετε ένα παράδειγμα χρήσης για κάθε ρηματικό πρόσωπο να εξηγήσετε πώς λειτουργούν τα πρόσωπα αυτά στο συγκεκριμένο κείμενο. (μονάδες 6)
«Θα ξεκινήσω με μία πάγια γλωσσολογική και πολιτισμική θέση μου σε σχέση με τον πολιτισμό μας που θέτω υπό την κρίση σας.»
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το α΄ ενικό ρηματικό πρόσωπο προκειμένου να καταστήσει σαφές πως τα όσα ισχυρίζεται σχετικά με τον ρόλο που διαδραμάτισε η γραφή στην εξέλιξη του ελληνικού πολιτισμού αποτελούν προσωπική του εκτίμηση και άποψη.
«Στην Ελλάδα δεν έχουμε εκτιμήσει ακόμη στην πραγματική του διάσταση το γεγονός τής οικουμενικής παρουσίας, τού κύρους και τής αίγλης που χαίρει η ελληνική γλώσσα ευρύτερα στον κόσμο.»
Ο συγγραφέας αξιοποιεί το α΄ πληθυντικό ρηματικό πρόσωπο προκειμένου να υποδηλώσει πως η διαπίστωσή του αφορά το σύνολο των Ελλήνων. Εντάσσει, βέβαια, και τον εαυτό του μέσα στο σύνολο αυτό, ώστε να τονιστεί πως ακόμη και ο ίδιος, αν κι έχει επίγνωση του γεγονότος, δυσκολεύεται να εκτιμήσει στην πληρότητά τους τις διαστάσεις της επίδρασης, της εξάπλωσης και του θαυμασμού που προκαλεί η ελληνική γλώσσα.
«Είναι πολιτισμός δηλαδή που δεν νοείται έξω από τα κείμενά του, έξω από την έκφραση, τη μετάδοση και τη διάδοση των πνευματικών κατακτήσεων και προβληματισμών των Ελλήνων σε όλα τα πεδία.»
Με τη χρήση του γ΄ ενικού ρηματικού προσώπου ο συγγραφέας στρέφει την προσοχή των αναγνωστών στα δεδομένα που σχετίζονται με την ποιότητα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτισμού. Με το πρόσωπο αυτό προσδίδεται αντικειμενικότητα στο λόγο και τονίζεται ο επιστημονικός χαρακτήρας του κειμένου.
β. Τι επιδιώκει να τονίσει ο συγγραφέας στην τελευταία παράγραφο του κειμένου του; Με ποιες γλωσσικές επιλογές/εκφραστικά μέσα –να αναφέρετε τουλάχιστον 3- επιτυγχάνει το σκοπό του; (μονάδες 9)
Ο συγγραφέας επιδιώκει να τονίσει το γεγονός πως η ελληνική γλώσσα, χάρη στη μακραίωνη συνεχή παρουσία της, κατέχει μια ξεχωριστή θέση. Προκειμένου, λοιπόν, να αποδώσει με έμφαση τον ισχυρισμό αυτό χρησιμοποιεί επίθετα που προβάλλουν και τεκμηριώνουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της («μοναδικό», «αδιάσπαστη»). Αξιοποιεί, επίσης, σχήμα επανάληψης («ο ίδιος λαός», «στον ίδιο… χώρο», «την ίδια γραφή», «την ίδια γλώσσα»), μέσω του οποίου διαφαίνεται με ενάργεια το αδιάσπαστο και το συνεχές της πορείας που έχει ακολουθήσει η ελληνική γλώσσα. Φροντίζει, μάλιστα, με την αξιοποίηση της διπλής παύλας και παρενθέσεων να καταγράψει εκείνες τις ουσιώδεις διευκρινίσεις σχετικά με το πότε ξεκίνησε η χρήση της ίδιας γραφής και η υιοθέτηση κοινής ορθογραφίας, ώστε ο λόγος του να διαθέτει την αναγκαία επιστημονική πληρότητα.
ΘΕΜΑ Γ
Ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας, το κύριο θέμα του ακόλουθου ποιήματος. Να τεκμηριώσετε την ερμηνεία σας με κατάλληλους κειμενικούς δείκτες. (150-200 λέξεις)
Κύριο, κατά τη γνώμη μου, θέμα του κειμένου είναι η μακραίωνη πορεία, όπως και η ιδιαίτερη αξία της ελληνικής γλώσσας. Το θέμα αυτό αναδεικνύεται μέσα από την προσωπική επίμονη αναζήτηση του ποιητικού υποκειμένου («τη συναπάντησα», «την κυνηγούσα») της εξελικτικής πορείας που ακολουθεί μια ελληνική λέξη από την πρώτη εμφάνισή της στα ομηρικά έπη μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Με τη χρήση προσωποποίησης επισημαίνεται πως η λέξη αυτή άλλοτε εμφανιζόταν «μεταμφιεσμένη» στο έργο «παραμελημένων χρονικογράφων» και άλλοτε «πνιγόταν» μέσα σε σύνθετες λέξεις. Χωρίς να χάνει την αρχική της μορφή εντοπίζεται σε μακρινές διαλέκτους της Ελληνικής γλώσσας, αλλά και εξελισσόμενη, όπως δηλώνεται με τη χρήση μεταφορικού λόγου («χημικά μετασχηματισμένη») εντάσσεται ακολούθως στον επιστημονικό λόγο και αξιοποιείται από πολλούς αλλόγλωσσους πολιτισμούς. Με εμφατικό τρόπο, λοιπόν, όπως αυτό δηλώνεται με τη χρήση επιφωνήματος («Ω ναι»), το ποιητικό υποκείμενο τονίζει πως η ιδιαίτερη αυτή ελληνική λέξη δεν πέθανε, αλλά χάρη στη συνδρομή του Ποιητή πραγματοποίησε ένα ταξίδι αιώνων, επιβιώνοντας «μ’ ανυποψίαστα κλαριά και φύλλα», διατηρώντας και μεταφέροντας πάντοτε την εκπληκτική μουσικότητα και γοητεία της. Πρόκειται, άλλωστε, για μια λέξη τόσο όμορφη, ώστε δεν είναι απίθανο, όπως δηλώνεται με σχήμα υπερβολής, εκείνος που την πρόφερε πρώτος να ήταν ο ίδιος ο Απόλλωνας.
Η μακραίωνη διαδρομή της ελληνικής γλώσσας, όπως και η αξιοποίηση λέξεών της από πολλά άλλα έθνη, συνιστούν σαφείς ενδείξεις της ξεχωριστής της αξίας. Αναδεικνύεται, έτσι, το αίσθημα χρέους που οφείλουμε να έχουμε ως ομιλητές της, εφόσον πρόκειται για μια γλώσσα πανάρχαια και σεβαστή σε διεθνές επίπεδο.
ΘΕΜΑ Δ
Κειμενικό είδος: Εξήγηση
Πώς η γραφή διέσωσε και ανέδειξε τον ελληνικό πολιτισμό
Η διαπίστωση πως πλήθος ξένων κρατών αναγνωρίζει και τιμά τη διαχρονική προσφορά του ελληνικού πολιτισμού, κάθε φορά που γίνεται λόγος για τη δημοκρατία, για το ολυμπιακό ιδεώδες, για τη φιλοσοφία, όπως και για πολλές επιστήμες, αποτελεί εύλογα πηγή υπερηφάνειας για τους Έλληνες. Εκείνο, ωστόσο, που λίγοι αντιλαμβάνονται είναι πως πιθανώς τίποτε από αυτά δεν θα είχε επινοηθεί ή έστω συνδεθεί με τον ελληνικό πολιτισμό, αν οι Έλληνες δεν είχαν αξιοποιήσει εγκαίρως τη γραφή.
Ο γραπτός λόγος αποτέλεσε το μέσο που επέτρεψε αρχικά την ποιοτική εξέλιξη και βάθυνση του ελληνικού πολιτισμού, καθώς τα κυρίαρχα συστατικά στοιχεία του πολιτισμού αυτού είναι άυλα: είναι οι ιδέες, η επίμονη αναζήτηση απαντήσεων και η διαμόρφωση εκπληκτικών πνευματικών επιτευγμάτων. Τα πνευματικά αυτά δημιουργήματα, όμως, δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν με μόνο όχημα την προφορική παράδοση. Έτσι, ακόμη και η αρχική ζύμωση του ελληνικού πολιτισμού οφείλεται ακριβώς στη δυνατότητα που προσφέρει ο γραπτός λόγος να αποτυπώνονται, να μελετώνται και να εμπεδώνονται ιδέες και υψηλές νοητικές συλλήψεις.
Ο γραπτός λόγος, συνάμα, πέρα από το γεγονός πως κατέστησε εφικτή τη συστηματική καλλιέργεια των πρώτων αυτών πνευματικών επιτευγμάτων, επέτρεψε στα δημιουργήματα των Ελλήνων να ξεπεράσουν αρχικώς τα γεωγραφικά όρια του τόπου τους και ακολούθως να επιβιώσουν χρονικά πολύ πέρα από την εποχή της αρχικής τους δημιουργίας. Λογοτεχνικά αριστουργήματα, όπως αυτά του Ομήρου και των μεγάλων τραγικών ποιητών, φιλοσοφικές επιτεύξεις, όπως αυτές του Αριστοτέλη, αλλά και καίριες πτυχές της πολιτικής και κοινωνικής ζωής των Ελλήνων δεν θα διέτρεχαν τη μετέπειτα ανθρώπινη σκέψη για αιώνες, αν όλα αυτά δεν είχαν αποτυπωθεί σε γραπτά έργα.
Η υιοθέτηση, επομένως, της γραφής προσέφερε στον ελληνικό πολιτισμό πολύ περισσότερα από τα υλικά του δημιουργήματα, εφόσον χωρίς τη διάσωση και διάδοση των ιδεών που αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμή του, τα επιτεύγματα του υλικού πολιτισμού θα απέμεναν, αξιοθαύμαστα μεν, αλλά χωρίς το πνευματικό εκείνο υπόβαθρο που καθιστά εμφανές σε όλους το πραγματικό μεγαλείο του πολιτισμού που τα γέννησε. Είναι, άλλωστε, τα πνευματικά δημιουργήματα των Ελλήνων που αποτέλεσαν τη βάση για τη διαμόρφωση και εξέλιξη του ευρύτερου ευρωπαϊκού πολιτισμού, καθώς μέσω αυτών έγινε προσιτός σε όλους ο φιλοσοφικός πυρήνας του ελληνικού στοχασμού.
[Λέξεις: 352]
