Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Σύγκριση ενός Ομηρικού μύθου με τον μύθο του Προμηθέα

Jacub Gagnon 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Η χρήση του μύθου για διδακτικούς σκοπούς δεν είναι επινόηση των σοφιστών, υπάρχει ήδη στον Όμηρο (Ιλιάδα Ι 529 - 600, Μελέαγρος και Ω 602 - 617, Νιόβη) κ.α. Να διαβάσετε κάποιον από τους μύθους αυτούς και να επισημάνετε κοινά στοιχεία και διαφορές με το μύθο στη διδασκαλία των σοφιστών.

Ιλιάδα, Ω 599-6017:

«Όπως ζητούσες, γέροντα, λυτρώθηκε ο γιος σου,

σε στρώμα πάνω κείτεται∙ η αυγή μόλις έρθει,

θα τον δεις κουβαλώντας τον∙ ας δειπνήσουμε τώρα.

Κι η ωριοπλέξουδη Νιόβη θυμήθηκε να φάει∙

έχασε δώδεκα παιδιά στ’ αρχοντικό της μέσα,

έξι κορίτσια κι έξι γιους στη νιότη τους επάνω∙

τους γιους ο Φοίβος σκότωσε με τ’ αργυρό του τόξο,

τα κορίτσια η Άρτεμη θυμώνοντας της Νιόβης,

γιατί την ωριομάγουλη Λητώ συνεριζόταν,

πως γέννησε πολλά παιδιά, ενώ εκείνη δύο∙

κι αυτοί, κι ας ήταν μόνο δυο, της τα σκοτώσαν όλα.

Για μέρες εννιά κείτονταν εκείνα σκοτωμένα

και δεν τα έθαβε κανείς, γιατί είχε πετρώσει

τον κόσμο ο Δίας∙ θεοί τη δέκατη πια μέρα

τα έθαψαν. Μα έφαγε τα δάκρυα σταματώντας.

Τώρα σ’ απάτητα βουνά, κάπου μέσα στα βράχια,

στον Σίπυλο, οι νεράιδες πως έχουν τις φωλιές τους

λεν και τους χορούς τους στήνουν γύρω στον Αχελώο

κι εκεί, αν κι είναι πέτρα πια, τους πόνους της κλωσάει.

(Μετάφραση: Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος)

Ο Αχιλλέας όταν υποχωρεί στις ικεσίες του Πριάμου και συμφωνεί να του παραδώσει τη σορό του Έκτορα, για να μπορέσουν οι Τρώες να πραγματοποιήσουν την ταφή του, ζητά από τον Πρίαμο να δειπνήσει μαζί του, παρά τη μεγάλη του λύπη. Για να ενισχύσει, μάλιστα, την πρόσκλησή του, θυμίζει στον Πρίαμο πως ακόμη και η Νιόβη έφαγε παρόλο που θρηνούσε το χαμό των δώδεκα παιδιών της.

Η Νιόβη έχοντας αποκτήσει έξι ζεύγη διδύμων, έξι αγόρια κι έξι κορίτσια, περηφανεύθηκε πως απέκτησε περισσότερα παιδιά ακόμη κι από τη Λητώ, που ο Δίας της πρόσφερε ένα μόλις ζεύγος διδύμων, την Άρτεμη και τον Απόλλωνα. Η Λητώ για να την τιμωρήσει, έστειλε την Άρτεμη και τον Απόλλωνα να της σκοτώσουν τα παιδιά, κι ο Δίας ύστερα για εννιά μέρες μετέτρεπε σε πέτρα, όποιον επιχειρούσε να τα θάψει. Μόνο τη δέκατη μέρα ο Δίας κάμφθηκε στις ικεσίες της Νιόβης και έβαλε τους δίδυμους θεούς να θάψουν τα παιδιά της, ενώ την ίδια τη μετέτρεψε σε βράχο, στο βουνό του Σίπυλου, όπου πετρωμένη πια δακρύζει μέρα-νύχτα για το χαμό των παιδιών της.

Ο μύθος αυτός διατυπώνεται από τον Αχιλλέα, θέλοντας να ενισχύσει το αίτημά του στον Πρίαμο, που για μέρες θρηνεί και δεν τρέφεται, να δειπνήσει. Η εμφανής αναλογία που υπάρχει ανάμεσα στην περίπτωση του Πριάμου και της Νιόβης, προσδίδει στο μύθο αποδεικτική αξία και τον καθιστά κυρίαρχο μέσο της προσπάθειας του Αχιλλέα να πείσει τον Πρίαμο.

Υπ’ αυτήν την έννοια ο μύθος της Νιόβης, έχει παρόμοια χρήση με τον μύθο του Προμηθέα -όπως αυτός παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα- καθώς και στις δύο περιπτώσεις οι ομιλητές χρησιμοποιούν τις μυθικές διηγήσεις για να ενισχύσουν τη θέση τους, αποδίδοντας μάλιστα στους μύθους αποδεικτική ισχύ. Ο Αχιλλέας τονίζει μέσω αυτού πως οι άνθρωποι ακόμη και στους μεγαλύτερους θρήνους τους, δεν παραλείπουν την αναγκαία γι’ αυτούς τροφή, ενώ ο Πρωταγόρας παρουσιάζει την εξελικτική πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών που τους οδήγησε στην υιοθέτηση και προάσπιση της δικαιοσύνης και του αλληλοσεβασμού, των βασικών δηλαδή προϋποθέσεων της πολιτικής αρετής.

Ο Όμηρος, βέβαια, χρησιμοποιεί το μύθο της Νιόβης, όχι μόνο για να ενισχύσει την πρόταση του Αχιλλέα, αλλά κυρίως ως μέσο επιβράδυνσης, καθώς τα γεγονότα ωθούνται σταδιακά στην ταφή του Έκτορα και συνάμα στην ολοκλήρωση του Έπους.

Η βασική χρήση, επομένως, του μύθου από τον Όμηρο είναι η επιβράδυνση της αφήγησης, σε αντίθεση με τον Πρωταγόρα, όπου ο μύθος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της επιχειρηματολογίας του σοφιστή και χρησιμοποιείται για να δώσει με εύληπτο κι ευχάριστο τρόπο, βασικά σημεία του συλλογισμού του.

Επιπλέον, ο Όμηρος επιλέγει τον συγκεκριμένο μύθο με βάση τις ομοιότητες που παρουσιάζει με την κατάσταση που βιώνει ο Πρίαμος, ενώ ο Πρωταγόρας, που δεν επιχειρεί κάποιον παραλληλισμό, επιλέγει το μύθο του, ως ιδανικότερο μέσο για να παρουσιάσει τις διαδοχικές αλλαγές που επήλθαν στις συνήθειες των ανθρώπων μέχρι να κατανοήσουν πόσο σημαντικό είναι να συνυπάρχουν και παράλληλα μέχρι να αντιληφθούν τις προϋποθέσεις που θα πρέπει να πληρούνται, ώστε να επιτευχθεί η αρμονικότητα της συνύπαρξης αυτής.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς υποκαθιστά ο άνθρωπος την έλλειψη οργάνων προσαρμογής;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ο μύθος στη διδασκαλία των σοφιστών

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Για ποιες μεθόδους διδασκαλίας των σοφιστών γίνεται λόγος στο κείμενο;

«Όχι Σωκράτη», είπε, «δεν θα σας αρνηθώ. Αλλά τι προτιμάς από τα δύο; Να σας το αναλύσω με έναν μύθο, όπως κάνουν οι γεροντότεροι στους νέους, ή να αναπτύξω το ζήτημα σε μια διάλεξη;»

Πολλοί από αυτούς που κάθονταν κοντά είπαν αμέσως να αναπτύξει το θέμα με όποιον από τους δυο τρόπους θέλει.

«Εγώ νομίζω», είπε εκείνος, «πως είναι πιο χαριτωμένο να σας πω έναν μύθο».

Μέσα στο έργο, ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τρεις τρόπους για να εκθέσει τις απόψεις του. Τον μύθο, τη διάλεξη και τον σχολιασμό των ποιητικών κειμένων. Ως μύθο μπορούμε να ορίσουμε κάθε αφήγηση που έχει ποιητικό χαρακτήρα, είτε προέρχεται από την παράδοση και τον θρύλο είτε πρόκειται για κατασκευή κάποιου διανοητή. Ο ποιητικός και συμβολικός χαρακτήρας του μύθου για τον Προμηθέα που αφηγείται ο Πρωταγόρας είναι προφανής. Αλλά όσο μεγάλη και αν είναι η συμβολική αξία του, είναι επίσης φανερό πως δεν μπορεί να οδηγήσει με ακρίβεια στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση. Βεβαίως, και ο ίδιος ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε πολλές φορές τον μύθο (δες για παράδειγμα τον μύθο της σπηλιάς στην Πολιτεία) πάντοτε όμως για να συμπληρώσει μιαν αυστηρή φιλοσοφική απόδειξη, όχι ως αυτόνομο τρόπο, ισοδύναμο με τις άλλες φιλοσοφικές μεθόδους, για να οδηγηθεί ο άνθρωπος στη γνώση. Πάντως, ίσως επειδή και ο ίδιος δεν απέρριπτε εντελώς την αξία της συμβολικής μυθικής αφήγησης, ο Πλάτωνας δεν είναι καθόλου ειρωνικός προς τον Πρωταγόρα στο σημείο αυτό.

Αντίθετα, δεν διστάζει να ειρωνευτεί και να υπονομεύσει με κάθε τρόπο τη δεύτερη σοφιστική μέθοδο, τη διάλεξη. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως έχει πολύ κακή μνήμη και του είναι αδύνατον, όταν ακούει μια μακροσκελή διάλεξη πάνω σε κάποιο θέμα, να συγκρατεί όλες τις λεπτομέρειες! Τι σημαίνει αυτό στην πραγματικότητα; Πως σε μια διάλεξη, ο ομιλητής εκθέτει διάφορες ιδέες τις οποίες ο ακροατής δεν έχει καν τον χρόνο να εξετάσει. Επομένως, η μέθοδος της διάλεξης είναι μέθοδος πειθούς, όχι μέθοδος προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας. Μπορεί, συνεπώς, να είναι καλή για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, αλλά σίγουρα όχι για τη φιλοσοφία, που σκοπός της είναι η αναζήτηση της αλήθειας.

Ποια θέση είχε ο μύθος στη διδασκαλία των σοφιστών;

[Ο μύθος είναι μία φανταστική αφήγηση που είτε προέρχεται από την παράδοση, είτε αποτελεί δημιούργημα κάποιου διανοητή. Έχει χαρακτήρα: α) ποιητικό, γεγονός που του προσδίδει χάρη και γοητεία και β) συμβολικό, με τη χρήση κυρίως συμβόλων ή αλληγοριών. Ωστόσο ο μύθος δεν είναι επαρκής ως αποδεικτικό στοιχείο ούτε μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα. Οι σοφιστές χρησιμοποιούσαν συχνά τους μύθους τόσο για να ενισχύσουν τα επιχειρήματα τους, όσο και για να εντυπωσιάσουν.

Οι μύθοι του Πλάτωνα έχουν χαρακτήρα συμβολικό και χρησιμοποιούνται ως συμπλήρωμα μιας αλήθειας την οποία στηρίζει με επιχειρήματα και τεκμήρια. Αντίθετα ο Πρωταγόρας χρησιμοποιεί τους ίδιους τους μύθους ως αποδεικτικά στοιχεία των όσων υποστηρίζει.]

Ο Πρωταγόρας δηλώνει πως προτιμά να μιλήσει για το διδακτό της αρετής μ’ ένα μύθο, καθώς είναι πιο χαριτωμένο. Η μυθική διήγηση, άλλωστε, κατορθώνει να περάσει με εύκολο τρόπο μηνύματα στους ακροατές, τα οποία διαφορετικά θα ήταν δυσκολότερο να γίνουν αντιληπτά.

Οι σοφιστές χρησιμοποιούν το μύθο ως μέσο πειθούς και φυσικά ως διδακτικό μέσο, αποδίδοντάς του συχνά αξία ανάλογη με αυτή που είχαν τα επιχειρήματα της λογικής. Ο μύθος, δηλαδή, για τους σοφιστές δεν λειτουργεί απαραίτητα ως συμπλήρωμα της επιχειρηματολογίας τους, αλλά ως αυτόνομο τμήμα της. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα που χρησιμοποιεί το μύθο για να συμπληρώσει την επιχειρηματολογία του, οι σοφιστές αξιοποιούν το ευχάριστο στοιχείο του μύθου για να παρουσιάσουν στους ακροατές, με εύληπτο τρόπο, στοιχεία που δεν είναι πάντοτε εύκολο να κατανοήσουν.   Αν, για παράδειγμα, δούμε το μύθο του Προμηθέα, ο Πρωταγόρας κατορθώνει με απλό τρόπο να μιλήσει στους ακροατές του για μια πολυετή διαδικασία εξέλιξης, κατά την οποία το ανθρώπινος είδος αντιλήφθηκε πως η κοινωνική συνύπαρξη είναι προτιμότερη από τις μάταιες προσπάθειες των ατόμων να ζήσουν μόνοι τους, κατορθώνοντας να καθορίσει βασικούς κανόνες για τη διευκόλυνση της συμβίωσης και βρίσκοντας παράλληλα ποικίλους τρόπους εμπέδωσής τους στους πολίτες.

Ο μύθος, επομένως, για τους σοφιστές λειτουργεί ισότιμα με τη διάλεξη ως μέσο διδασκαλίας, καθώς επιτρέπει τη διατύπωση νοημάτων και πληροφοριών, με τρόπο ευφάνταστο και ευχάριστο. Προκαλεί ζωηρή εντύπωση στους ακροατές και βοηθά έτσι στην εναργέστερη διαβίβαση του επιθυμητού μηνύματος. 

[Οι σοφιστές χρησιμοποίησαν το "μύθο" ως διδακτικό μέσο γιατί πίστευαν στην παιδαγωγική του δύναμη και στην κοινωνική του αποτελεσματικότητα. Ο "μύθος" μεταστοιχειώνεται· γίνεται δηλαδή φιλοσοφικός μύθος για να συμπληρώσει το φιλοσοφικό λόγο. Οι σοφιστές αν και θεωρούνταν υπερασπιστές του λόγου, καταφεύγουν συστηματικά στο "μύθο" όταν κρίνουν ότι χρειάζεται να δώσουν στη διδασκαλία τους την "επαγωγική" του δύναμη. Απ’ αυτή την άποψη οι σοφιστές συνεχίζουν και υπερβαίνουν την παράδοση αλλά δεν αναπαράγουν ούτε δέχονται μυθικές ερμηνείες. Αντίθετα πολλές φορές παρουσιάζουν στη διδασκαλία τους προτάσεις εναλλακτικές.]

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς έλυσε ο Προμηθέας το πρόβλημα που είχε δημιουργήσει η κατανομή του Επιμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Η πηγή και τα όρια της γνώσης.

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Από πού προέρχονται οι γνώσεις του Πρωταγόρα κατά το Σωκράτη; Τι συμπεραίνουμε (από τα λόγια του Σωκράτη) για την πηγή της γνώσης και, έμμεσα, για τη δυνατότητα και τα όρια της γνώσης;

«Επειδή όμως σε ακούω να το υποστηρίζεις εσύ, κάμπτομαι και πιστεύω πως κάτι θα εννοείς, αφού θεωρώ πως έχεις μεγάλη πείρα σε πολλά ζητήματα, και πολλά έχεις μάθει και πολλά επίσης έχεις ανακαλύψει μόνος σου.»

Ο Σωκράτης εκφράζοντας το σεβασμό του για τις απόψεις του Πρωταγόρα, αναφέρεται στις πηγές από τις οποίες ο σοφιστής έχει αντλήσει τις γνώσεις του. Αρχικά μιλά για τη μεγάλη πείρα του Πρωταγόρα, τονίζοντας έτσι πως η συνεχής ενασχόληση μ’ ένα αντικείμενο προσφέρει εμπειρίες και διδάγματα που δεν μπορούν να αποκτηθούν με άλλον τρόπο. Ο Πρωταγόρας ασχολείται με την αγωγή των νέων ήδη πολλά χρόνια, γεγονός που σημαίνει ότι έχει αφιερώσει πολύ χρόνο βελτιώνοντας τις πρακτικές του, καθώς κι ότι έχει αντιμετωπίσει στην πράξη ποικίλες περιπτώσεις μαθητών. Μ’ αυτόν τον τρόπο έχει πλουτίσει τις γνώσεις του τόσο στο πώς θα πρέπει να διαχειρίζεται τις διάφορες πιθανές συμπεριφορές και ξεχωριστές ανάγκες ορισμένων μαθητών, όσο και στο πώς επιτυγχάνονται τα καλύτερα δυνατά μαθησιακά αποτελέσματα. Η μεγάλη πείρα του Πρωταγόρα του παρέχει γνώσεις σε θέματα πρακτικής εφαρμογής και του προσφέρει έτσι το πλεονέκτημα να συζητά για την εκπαίδευση σε θεωρητικό επίπεδο, γνωρίζοντας παράλληλα κάθε πλευρά της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Η δεύτερη πηγή γνώσης για τον σοφιστή -όπως και για κάθε άνθρωπο βέβαια- υπήρξε η μάθηση που προέκυψε σε πρώτο επίπεδο από την εκπαίδευσή του, και κατόπιν από την προσωπική του μελέτη. Ο Πρωταγόρας έχει προφανώς ακολουθήσει μια πολυετή πορεία σπουδών (αν και δεν έχουμε πολλά στοιχεία για τη ζωή του) και φυσικά έχει εντρυφήσει στα υπάρχοντα κείμενα προγενέστερων διδασκάλων, φιλοσόφων και ποιητών. Ο σοφιστής, όπως και κάθε εκπαιδευτικός, για να είναι σε θέση να πραγματοποιεί με επάρκεια τη διδασκαλία του δεν σταματά τη μελέτη, καθώς οφείλει να έχει ένα γερό υπόβαθρο γνώσεων. Ο Πρωταγόρας, επομένως, δεν αρκείται σε όσα έμαθε ως εκπαιδευόμενος, αλλά συνεχίζει να μελετά προκειμένου να έχει ικανοποιητική επαφή με τα κείμενα που στην εποχή του αποτελούσαν αναγκαίο κτήμα για κάθε καλλιεργημένο άνθρωπο.

Η μελέτη, βέβαια, για τον Πρωταγόρα λειτουργεί κυρίως ως αφόρμηση για προβληματισμό και περαιτέρω προσωπική διερεύνηση. Στοιχείο που μας οδηγεί στην τρίτη και σημαντικότερη πηγή γνώσης, που είναι φυσικά οι προσωπικές ανακαλύψεις του σοφιστή, οι ιδέες δηλαδή και τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε μόνος του, μέσα από τη συνεχή προσπάθειά του να κατανοήσει καλύτερα τα ζητήματα που τον απασχολούν. Ο Πρωταγόρας, όπως και κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος, δεν αρκείται στις έτοιμες γνώσεις και στις ιδέες που έχουν εκφράσει κατά καιρούς άλλοι άνθρωποι, αλλά προχωρά τον προβληματισμό του βαθύτερα, χρησιμοποιώντας τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις του ως εφαλτήριο.

Η προσωπική αυτή προσπάθεια προβληματισμού και αξιοποίησης των ατομικών  δυνατοτήτων για την εύρεση της αλήθειας και τη διατύπωση προσωπικών απόψεων, αποτελεί τελικά και τον παράγοντα που θέτει τα όρια της γνώσης. Ο άνθρωπος μπορεί να διευρύνει τις γνώσεις του και να κατακτήσει το αντικείμενο με το οποίο ασχολείται μέχρι εκεί που του επιτρέπουν οι περιορισμοί της αντιληπτικής του ικανότητας. Κάθε άνθρωπος, ανεξάρτητα από το επίπεδο ευφυΐας του, μπορεί να εξελίξει τις νοητικές του δυνατότητες ως ένα σημείο μόνο, γεγονός που καθιστά πολύτιμη τη συλλογική προσπάθεια, καθώς ο συνδυασμός διαφορετικών οπτικών και τρόπων συλλογισμού μπορεί να δώσει νέα ώθηση στη σκέψη και στις πνευματικές κατακτήσεις.

Θα πρέπει, άλλωστε, να έχουμε υπόψη μας πως η αντίληψη κάθε ατόμου είναι αποτέλεσμα μια σειράς παραγόντων, όπως είναι οι ατομικές του εμπειρίες, το επίπεδο της εκπαίδευσης που έλαβε, η προσωπική του διάθεση για περαιτέρω εξέλιξη και τα γενικότερα ερεθίσματα που λαμβάνει από το περιβάλλον του, γεγονός που δημιουργεί βέβαια μοναδικές προσωπικότητες με ανεπανάληπτο τρόπο επεξεργασίας και κατανόησης των δεδομένων της πραγματικότητας, αλλά θέτει συνάμα και ορισμένους -ανυπέρβλητους κάποτε- περιορισμούς στην ικανότητα του ατόμου να ξεπερνά την ίδια του τη φύση και να αντικρίζει το αντικείμενο που εξετάζει με εντελώς απρόσμενους τρόπους, ώστε να μπορεί διαρκώς να δίνει στη σκέψη του νέες προεκτάσεις.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Σε ποια κατάσταση βρέθηκε ο άνθρωπος στην «επιθεώρηση» του Προμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Η επαγωγική μέθοδος στον συλλογισμό του Σωκράτη.

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Ο Αριστοτέλης επαινεί το Σωκράτη γιατί πρόσφερε την επαγωγική μέθοδο στη φιλοσοφική αναζήτηση. Να εντοπίσετε στο κείμενο τη μέθοδο αυτή και να καταγράψετε το συλλογισμό του Σωκράτη. (Να συμβουλευτείτε και την εισαγωγή του βιβλίου σας, σσ. 36 -37).

[Όπως λέει ο Αριστοτέλης (Μετά τα φυσικά, 1078 b 27 κ.εξ.), ο δρόμος που λογικά ακολούθησε ο Σωκράτης για να αναζητήσει ακριβώς την απόλυτη ουσία των ηθικών εννοιών, ήταν η επαγωγική μέθοδος (οι ἐπακτικοί λόγοι), με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών (τό ὁρίζεσθαι καθόλου). Ξεκινώντας δηλαδή από παραδείγματα συνήθως παρμένα από την καθημερινή ζωή και εμπειρία, προσπαθούσε να οδηγήσει τη σκέψη του συνομιλητή του στην εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων, που να ξεπερνούν την εμπειρία και να φθάνουν σε μια απόλυτη γνώση του θέματος. Και η διαδικασία αυτή είχε επιτυχία όταν προέκυπτε τελικά ένας απόλυτος ορισμός, δηλαδή μια απόλυτη γνώση, για την αλήθεια του καλού και του κακού, της αδικίας και του δικαίου, της ομορφιάς και της ασχήμιας, της σωφροσύνης και της άνοιας, του θάρρους και της δειλίας, της ορθής διακυβέρνησης και της δεσποτείας.]

Ο Σωκράτης στην επιχειρηματολογία που χρησιμοποιεί για να υποστηρίξει το μη διδακτό της αρετής, ακολουθεί την επαγωγική μέθοδο ξεκινώντας τους συλλογισμούς του από παραδείγματα της καθημερινής ζωής και γενικεύοντας τις διαπιστώσεις του καταλήγει στο καθολικό συμπέρασμα πως η αρετή δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας.

Στο πρώτο επιχείρημά του ο φιλόσοφος λαμβάνει ως παράδειγμα την τακτική των Αθηναίων, οι οποίοι θεωρούνται απ’ όλους σοφοί, να δέχονται στις συζητήσεις τους στην εκκλησία του δήμου, τη γνώμη όλων των πολιτών για θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, καθώς θεωρούν ότι όλοι ανεξαιρέτως μετέχουν της πολιτικής αρετής, έστω κι αν δεν την έχουν ποτέ διδαχτεί. Ενώ, σε κάθε άλλο ζήτημα που απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις, δέχονται μόνο τη γνώμη εκείνων που είναι ειδικοί επί του θέματος, σε ό,τι έχει να κάνει με τη διοίκηση της πόλης δεν απαιτούν ειδικές γνώσεις, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι Αθηναίοι δεν πιστεύουν ότι η πολιτική αρετή είναι κάτι που διδάσκεται.

Στο δεύτερο επιχείρημά του ο Σωκράτης παίρνει ως παράδειγμα τους γιους και τον ανιψιό του Περικλή, τονίζοντας πως ένας τόσο σπουδαίος πολιτικός άνδρας δεν δίδαξε στα παιδιά του την πολιτική αρετή, που ο ίδιος κατέχει σε ύψιστο βαθμό, κι ούτε αναζήτησε κάποιον δάσκαλο για να τους τη διδάξει, γεγονός που σημαίνει πως ούτε ο Περικλής μπορούσε να διδάξει ένα τέτοιο μάθημα, αλλά ούτε και κάποιος άλλος. Στην περίπτωση, μάλιστα του Κλεινία, του ανιψιού του Περικλή, δεν ήταν εφικτή ούτε καν η στοιχειώδης εκπαίδευση.

Τα επιχειρήματα αυτά του Σωκράτη, παρά το γεγονός ότι δεν είναι αρκούντως πειστικά -δεν είναι άλλωστε αυτή η πρόθεση του φιλοσόφου- αποτελούν εντούτοις χαρακτηριστικές εκφράσεις επαγωγικού συλλογισμού, καθώς ο φιλόσοφος ξεκινά από παραδείγματα περιορισμένου εύρους και καταλήγει σε μια καθολική διαπίστωση. Με αφορμή, δηλαδή, την τακτική των Αθηναίων, αλλά και τις μεμονωμένες περιπτώσεις των γιων και του ανιψιού του Περικλή, ο φιλόσοφος φτάνει στο γενικό συμπέρασμα ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Εκείνο, επομένως, που συμβαίνει στην Αθήνα δεν μπορεί παρά να ισχύει γενικά για όλους τους ανθρώπους.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς έλυσε ο Προμηθέας το πρόβλημα που είχε δημιουργήσει η κατανομή του Επιμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: «Ο Σωκράτης δεν ισχυρίζεται ποτέ ότι διδάσκει, αλλά ότι ελέγχει και εγείρει στη ζήτηση της αρετής».

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

«Ο Σωκράτης δεν ισχυρίζεται ποτέ ότι διδάσκει, αλλά ότι ελέγχει και εγείρει στη ζήτηση της αρετής». Να εξηγήσετε τη διαφορά.

Η συνεισφορά του Σωκράτη στην παιδεία των συμπολιτών του δεν έγκειται στην παράδοση μαθημάτων με την παραδοσιακή έννοια, αλλά στη διάθεσή του να συζητήσει μαζί τους, απελευθερώνοντας τη σκέψη τους από την κυριαρχία αυθεντιών και προκαθορισμένων συμπερασμάτων. Ο Σωκράτης δεν διδάσκει όπως οι σοφιστές και οι άλλοι δάσκαλοι της εποχής του, προσφέρει όμως πολλαπλά στην εκπαιδευτική διαδικασία με το να αποκαλύπτει σε όσους διαλέγονται μαζί του, τη δύναμη της ελεύθερης σκέψης και του ανεμπόδιστου προβληματισμού.

Ο Σωκράτης, μάλιστα, τείνει να κατευθύνει τις συζητήσεις του στο θέμα της αρετής, αναζητώντας τις αρχές εκείνες που διέπουν και καθορίζουν πέρα από αμφισβητήσεις την έννοια του καλού και της αρετής. Ο φιλόσοφος θέτει υπό έλεγχο πράξεις, συμπεριφορές και παγιωμένες αντιλήψεις, θέλοντας να φτάσει σ’ έναν ορισμό της αρετής που να ξεπερνά τα στενά πλαίσια της εποχής του και τους περιορισμούς που τίθενται στην αντίληψη από την καθιερωμένη αγωγή εκείνων των χρόνων.

Ο Σωκράτης, επομένως, δεν καταφεύγει στη διδασκαλία έτοιμων γνώσεων, ούτε στη διάδοση αποκρυσταλλωμένων απόψεων, αντιθέτως επιχειρεί την πλήρη αποδέσμευση της σκέψης και των συλλογισμών, αποζητώντας μέσα από δημιουργικές συζητήσεις και συνεχή έλεγχο των εκφραζόμενων θέσεων, να ωθήσει τις διαπιστώσεις των συνομιλητών του στο σημείο εκείνο που θα είναι πλέον ασφαλείς και απαλλαγμένες από δογματικές απόψεις. Ο φιλόσοφος με πλήρη σεβασμό για τις νοητικές ικανότητες των συνομιλητών του, αναζητά νέες προοπτικές και καινούριες θεάσεις πάνω στο θέμα της αρετής, συζητώντας με όποιον εξέφραζε αντίστοιχο ενδιαφέρον είτε επρόκειτο για κάποιον καταξιωμένο σοφιστή είτε για οποιονδήποτε από τους συμπολίτες του. Το ζητούμενο για τον Σωκράτη είναι η κατανόηση και η πλήρης πρόσληψη της έννοιας της αρετής και για το λόγο αυτό δε διστάζει να αναζητήσει απαντήσεις συζητώντας με κάθε πιθανό συνομιλητή.

[Έχει λεχθεί για τον Σωκράτη πως «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη», με την έννοια, ότι χάρη στη δική του προσωπικότητα, οι φιλόσοφοι έπαψαν να ασχολούνται τόσο με τα φυσικά φαινόμενα (που έγιναν έκτοτε αντικείμενο της επιστήμης μάλλον, παρά της φιλοσοφίας), όσο με τον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Για να χρησιμοποιήσουμε δηλαδή την πολύ καλύτερη διατύπωση του Αριστοτέλη: «ἐπί Σωκράτους δε..., τό ζητεῖν τά περί φύσεως ἔληξε, περί δέ τήν χρήσιμον ἀρετήν καί πολιτικήν ἀπέκλιναν οἱ φιλοσοφοῦντες» (Περί ζώων μορίων, 642 a 28 κ.εξ.). Η αλήθεια είναι πως με πολιτικά προβλήματα ασχολήθηκαν και οι προγενέστεροι φιλόσοφοι, ενώ ζητήματα ηθικής απασχόλησαν και τον Δημόκριτο και πολλούς σοφιστές. Ο Σωκράτης όμως είναι αυτός που έστρεψε τον φιλοσοφικό στοχασμό κατ’ αποκλειστικότητα σε τέτοια θέματα. Ο λόγος που τα σωκρατικά ενδιαφέροντα σημάδεψαν κατά τέτοιον ανεξίτηλο τρόπο την ιστορία της φιλοσοφίας πρέπει να αναζητηθεί στον σωκρατικό τρόπο σκέψης, στο γεγονός δηλαδή πως ο Σωκράτης δεν ενδιαφερόταν απλώς για τον ορθό τρόπο ζωής και δράσης είτε στο προσωπικό είτε στο κοινωνικό επίπεδο. Αντίθετα από τους σοφιστές, των οποίων το ενδιαφέρον για τα θέματα αυτά ήταν εντελώς χρησιμοθηρικό, ο Σωκράτης αναζήτησε ένα σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο να καθοριστεί αυστηρά και αμετάκλητα κάθε έννοια καλού, αρετής και σοφίας. Όπως οι πρώτοι φιλόσοφοι αναζήτησαν την πρώτη αρχή της δημιουργίας, ο Σωκράτης αναζήτησε την αρχή κάθε ηθικής έννοιας, που δεν επηρεάζεται από ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες ούτε από τη δυνατότητα αντίληψης του κάθε ανθρώπου. Αναζήτησε δηλαδή το απόλυτο απορρίπτοντας το σχετικό, την ουσία της ηθικής και όχι τα ηθικά φαινόμενα.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Πώς φαίνεται να εννοεί ο Σωκράτης τη διδασκαλία και το δικό του έργο;

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Στην Ἀπολογία του ο Σωκράτης αναφέρει: ἐγὼ δὲ διδάσκαλος μὲν οὐδενὸς πώποτ’ ἐγενόμην· εἰ δέ τις μου λέγοντος καὶ τὰ ἐμαυτοῦ πράττοντος ἐπιθυμεῖ ἀκούειν ... οὐδενὶ πώποτε ἐφθόνησα … μήτε ὑπεσχόμην μηδενὶ μηδὲν πώποτε μάθημα μήτε ἐδίδαξα (33b). Πώς φαίνεται να εννοεί τη διδασκαλία και το δικό του έργο;

«Άλλωστε εγώ δεν υπήρξα ποτέ δάσκαλος κανενός. Κι αν κάποιος όταν μιλάω και όταν λέω τα δικά μου επιθυμούσε να με ακούει, είτε νεότερος είναι είτε μεγαλύτερος, δεν το αρνήθηκα ποτέ σε κανέναν. Ούτε μιλάω μονάχα όταν παίρνω χρήματα, και όταν δεν παίρνω δεν μιλάω, αλλά προσφέρομαι το ίδιο και σε πλούσιους και σε φτωχούς, να με ρωτάνε, ή αν θέλει κανείς απατώντας μου να ακούει αυτά που λέω. Και γι’ αυτούς εγώ, είτε κάποιος τους γίνει καλός είτε όχι, είναι άδικο να κατηγορούμε, γιατί ποτέ δεν υποσχέθηκα σε κανέναν τίποτα, ούτε δίδαξα κανένα μάθημα.»

Μετάφραση: Ηλέκτρα Ανδρεάδη

Ο Σωκράτης διαφοροποιεί τον εαυτό του από τους Σοφιστές, οι οποίοι είχαν ένα σημαντικό κύκλο μαθητών λαμβάνοντας υψηλές αμοιβές για τη διδασκαλία τους, τονίζοντας πως ο ίδιος ουδέποτε υπήρξε δάσκαλος και φυσικά πως ποτέ δεν εξάρτησε τις συναναστροφές του από τα χρήματα.

Η προσφορά του Σωκράτη υπήρξε πάντοτε αφιλοκερδής και συνίσταντο στη διενέργεια συζητήσεων. Οι άνθρωποι που τον πλησίαζαν είχαν την ευκαιρία μιλώντας μαζί του και απατώντας στις ερωτήσεις του να οδηγηθούν στην εξαγωγή καίριων συμπερασμάτων. Οι συζητήσεις, βέβαια, αυτές δεν αποτελούσαν οργανωμένα μαθήματα και ο Σωκράτης ποτέ δεν κάλεσε ανθρώπους κοντά του, ισχυριζόμενος πως έχει να τους διδάξει κάτι. Εκείνο, επομένως, που κατά τον φιλόσοφο υπήρξε το δικό του έργο, ήταν η διάθεσή του να συνομιλεί με τους ανθρώπους, βοηθώντας τους μέσα από ερωτήσεις και απαντήσεις να φτάσουν στη δική τους αλήθεια.

Σημαντική, άλλωστε, προσφορά του φιλοσόφου, υπήρξε η ενοχλητική για αρκετούς, αλλά λυτρωτική για όσους τον παρακολουθούσαν, αποκάλυψη της άγνοιας των ανθρώπων εκείνων που θεωρούσαν τον εαυτό τους αυθεντία σε διάφορους τομείς. Ο Σωκράτης με τη συνήθη τακτική του να ρωτά και να δοκιμάζει τις γνώσεις των συνομιλητών του, φανέρωσε σε πολλές περιπτώσεις πως εκείνοι που διατείνονταν πως κατέχουν άριστα κάποιο αντικείμενο επί της ουσίας είχαν μια επίφαση γνώσης και τίποτε περισσότερο.

Ο Σωκράτης γκρέμισε την υποκρισία της δοκησισοφίας κι έκανε τους συμπολίτες τους να κατανοήσουν πως η ουσία της γνώσης βρίσκεται στην ικανότητα του ατόμου να απορεί, να εκφράζει τις αμφιβολίες του και να οδηγείται σε ορθούς συλλογισμούς. Οι έτοιμες γνώσεις που προέρχονται από τα βιβλία ή από τη διδασκαλία των σοφιστών ή των άλλων εκπαιδευτών, δεν μπορούν να θεωρηθούν μόρφωση ούτε κατοχή γνώσης. Εκείνο που έχει σημασία είναι οι άνθρωποι να μπορούν να σκέφτονται και να καταλήγουν οι ίδιοι σε διαπιστώσεις και συμπεράσματα για τις αλήθειες της ζωής.

Ο μεγάλος φιλόσοφος δεν προσέφερε σε κανέναν έτοιμες γνώσεις, ούτε παρέδωσε ποτέ μαθήματα. Κατέστησε σαφές, όμως, πως οι νέοι οφείλουν να χρησιμοποιούν τη σκέψη τους και να διερευνούν τη δική τους αντίληψη επί των πραγμάτων, μιας και κάθε άνθρωπος έχει, όχι μόνο τη δυνατότητα να φτάσει σε υψηλά επίπεδα αντίληψης, αλλά και πολύτιμες ιδέες, που δε θα πρέπει να χάνονται από την αδράνεια που προκαλεί στη σκέψη η απλή πρόσληψη έτοιμων γνώσεων.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Με ποιες ιδιότητες - δυνάμεις εξόπλισε τα ζώα ο Επιμηθέας;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ο Σωκράτης καταλήγει γενικεύοντας ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Που αποβλέπει;

Mark Rothko 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Ο Σωκράτης καταλήγει γενικεύοντας ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. Ποια εντύπωση μας δημιουργεί με τη γενίκευση αυτή και πού νομίζετε ότι αποβλέπει;

[Μας δημιουργεί την εντύπωση ότι δεν πιστεύει στο διδακτόν της αρετής. Δεν πιστεύει ότι μπορεί να μεταδοθεί ως έτοιμη γνώση, αλλά παράλληλα προκαλεί με την αμφιβολία του τον Πρωταγόρα, για να τον αναγκάσει να αποδείξει το αντίθετο.]

Ο Σωκράτης ολοκληρώνοντας την επιχειρηματολογία του, καταλήγει πως, κατά τη δική του άποψη, η αρετή δεν είναι διδακτή. Σύμφωνα με τις διαπιστώσεις του η αρετή θεωρείται για τους αθηναίους πολίτες κάτι το δεδομένο, οπότε η απόκτησή της δεν μπορεί να συνδεθεί με την άμεση διδασκαλία, αλλά προκύπτει μέσα από τις εμπειρίες του ατόμου και την προσωπική του προσπάθεια. Αν η αρετή, άλλωστε, μπορούσε να διδαχτεί στους νέους, όπως και τα υπόλοιπα μαθήματα, τότε οι γιοι του Περικλή θα την είχαν κατακτήσει.

Η προφανής αντίφαση ανάμεσα στις δύο αυτές διαπιστώσεις του Σωκράτη, μας ωθεί να πιστέψουμε πως η προσπάθεια του φιλοσόφου δεν έγκειται στο να πείσει τους ακροατές του πέραν από κάθε αμφιβολία ότι η αρετή δεν είναι διδακτή, αλλά στο να αναγκάσει τον Πρωταγόρα να τους πείσει για το αντίθετο.

Το ευάλωτο των επιχειρημάτων του Σωκράτη καθιστά σαφές πως ο φιλόσοφος δεν επιχειρεί επί της ουσίας να υποστηρίξει την άποψή του, αλλά να δώσει στον Πρωταγόρα την απαιτούμενη ώθηση, ώστε να παρουσιάσει έναν πλήρη αποδεικτικό συλλογισμό για το διδακτό της αρετής. Ο Σωκράτης, επομένως, κατά την προσφιλή του συνήθεια, δεν προτίθεται να προσφέρει έτοιμες γνώσεις. Προτιμά να ακούσει πρώτα τις απόψεις του συνομιλητή του και στην πορεία να ελέγξει την εγκυρότητά τους, ώστε να αντλήσει την αλήθεια μέσα από τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του Πρωταγόρα.

Ο Σωκράτης δεν διατυπώνει από την αρχή της συζήτησης μια ολοκληρωμένη άποψη, εμμένοντας σε αυτή, χωρίς να έχει διάθεση να δεχτεί τις ιδέες του συνομιλητή του. Αντιθέτως, πιστεύει ότι η αλήθεια για το εξεταζόμενο θέμα πρέπει να προκύπτει ύστερα από μια εποικοδομητική συζήτηση κατά την οποία οι διαπιστώσεις θα αντληθούν από τον συνδιαλεγόμενο, μέσα από καίριες ερωτήσεις και ουσιαστικό έλεγχο της εγκυρότητας των συμπερασμάτων του.

Ο Σωκράτης αντιπαραθέτει μια θετική αμφισβήτηση: αμφισβητώντας τις παραδοσιακές ιδέες και τις παραδοσιακές αρχές, αναζητά τη βαθύτερη αλήθεια των πραγμάτων. Πολύ περισσότερο, αναζητά την πρώτη αλήθεια, την αναλλοίωτη, που δεν επηρεάζεται από τις συνθήκες, που δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο.

Είναι χαρακτηριστικό πως ο Σωκράτης, στους πλατωνικούς διαλόγους, δεν αποφαίνεται ο ίδιος εκ των προτέρων, δεν παραθέτει ο ίδιος εξαρχής κάποια θεωρία ή άποψη. Αντίθετα, όλη η διανοητική προσπάθεια της συζήτησης στρέφεται στο να εξαχθεί η σωκρατική άποψη από τον αντίπαλο. Πρόκειται για αυτό που ο ίδιος ο Σωκράτης ονόμαζε μαιευτική.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Ποιο ρόλο διαδραματίζει η μοίρα (εἱμαρμένη) στην ενότητα και πώς εξηγείται αυτός;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ποια σχέση φαίνεται να έχει η έννοια ἀρετή στο κείμενο με τους όρους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή;

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Ο Πρωταγόρας είχε ορίσει τη διδασκαλία του ως εὐβουλίαν, συμφώνησε όμως με το Σωκράτη ότι εννοεί την «πολιτική τέχνη». Ο Σωκράτης πάλι στο λόγο του φαίνεται να υπονοεί την «πολιτική αρετή» αλλά αναφέρεται στην «αρετή» γενικά.

α) Αφού διαβάσετε την εισαγωγή στο διάλογο (σσ. 53, 55-56), να εξηγήσετε τι νομίζετε ότι θέλει να επιτύχει με τον τρόπο αυτό ο Σωκράτης.

β) Τι μπορούμε να συμπεράνουμε για τις αντιλήψεις του Σωκράτη περί ἀρετῆς;

γ) Ποια σχέση φαίνεται να έχει η έννοια ἀρετή στο κείμενο με τους όρους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή;

α) Στόχος του είναι να οδηγήσει τη συζήτηση εκεί που θέλει, στην έννοια της αρετής. 
β) Φαίνεται ότι θεωρεί την πολιτική αρετή μέρος της έννοιας «αρετή».

γ) Ο όρος «αρετή» φαίνεται ότι είναι ταυτόσημος με τους εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή (και στα επόμενα ἀρετὴ ἀνδρός). Χρησιμοποιούνται ως παραλλαγές του ίδιου όρου.  

α) Ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι το μάθημα που διδάσκει είναι η εὐβουλία, η σύνεση δηλαδή και η ορθή κρίση σε ό,τι αφορά τη λήψη αποφάσεων. Εντούτοις, ο Σωκράτης ερμηνεύει το μάθημα αυτό ως διδασκαλία της πολιτικής αρετής, κατευθύνοντας παράλληλα τη συζήτηση στην ευρύτερη έννοια της αρετής. Με αφορμή, επομένως, τα μαθήματα του Πρωταγόρα που έχουν μια πιο πρακτική εφαρμογή, μιας και οι Σοφιστές στόχευαν σε μια αξιοποίηση της εκπαίδευσης με σκοπό τα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη, ο Σωκράτης επιχειρεί τη διενέργεια μιας ουσιαστικής συζήτησης για το θέμα της αρετής.

Ο φιλόσοφος δεν θέλει να περιορίσει τη συζήτηση στη συγκεκριμένη περίπτωση του Πρωταγόρα και στα μαθήματα που εκείνος προσφέρει, παρόλο που η διδασκαλία του Πρωταγόρα αποτέλεσε την αφορμή του διαλόγου. Η επιθυμία του Σωκράτη είναι μια εποικοδομητική διερεύνηση του θέματος της αρετής, με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων καθολικής σημασίας. Η διδακτική εμπειρία και οι γνώσεις του Πρωταγόρα, τον καθιστούν αξιόλογο συνομιλητή και δίνουν την ευκαιρία στον φιλόσοφο να καταπιαστεί μ’ ένα θέμα που τον απασχολεί επίμονα.

Βέβαια, οι απόψεις του Πλάτωνα για την αρετή δεν θα βρουν την πλήρη διατύπωσή τους στα πλαίσια αυτού του διαλόγου. Η ολοκληρωμένη αντίληψή του για το θέμα της αρετής θα δοθεί στην Πολιτεία.

β) Η έννοια της αρετής για τον Σωκράτη είναι ευρύτατη και περιλαμβάνει μια σειρά προτερημάτων, που χαρακτηρίζουν τον ενάρετο πολίτη. Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι ο ενάρετος δεν μπορεί να διαθέτει μερικές μόνο από τις εκφάνσεις της αρετής, αλλά ότι μετέχει παράλληλα σε όλες τις πτυχές της. Η σοφία, η σωφροσύνη, η ανδρεία, η δικαιοσύνη και η οσιότητα χαρακτηρίζουν ταυτόχρονα τον πολίτη που κρίνεται ενάρετος. Υπό αυτήν την έννοια στα πλαίσια του διαλόγου ο Σωκράτης θεωρεί την πολιτική αρετή αναπόσπαστο κομμάτι της αρετής, στοιχείο που είναι σύμφωνο με τη γενικότερη αντίληψη των Αθηναίων για τον ενάρετο πολίτη. Η πολιτική παρουσία και στάση του ατόμου δεν μπορεί ιδωθεί ανεξάρτητα από την ατομική του δράση και ζωή. Ο αθηναίος πολίτης δρα ως ενεργό μέλος ενός κοινωνικού συνόλου και επιδιώκει τη δικαίωση της ύπαρξής του μέσα από τη συνολική ευημερία της πολιτείας του.

Οποιαδήποτε προσπάθεια, επομένως, γίνεται για τη βελτίωση της προσωπικότητας του ατόμου, λειτουργεί παράλληλα και ως μέσο για την ενίσχυση της πολιτικής του δράσης και το αντίστροφο. Όταν, λοιπόν, ο Πρωταγόρας αποδέχεται ότι τα μαθήματά του αποσκοπούν στην πολιτική αρετή, για τον Σωκράτη αυτό σημαίνει πως αποσκοπούν γενικά στην αρετή, καθώς η πολιτική αρετή δεν μπορεί να νοηθεί αποκομμένη από τη συνολική έννοια της αρετής.

γ) Ο Πλάτωνας, μέσω του Σωκράτη, προσεγγίζει συνολικά την έννοια της αρετής, χωρίς να τη διακρίνει σε επιμέρους χαρακτηριστικά-προτερήματα, γι’ αυτό κι εκλαμβάνει κάθε αναφορά στις επιμέρους πτυχές της, ως αναφορά στην γενικότερη έννοια της αρετής. Έτσι, οι όροι εὐβουλία, πολιτικὴ τέχνη, πολιτικὴ ἀρετή και στην πορεία του διαλόγου η ἀρετὴ ἀνδρός, λειτουργούν ως ταυτόσημοι όροι με την έννοια της αρετής. Με αυτόν τον τρόπο ο Σωκράτης αποφεύγει την επικέντρωση του διαλόγου σε μια μόνο πτυχή της αρετής και τον οδηγεί σ’ αυτό που τον ενδιαφέρει περισσότερο, στην εξέταση δηλαδή της αρετής στο σύνολό της. Ο Σωκράτης αναζητά μια αλήθεια γενική, καθολική και απόλυτη, γι’ αυτό και φροντίζει να διατηρεί στο επίκεντρο της συζήτησης την αρετή ως ολότητα, χωρίς να διαχωρίζει την ηθική διάσταση της έννοιας από τη νοητική.

Η πολιτική αρετή, άλλωστε, δεν μπορεί να νοηθεί αποκλειστικά ως ενίσχυση των νοητικών δυνατοτήτων του ατόμου, καθώς ένας πολίτης που έχει την ικανότητα να σκέφτεται και να δρα με αποτελεσματικότητα, δεν μπορεί να κριθεί ως ενάρετος, αν οι πράξεις του δεν διέπονται από την αίσθηση της δικαιοσύνης. Συνεπώς, ο φιλόσοφος θεωρεί δεδομένο πως οι πολιτικές ικανότητες του ατόμου οφείλουν να είναι αλληλένδετες με την ηθικότητά του. 


Δείτε επίσης: 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Από ποια στοιχεία δημιουργούν οι θεοί τα θνητά όντα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Αποδεικνύεται η θέση του Σωκράτη με το παράδειγμα του Κλεινία και των γιων του Περικλή;

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Ο Σωκράτης για να αποδείξει ότι η πολιτική τέχνη δεν διδάσκεται φέρνει ως παράδειγμα τους γιους του Περικλή και τον Κλεινία, ανιψιό του μεγάλου πολιτικού και αδελφό του Αλκιβιάδη. Αποδεικνύεται με το παράδειγμα η θέση του Σωκράτη;

[Δεν αποδεικνύεται η θέση αυτή από ένα ή δύο παραδείγματα. Στην περίπτωση των γιων του Περικλή, και αν δεν λάβουμε υπόψη μας τη, γνωστή, διανοητική τους κατάσταση, το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η προσωπική κατάκτηση της αρετής δεν συμπίπτει υποχρεωτικά με την ικανότητα να τη διδάξει κανείς ή ότι οι μεγάλοι πολιτικοί (ως γονείς) δεν είναι καλοί δάσκαλοι της αρετής κτλ. Στο παράδειγμα του Κλεινία ο Σωκράτης έχει μετατοπιστεί από την πολιτική τέχνη στην ηθική, αφού δεν αναφέρεται στη διδασκαλία της πολιτικής τέχνης αλλά στη διάπλαση του χαρακτήρα του νεαρού, στην ηθική του διαπαιδαγώγηση. Επιπλέον, αν λάβουμε υπόψη μας ότι, όπως φαίνεται από τα λόγια του Σωκράτη, ο Κλεινίας ήταν ανεπίδεκτος μαθήσεως, αντιπροσωπεύει επομένως την εξαίρεση, τότε δεν μπορεί να εξαχθεί γενικό συμπέρασμα από το παράδειγμα.]

Ο Σωκράτης ξεκινά τη συζήτηση για το διδακτό της αρετής με απλά παραδείγματα που αντλεί από την παρατήρηση της καθημερινής πολιτικής ζωής των Αθηναίων, αλλά και από την προσωπική ζωή σημαντικών προσωπικοτήτων. Ο φιλόσοφος αποφεύγει να χρησιμοποιήσει κάποια περίπλοκη επιχειρηματολογία και αρκείται σε διαπιστώσεις που μπορούν να γίνουν εύκολα αντιληπτές από τους ακροατές του.

Έτσι, το δεύτερο επιχείρημα του Σωκράτη, βασίζεται στη διαπίστωση ότι ο Περικλής ούτε εκπαίδευσε τους γιους του στα θέματα της πολιτικής αρετής, στα οποία ο ίδιος διαπρέπει, ούτε τους έδωσε σε κάποιον άλλον να τους εκπαιδεύσει. Ενώ, παράλληλα, τον μικρό αδερφό του Αλκιβιάδη, τον Κλεινία, -την κηδεμονία του οποίου είχε ο Περικλής-, τον ανέθεσε στον Αρίφρονα για να τον μορφώσει, αλλά εκείνος πριν κλείσουν έξι μήνες τον γύρισε πίσω, μη ξέροντας πώς να τον αντιμετωπίσει. 

Με τα δύο αυτά παραδείγματα που σχετίζονται με τον Περικλή, ο Σωκράτης επιχειρεί να δείξει πως η αρετή δεν είναι διδακτή, ενώ παράλληλα θέτει και κάποια ενδιαφέροντα ζητήματα σχετικά με την εκπαιδευτική διαδικασία:

-          Η αδυναμία του Περικλή να μεταδώσει τις γνώσεις του στα παιδιά του, αποτελεί για τον Σωκράτη ικανή ένδειξη για το μη διδακτό της αρετής. Θα πρέπει, όμως, να ληφθεί υπόψη ότι ίσως ο Περικλής δεν κατόρθωσε να διδάξει στα παιδιά του την πολιτική αρετή είτε γιατί δεν είχε την απαιτούμενη μεταδοτικότητα ως δάσκαλος είτε γιατί τα παιδιά του δεν είχαν τις αναγκαίες δυνατότητες, ώστε να μπορέσουν να επωφεληθούν στο έπακρο από τα διδάγματα του πατέρα τους.

-          Το γεγονός ότι ο Περικλής δεν ανέθεσε σε κάποιον άλλον να διδάξει στα παιδιά του την πολιτική αρετή, αποτελεί για τον Σωκράτη ένδειξη ότι ο Περικλής δεν θεωρούσε ότι υπάρχει κάποιος που να είναι σε θέση να διδάξει την πολιτική αρετή. Με βάση δηλαδή το συλλογισμό του φιλοσόφου, αν υπήρχε κάποιος δάσκαλος τόσο ικανός, ώστε να διδάσκει ένα τόσο πολύτιμο μάθημα, ο Περικλής που ήταν ο πρώτος πολίτης της Αθήνας, σίγουρα θα τον γνώριζε και θα του εμπιστευόταν τα παιδιά του.

-          Με την αναφορά στον Κλεινία ο Σωκράτης μεταβαίνει από το θέμα της πολιτικής αρετής, στο θέμα της αρετής εν γένει. Ο νεαρός ανιψιός του πολιτικού παρουσιάζεται ανεπίδεκτος μαθήσεως, καθιστώντας τη διδασκαλία του αδύνατη, όχι πλέον σε θέματα πολιτικής αρετής, αλλά σε θέματα στοιχειώδους ηθικής βελτίωσης. Πέρα, δηλαδή, από τις πιθανές αδυναμίες των εκπαιδευτών, ο Σωκράτης θέτει στον Πρωταγόρα και το θέμα των μαθητών που δεν έχουν καμία διάθεση να εκπαιδευτούν.

-          Η αναφορά, βέβαια, στους γιους του Περικλή και στον ανιψιό του, αποτελούν μεμονωμένα παραδείγματα, που δεν σχηματίζουν ένα πειστικό επιχείρημα. Εντούτοις, η πρόθεση του Σωκράτη δεν είναι να πείσει, πέρα από κάθε αμφισβήτηση για το σωστό της άποψής του, αλλά να προβληματίσει ως προς τη φύση του μαθήματος, για το οποίο γίνεται η συζήτηση.

-          Η πολιτική αρετή, κατά τον φιλόσοφο, δεν είναι ένα απλό μάθημα που μπορεί οποιοσδήποτε δάσκαλος να το διδάξει. Ο Περικλής, όπως βλέπουμε, παρέχει στα παιδιά του τη μόρφωση εκείνη που εξαρτάται από τους δασκάλους, αλλά στο θέμα της πολιτικής αρετής τα αφήνει μόνα τους να επιδιώξουν την κατάκτησή της. Η πολιτική αρετή δεν αποκτάται μέσα από μια απλή διδασκαλία και μελέτη. Είναι η όξυνση της κρίσης, η δυνατότητα διαμόρφωσης άρτιων συλλογισμών και ορθής αξιολόγησης των δεδομένων της πραγματικότητας. Η πολιτική αρετή συνίσταται στην απελευθέρωση της σκέψης του ατόμου, στοιχείο που δεν μπορεί να δοθεί μέσα από τις τυπικές διαδικασίες μάθησης, αλλά πρέπει να επιδιωχθεί συνειδητά από το ίδιο το άτομο.

-          Ο Σωκράτης, επομένως, δεν επιχειρεί τόσο να πείσει για το μη διδακτό της αρετής, όσο να θέσει επιμέρους θέματα για το πώς και από ποιον μπορεί να διδαχτεί η πολιτική αρετή, αλλά και η αρετή γενικότερα.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Ο Πρωταγόρας αν και αγνωστικιστής αναφέρεται στους θεούς, υπάρχει αντίφαση σ' αυτό;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Οι αρχές δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας.

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Ποιες αρχές της δημοκρατικής λειτουργίας της αθηναϊκής πολιτείας επιβεβαιώνονται από το κείμενο; Να τις εντοπίσετε και να τις εξηγήσετε με συντομία.

Ο Σωκράτης, θέλοντας να υποστηρίξει τη σκέψη του για το μη διδακτό της αρετής, παρουσιάζει τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Εκκλησία του Δήμου. Στις συζητήσεις που γίνονταν για τη λήψη αποφάσεων που αφορούσαν πολιτικά θέματα, οι αθηναίοι ήταν έτοιμοι να ακούσουν την άποψη κάθε συμπολίτη τους, ανεξάρτητα από το επάγγελμά του, την κοινωνική του θέση και τη γενιά του. Κάθε αθηναίος πολίτης, ακόμη κι αν είναι φτωχός και από ασήμαντη γενιά, έχει το δικαίωμα να εκφράσει την άποψή του για τα ζητήματα της πόλης και είναι εγγυημένο πως οι συμπολίτες του θα τον ακούσουν, χωρίς να επιχειρήσουν να του στερήσουν το δικαίωμα συμμετοχής στις δημοκρατικές διαδικασίες της πόλης.

Η αναφορά αυτή στην αμιγώς συμμετοχική δημοκρατία της Αθήνας του 5^ου αιώνα, μας παραπέμπει στον Επιτάφιο του Περικλή, όπου ο μεγάλος πολιτικός της πόλης, παρουσιάζει με μοναδικό τρόπο την υπεροχή του αθηναϊκού πολιτεύματος απέναντι στις μη δημοκρατικές πόλεις της Ελλάδας.

«Μόνο εμείς κρίνουμε σωστά και κάνουμε προτάσεις για τα ζητήματα της πολιτείας, γιατί πιστεύουμε ότι ο λόγος δεν βλάπτει, αλλά πιο πολύ βλάπτει αν δεν έχουμε διαφωτιστεί νωρίτερα με το λόγο για όσα πρέπει να γίνουν. Μας διακρίνει επίσης κάτι το ξεχωριστό, ώστε να τολμάμε και να υπολογίζουμε με ακρίβεια τις συνέπειες αυτών που επιχειρούμε. Στους άλλους αντίθετα, η άγνοια προκαλεί υπερβολικό θάρρος και η γνώση οκνηρία.» [Μετάφραση: Φώτης Πέτρου]

Οι Αθηναίοι, επομένως, αποφασίζουν από κοινού για καθετί που αφορά την πόλη τους και δε διστάζουν να εξετάσουν λεπτομερώς τους κινδύνους που ενέχει κάθε επιλογή τους, ώστε να είναι προετοιμασμένοι καλύτερα. Σε αντίθεση με τις άλλες πόλεις που ακολουθούν απλώς τις εντολές των ηγετών τους, οι Αθηναίοι έχουν τη δυνατότητα να συζητούν τα θέματα και να εκφράζουν τις απόψεις τους, αποδεικνύοντας την πνευματική τους ανωτερότητα, μιας και είναι σε θέση να διατυπώνουν σωστές και ολοκληρωμένες κρίσεις για τα εκάστοτε ζητήματα.

Εντούτοις, θα πρέπει να σημειωθεί, πως η πλήρης συμμετοχή των αθηναίων πολιτών υφίσταται μόνο στις συζητήσεις που αφορούν τα πολιτικά θέματα της πόλης. Καθώς, όταν η συζήτηση γίνεται για θέματα που απαιτούν κάποια ειδική τεχνογνωσία, οι Αθηναίοι δεν ανέχονται τις απόψεις ανθρώπων που δεν έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις. Η σκέψη ότι ο καθένας μπορεί να έχει άποψη επί παντός επιστητού δεν βρίσκει σύμφωνους τους Αθηναίους, οι οποίοι στις περιπτώσεις αυτές δίνουν λόγο μόνο σ’ εκείνους που είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι. Κι είναι τόσο απόλυτοι σ’ αυτή τους τη στάση, ώστε ακόμη κι αν κάποιος πλούσιος και όμορφος θελήσει να εκφέρει άποψη για κάποιο θέμα που δεν το γνωρίζει, τον αποδοκιμάζουν και τον απομακρύνουν από τη συνέλευση.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Οι αρχέγονες αντιλήψεις για τη Γη - Μητέρα και για τον αυτοχθονισμό.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μὴ διδακτόν της αρετής;

Paul Bond 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η

Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μὴ διδακτόν της αρετής, από πού τα αντλεί και πόσο ισχυρά είναι;

[Χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα: ♦ α) Οι Αθηναίοι, άνθρωποι σοφοί, όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέματα που εξαρτώνται από την τεχνογνωσία, συμβουλεύονται τους ειδικούς. Όταν πρόκειται να συζητήσουν για τη διοίκηση της πόλης, τότε μπορεί να μιλήσει ο καθένας, χωρίς να έχει μάθει την «τέχνη» αυτή από κανέναν. Άρα: Οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η «τέχνη» αυτή δεν διδάσκεται. ♦ β) Οι πιο σοφοί και οι άριστοι των συμπολιτών μας που έχουν αυτή την αρετή δεν είναι σε θέση να τη μεταδώσουν σε άλλους, παράδειγμα ο Περικλής με τους γιους του είτε με τον ανιψιό του Κλεινία και πάμπολλοι άλλοι αγαθοί, που δεν βελτίωσαν ποτέ κανέναν (οὐδένα πώποτε βελτίω ἐποίησαν). Άρα: η αρετή δεν διδάσκεται. ♦ Στο δεύτερο επιχείρημα μεταπηδά από το χώρο της πολιτικής σ’ αυτόν της ηθικής. ♦ Τα επιχειρήματα προέρχονται από την πολιτική πρακτική και την καθημερινή ζωή. Το δεύτερο ειδικά οδηγεί σε αμφισβητούμενο συμπέρασμα, αφού θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι η κατοχή της αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη μετάδοσή της κτλ. Το πρώτο χρειάζεται να αναλυθεί περισσότερο για να φανούν οι αδυναμίες του, π.χ. το γεγονός ότι ο αθηναϊκός λαός είναι σοφός, συνεπάγεται ότι η γνώμη του γίνεται δεκτή ως αληθινή, πράγμα που ο Σωκράτης δεν διατυπώνει, αλλά εξυπακούεται. Αυτό όμως μπορεί να ελεγχθεί ως προς την εγκυρότητά του. Η επιχειρηματολογία του ανήκει στην κατηγορία που ο Αριστοτέλης ονομάζει «ἐξ εἰκότων», δηλαδή πιθανολογική. Βλ. αναλυτικά, Κ. Ν. Πετρόπουλος, σσ.332-333, Σ. Γκίκας σσ. 48-60, Κ. Ν. Γραικός, σ. 116. Ο A. E. Taylor (σ. 287) επισημαίνει ότι ο Σωκράτης δε θα δεσμευτεί με κάποια από τις απόψεις που εκθέτει, για τις οποίες απλώς υποστηρίζει ότι δεν μπορούν να αγνοηθούν.]  

Η πειστικότητα των επιχειρημάτων του Σωκράτη τίθεται συχνά υπό αμφισβήτηση, υπό την έννοια πως ακόμη και σε μια πρώτη ανάγνωση μοιάζουν ανεπαρκή, πολλώ δε μάλλον αν ελεγχθούν περαιτέρω. Το γεγονός αυτό μας οδηγεί σε προβληματισμό σχετικά με τον λόγο που ωθεί τον φιλόσοφο να χρησιμοποιήσει αναποτελεσματική επιχειρηματολογία για την υποστήριξη της άποψής του ότι η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή.

Μια πιθανή εξήγηση για τη χρήση μη πειστικών επιχειρημάτων από τον Σωκράτη είναι η απουσία προκαθορισμένης θέσης στις απόψεις του. Ο Σωκράτης δεν σκοπεύει να παρουσιάσει από την αρχή της συζήτησης μια άρτια αιτιολογημένη άποψη, καθώς κάτι τέτοιο θα ήταν ενάντια στην πάγια τακτική του να αντλεί σταδιακά την αλήθεια από τον συνομιλητή του. Επιπροσθέτως, όπως θα προκύψει από τη συνέχεια της συζήτησης, ο Πλάτωνας δεν έχει ακόμη διαμορφώσει μια ολοκληρωμένη άποψη για το θέμα της αρετής, οπότε στα πλαίσια αυτού του διαλόγου γίνεται μια πρώτη προσέγγισή του.

Ο φιλόσοφος, άλλωστε, εμφανίζεται να διαφωνεί με τον σοφιστή, όχι γιατί πραγματικά δεν πιστεύει ότι η αρετή είναι διδακτή –ενδεικτική, ως προς αυτό, είναι η αντιστροφή των απόψεων των δύο ανδρών στο κλείσιμο του διαλόγου-, αλλά για να τον οδηγήσει σε μια πληρέστερη παρουσίαση και τεκμηρίωση των θέσεών του. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι ο Σωκράτης θέτει σε εφαρμογή τη διαλεκτική του μέθοδο, ωθώντας αρχικά τον συνομιλητή του στο να παρουσιάσει με σαφήνεια τη δική του επιχειρηματολογία, ώστε να μπορέσει στην πορεία ο φιλόσοφος να ελέγξει τη σταθερότητα και την εγκυρότητα των απόψεών του. Εφόσον ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι μπορεί να διδάξει την πολιτική αρετή, τότε θα πρέπει να αποδείξει με πληρότητα τον ισχυρισμό του αυτό. Επομένως, ο Σωκράτης εκφράζει τις αντιρρήσεις του, όχι για να πείσει πέρα από κάθε αμφισβήτηση, αλλά μόνο και μόνο για να δώσει στον Πρωταγόρα την αναγκαία αφορμή να προχωρήσει στην τεκμηρίωση της άποψής του.

Το πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη είναι πως, στα πλαίσια της εκκλησίας του δήμου, οι Αθηναίοι δέχονται στα θέματα της πολιτικής την άποψη όλων των συμπολιτών τους, χωρίς να υπάρχει η απαίτηση να έχουν κάποια συγκεκριμένη γνώση επί του θέματος. Γεγονός που υποδηλώνει την πεποίθησή τους ότι η πολιτική τέχνη δεν διδάσκεται.

Το επιχείρημα αυτό που αντλείται από την πολιτική πρακτική της Αθήνας, αν ιδωθεί έχοντας υπόψη την αρνητική άποψη του Σωκράτη για τους συμπολίτες του, εμπεριέχει έναν αυστηρό υπαινιγμό για τη συνήθεια της πόλης του να δέχεται τη γνώμη όλων των πολιτών και να επιτρέπει σε άτομα με ανύπαρκτη πολιτική κρίση να εκφέρουν άποψη για κρίσιμα ζητήματα. Ο Σωκράτης -και μέσω αυτού ο Πλάτωνας- με την εμφανή ειρωνεία για τους σοφούς Αθηναίους, εγείρει ένα σημαντικό θέμα σχετικά με την οχλοκρατική πτυχή της δημοκρατίας.

Ακόμη, πάντως, κι αν αφήσουμε κατά μέρος την υπονοούμενη κριτική του επιχειρήματος, ο Σωκράτης μοιάζει να παραγνωρίζει τη συστηματική αγωγή των Αθηναίων πολιτών, οι οποίοι από μικρή ηλικία εκπαιδεύονταν σε θέματα πολιτικής, προετοιμαζόμενοι για τη συμμετοχή τους στις διαδικασίες της άμεσης δημοκρατίας. Αν σε άλλες πόλεις οι πολίτες εκπαιδεύονταν κατάλληλα, ώστε να υπακούν χωρίς αντιρρήσεις τις αποφάσεις των βασιλιάδων, στην Αθήνα οι πολίτες γνώριζαν από νωρίς ότι η άποψή τους έχει αξία, γι’ αυτό κι έπρεπε να είναι μάθουν πώς να εκφέρουν λόγο και να διαμορφώνουν σωστές απόψεις.

Το δεύτερο επιχείρημα του Σωκράτη είναι ότι σημαντικοί άντρες, όπως ο Περικλής, που κατέχουν την πολιτική αρετή, όχι μόνο αδυνατούν οι ίδιοι να τη μεταδώσουν στα παιδιά τους, αλλά ούτε καν αναθέτουν σε κάποιον άλλον να τους τη διδάξει. Η στάση, επομένως, των μεγάλων αυτών πολιτικών υποδεικνύει ότι δεν πιστεύουν πως μπορεί να διδαχτεί η πολιτική αρετή, ούτε από τους ίδιους, αλλά ούτε κι από κάποιον άλλον.

Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Σωκράτης και στα πλαίσια του πλατωνικού διαλόγου «Μένων» διατυπώνει την άποψη ότι ο Περικλής, ο Θεμιστοκλής αλλά και ο Θουκυδίδης δεν κατόρθωσαν να μεταδώσουν στα παιδιά τους την αρετή:

«Σωκράτης: ...Μα, αν προτιμάς, ξέρεις ότι ο Περικλής ο τόσο μεγαλόπρεπα σοφός άνδρας, ανάθρεψε δυο γιους, τον Πάραλο και τον Ξάνθιππο;

Άνυτος: Ναι βέβαια.

Σωκράτης: Αυτούς, όπως και συ ξέρεις, τους εδίδαξε την ιππική και τους έκαμε πρώτους μέσα στην Αθήνα, και στη μουσική, στην πάλη και στα άλλα όσα ανήκουν σε τέχνη τους επαίδευσε και τους έκαμε καλύτερους από όλους· αγαθούς άνδρες δεν ήθελε άραγε να τους κάμη; Εγώ, νομίζω, ήθελε, φοβούμαι όμως μήπως αυτό δεν είναι διδακτό πράγμα. Και για να μη νομίζης ότι αδύνατοι φάνηκαν σ' αυτό το πράγμα λίγοι Αθηναίοι και οι πιο ασήμαντοι, θυμήσου ακόμη, ότι ο Θουκυδίδης ανάθρεψε δυο γιους, τον Μελησία και τον Στέφανο· και στα άλλα τους επαίδευσε καλά, αλλά στην πάλη ξεπέρασαν όλους τους Αθηναίους· τον ένα τον εμπιστεύθηκε στον Ξανθία, τον άλλο στον Εύδωρο· περνούσαν τότε αυτοί για πρώτοι στην πάλη· ή δεν θυμάσαι;

Άνυτος: Ναι, ναι, έχω ακούσει.

Σωκράτης: Δεν είναι λοιπόν φανερό ότι ο Θουκυδίδης δεν θα εδίδασκε ποτέ τα παιδιά του όσα έπρεπε να δαπανά για να μάθουν, αλλά θα τους εδίδασκεν εκείνα, που χωρίς να πρέπει να ξοδέψη κανείς τίποτε, θα τους έκαναν αγαθούς άνδρες, αν βέβαια η αρετή ήταν διδακτό πράγμα; Ήταν, θάλεγε ίσως κανείς, ο Θουκυδίδης άσημος και δεν είχε πολλούς φίλους Αθηναίους και από τους συμμάχους; Και από μεγάλη οικογένεια ήταν και μεγάλη επιρροή είχε και στην πόλη μας και στους άλλους Έλληνες, ώστε, αν αυτό ήταν διδακτό, θα εύρισκεν εκείνον που θα έκανε αγαθούς τους γιους του, ή από τους εντόπιους ή από τους ξένους, αν στον ίδιο δεν έμενε καιρός από τις φροντίδες για την πόλη. Αλλά, φίλε Άνυτε, μήπως δεν είναι διδακτό πράγμα η αρετή.»

(Μετάφραση: Β. Τατάκης)

Ο Σωκράτης σ’ αυτό το επιχείρημα κρίνει το διδακτό της αρετής με βάση την αδυναμία του Περικλή να κάνει τους γιους του πετυχημένους πολιτικούς, όπως ήταν ο ίδιος. Η διαπίστωση αυτή όμως συγχέει την πολιτική με την ηθική διάσταση της αρετής, καθώς το γεγονός ότι οι γιοι του Περικλή δεν έγιναν σημαντικοί πολιτικοί δε σημαίνει πως υπήρξαν ανήθικοι άνθρωποι. Επιπλέον, η αδυναμία του Περικλή να μεταδώσει την πολιτική αρετή στους γιους του, δε συνεπάγεται το μη διδακτό της αρετής, υπό την έννοια πως ο μεγάλος αυτός πολιτικός ενδέχεται να μην είχε την απαιτούμενη μεταδοτικότητα ή τα παιδιά του να μην είχαν τις ικανότητες εκείνες που θα τους επέτρεπαν να διαπρέψουν στην πολιτική.

Το επιχείρημα αυτό παρουσιάζεται αρκετά αναποτελεσματικό ως προς την πειστικότητά του, καθώς ο φιλόσοφος παίρνει μια διαπίστωση από την ιδιωτική ζωή του Περικλή και της αποδίδει καθολικές διαστάσεις, χωρίς παράλληλα να λαμβάνει υπόψη του τις υπόλοιπες παραμέτρους που επηρεάζουν την εξέλιξη ενός μαθητή, έστω κι αν αυτός είναι γιος του Περικλή.

Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί μια ενδιαφέρουσα αντίφαση στην επιχειρηματολογία του Σωκράτη, ο οποίος ενώ στο πρώτο του επιχείρημα παρουσιάζει όλους τους Αθηναίους να κατέχουν την πολιτική αρετή, στο δεύτερο επιχείρημα εξαιρεί τους γιους του Περικλή, λέγοντας πως ο μεγάλος πολιτικός δεν κατόρθωσε να τους τη μεταδώσει.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Νομίζετε ότι ο Σωκράτης μιλάει ειρωνικά, όταν αναφέρεται στη σοφία των Αθηναίων;

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Εγώ λοιπόν θεωρώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, ότι οι Αθηναίοι είναι σοφοί: Νομίζετε ότι ο Σωκράτης μιλάει ειρωνικά; Να λάβετε υπόψη σας όσα αναφέρει στην Ἀπολογία του (κεφ. 6 - 8) για την εξέταση που έκανε στους Αθηναίους και να συσχετίσετε τις απόψεις αυτές με τη γνώμη του Πλάτωνα για την εκκλησία του δήμου (Πολιτεία 492 b-c).

[Ο Σωκράτης εκφράζει εδώ μία αντίληψη κοινή στους αρχαίους συγγραφείς. Πρβλ. το λόγο του Ιππία στον Πρωταγόρα (337 d), την αναφορά του Ηροδότου (Ι, 60) και του Θουκυδίδη (ΙΙ, 41). Ίσως όμως στη διατύπωση του Σωκράτη να υπάρχει κάποια δόση ειρωνείας, δεδομένου ότι αφενός είναι ο ίδιος Αθηναίος, αφετέρου είναι γνωστές οι απόψεις του για τους συμπατριώτες του.]

[- Ο Σωκράτης αναφέρει μία άποψη ευρύτερα αποδεκτή για την πνευματική ανωτερότητα των Αθηναίων. Ανάλογες διαπιστώσεις έχουν αναφερθεί από άλλες προσωπικότητες.

- Ο Ιππίας αποκαλεί την Αθήνα: "πρυτανείον τής σοφίας".

- Ο Ευριπίδης θεωρεί την Αθήνα: "῾Ελλάς ῾Ελλάδος".

- Ο Διόδωρος αναφέρει: "᾿Αθῆναι πάντων ἀνθρώπων κοινόν παιδευτήριον".

- Ο Θουκυδίδης γράφει: "λέγω τήν πᾶσαν πόλιν τῆς ῾Ελλάδος παίδευσιν εἶναι".

Ωστόσο ο Σωκράτης στη διατύπωση αυτή δεν είναι τόσο ειλικρινής, αφού γνωρίζουμε ότι στην "Απολογία" του, δεν έχει μιλήσει ιδιαίτερα κολακευτικά για τους Αθηναίους. Άρα, εδώ υπάρχει "ειρωνεία" ή προσπαθεί να οδηγήσει τον Πρωταγόρα εκεί που αυτός επιθυμεί.]

Ο Ιππίας στον Πρωταγόρα (337 d) λέει: «... είμαστε οι πιο σοφοί από τους Έλληνες και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο έχουμε μαζευτεί σ’ αυτό εδώ το πρυτανείο της σοφίας της Ελλάδας...»

Ο Ηρόδοτος (Ι, 60) σχολιάζει: «Μάλιστα μεταχειρίστηκαν το τέχνασμα αυτό εναντίον των Αθηναίων, οι οποίοι θεωρούνται οι εξυπνότεροι Έλληνες»

Ο Θουκυδίδης (ΙΙ, 41) στον Επιτάφιο του Περικλή γράφει: «Συνοψίζοντας λέω ότι η πόλη μας, σ’ όλες τις εκδηλώσεις της, αποτελεί το εκπαιδευτήριο της Ελλάδας...»

Ο Σωκράτης, παρά τη γενική εκτίμηση που υπήρχε στα χρόνια του για το πνευματικό επίπεδο των Αθηναίων, στην Απολογία του παρουσιάζεται να ελέγχει τις γνώσεις σοφιστών, πολιτικών και καταξιωμένων επαγγελματιών που δρούσαν στην πόλη του, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως οι άνθρωποι εκείνοι θεωρούσαν τον εαυτό τους σοφό, χωρίς στην πραγματικότητα να έχουν τη βασική έστω κριτική ικανότητα, ώστε να αντιληφθούν την άγνοιά τους. Η δοκησισοφία των Αθηναίων δίνεται από το Σωκράτη ως ενδεικτικό στοιχείο της απόστασης που υπήρχε ανάμεσα στο πώς έβλεπαν οι Αθηναίοι τον εαυτό τους και ποια ήταν επί της ουσίας η πραγματικότητα των νοητικών τους ικανοτήτων.

Η αρνητική άποψη του Σωκράτη για τους Αθηναίους καθιστά σαφές πως όταν λέει στον Πρωταγόρα ότι θεωρεί τους συμπολίτες του σοφούς, μιλά ως ένα βαθμό ειρωνικά (η λέξη χρησιμοποιείται εδώ με τη γνωστή έννοια της λεκτικής ειρωνείας). Αφενός γιατί γνωρίζουμε ότι ουδέποτε ο φιλόσοφος αυτός δεν είχε ιδιαίτερη εκτίμηση για τη γνώμη των πολλών κι αφετέρου γιατί είναι και ο ίδιος Αθηναίος, οπότε θα ήταν άτοπο να θεωρήσουμε ότι ο Σωκράτης θα συμπεριελάμβανε τον εαυτό του στους σοφούς, χωρίς να υπονοείται μια ειρωνική χροιά στα λόγια του.

Η αναφορά, μάλιστα, στην εκκλησία του δήμου θα πρέπει να εξετάζεται έχοντας υπόψη και την αρνητική εικόνα του Πλάτωνα για τη λαϊκή συνέλευση, όπως αυτή εκφράζεται στην Πολιτεία, όπου ο φιλόσοφος αναφέρεται στην αρνητική επίδραση που ασκούν οι απόψεις της μάζας στην ελεύθερη αποτίμηση των δεδομένων από το άτομο και στη διαμόρφωση της δικής του άποψης. Ο Πλάτωνας, δηλαδή, θεωρεί πως η μάζα επηρεάζει καταλυτικά το άτομο, οδηγώντας το σε εξαναγκαστικές επί της ουσίας κρίσεις.

Με δεδομένη, επομένως, την άποψη του Σωκράτη για τους Αθηναίους, αλλά και την αρνητική αποτίμηση του Πλάτωνα για την εκκλησία του δήμου, προκύπτει το ζήτημα σχετικά με τις προθέσεις του Σωκράτη όταν επικαλείται τις πρακτικές των Αθηναίων, προκειμένου να στηρίξει τις απόψεις του. Είναι, δηλαδή, η συνήθεια των Αθηναίων να ακούν τις απόψεις όλων για τα θέματα της πολιτικής, απόδειξη για το μη διδακτό της πολιτικής αρετής ή αποτελεί απλώς ένα τέχνασμα του φιλοσόφου, για να οδηγήσει το συνομιλητή του σε μια τεκμηρίωση των θέσεών του; 


Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: ῏Ην γάρ ποτε χρόνος: Ποια είναι η λειτουργία της φράσης στη δομή του λόγου;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Η σημασία της παιδείας για τους Αθηναίους

Jacub Gagnon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

Να επισημάνετε στο κείμενο και να αναλύσετε τα στοιχεία που αποδεικνύουν τη μεγάλη σημασία που είχε για τον πολίτη της αθηναϊκής δημοκρατίας η απόκτηση παιδείας.

Ο Σωκράτης καθώς επιχειρεί να στηρίξει την άποψή του πως η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή, μας παρέχει ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με την ιδιαίτερη σημασία που είχε για τους αθηναίους η παιδεία. Εισαγωγικά, θα πρέπει να αναφερθεί πως η εκπαίδευση στην αρχαία Αθήνα περιλάμβανε τη διδασκαλία ανάγνωσης, γραφής, αριθμητικής και μελέτης σημαντικών λογοτεχνικών κειμένων (τα έπη του Ομήρου και του Ησιόδου) από τον γραμματιστή, διδασκαλία χορού και μουσικής από τον κιθαριστή και φυσικά υπήρχε μέριμνα για τη σωστή φυσική εξάσκηση από τους παιδοτρίβες. Με την πάροδο των χρόνων, βέβαια, οι Αθηναίοι επένδυαν όλο και περισσότερο στην ανώτερη εκπαίδευση των παιδιών τους με την εκμάθηση της πολιτικής τέχνης, της ρητορικής και της φιλοσοφίας, στέλνοντάς τα να μαθητεύσουν κοντά σε κάποιον σοφιστή. Η εκπαίδευση των παιδιών χρηματοδοτούνταν φυσικά από τους γονείς, γεγονός που ευνοούσε εξ ορισμού τις εύπορες οικογένειες, που είχαν τη δυνατότητα να διασφαλίσουν τους καλύτερους δασκάλους και παράλληλα να προσφέρουν στα παιδιά τους τα ακριβά μαθήματα των σοφιστών.

Η εκπαίδευση των νέων, πάντως, μπορούσε να συνεχιστεί με την εκμάθηση κάποιας τέχνης, όπως ήταν η οικοδομική και η ναυπηγική, με προσωπική μάλιστα φροντίδα των πατεράδων που συχνά μάθαιναν στα αγόρια της οικογένειας την τέχνη τους. Οι Αθηναίοι εκτιμούσαν, όπως μας αναφέρει ο Σωκράτης, τις γνώσεις των τεχνιτών και κάθε φορά που συζητούσαν στην εκκλησία του δήμου κάποιο θέμα που απαιτούσε ειδική τεχνογνωσία, έδιναν το λόγο μόνο σ’ εκείνους που κατείχαν τη συγκεκριμένη τέχνη.

Ο Σωκράτης παρόλο που δεν εκτιμούσε την κερδοσκοπική τακτική των σοφιστών, είχε εντούτοις ιδιαίτερη εκτίμηση στον Πρωταγόρα, η μεγάλη εμπειρία και γνώση του οποίου δεν μπορούσε να αμφισβητηθεί. Όταν, λοιπόν, ο Σωκράτης λέει στον Πρωταγόρα: «... θεωρώ πως έχεις μεγάλη πείρα σε πολλά ζητήματα, και πολλά έχεις μάθει και πολλά επίσης έχεις ανακαλύψει μόνος σου», μας αποκαλύπτει παράλληλα τις πηγές απ’ όπου μπορούσε να αντλήσει κάποιος γνώσεις. Έτσι, πέρα απ’ όσα μπορούσε κάποιος να μάθει μελετώντας, υπήρχαν επίσης εκείνα που μάθαινε κάποιος με τα χρόνια, από τις εμπειρίες της ζωής, αλλά κι εκείνα που μπορούσε να γνωρίσει με δική του προσωπική έρευνα και αναζήτηση. Ο Σωκράτης σέβεται τον σοφιστή και αποδέχεται πως ως σκεπτόμενο άτομο έχει προβληματιστεί πάνω στα θέματα της παιδείας κι έχει καταλήξει σε ουσιαστικά συμπεράσματα.

Το ζητούμενο, πάντως, της παιδείας ήταν η διαμόρφωση ενάρετων πολιτών και σ’ αυτό στόχευαν τα μαθήματα που παρείχαν στους μικρούς μαθητές, ιδίως μάλιστα η μελέτη των ομηρικών επών, με την προβολή σημαντικών ηρωικών και αγαθών προτύπων. Η διαβεβαίωση, επομένως, του Πρωταγόρα ότι μπορεί να διδάξει στους μαθητές του την πολιτική αρετή, καθιστώντας τους έτσι αγαθούς πολίτες, προκαλεί εντύπωση στον Σωκράτη, καθώς όσο κι αν αυτή η διδασκαλία θα ήταν πολύτιμη, μοιάζει συνάμα δυσεπίτευκτη.

Εκείνο που προβληματίζει τον Σωκράτη είναι το γεγονός ότι σημαντικές προσωπικότητες της εποχής που διέπρεπαν στον τομέα τους, αδυνατούσαν να μεταδώσουν τις γνώσεις τους και τις ικανότητές τους στα παιδιά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσε ο Περικλής, ο μεγάλος αυτός πολιτικός και στρατηγός, που προσέφερε βέβαια στα παιδιά του καλή μόρφωση σε ό,τι εξαρτιόταν από τους δασκάλους, αλλά τις δικές του αρετές δεν μπόρεσε να τους τις μεταδώσει. Ο Σωκράτης, επομένως, απορεί πως εκεί που απέτυχε ο Περικλής, θα μπορούσε να επιτύχει ο σοφιστής. Εγείροντας αφενός το θέμα του κατά πόσο μπορεί να διδαχτεί η αρετή κι αφετέρου αφήνοντας να εννοηθεί πως θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι περιορισμοί που τίθενται από τις δυνατότητες κάθε μαθητή. Όσο καλός κι αν είναι ο δάσκαλος, δεν γίνεται όλοι οι μαθητές να φτάσουν στο επίπεδο ενός Περικλή.

Δείτε επίσης:

Θέματα Έκθεσης στις Πανελλαδικές Εξετάσεις από το 2001 έως το 2011

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Σύνδεση πολιτικής και αρετής

Μύκονος

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1^η

(318e - 320c)

Ο Σωκράτης την «ευβουλία για τα ζητήματα του οίκου και τα θέματα της πόλης» (εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως), που επαγγέλλεται ως στόχο της διδασκαλίας του ο Πρωταγόρας, την εξηγεί ως «πολιτική τέχνη», δηλαδή τέχνη με την οποία «κάνει τους άνδρες ἀγαθοὺς πολίτες» (ποιεῖν τοὺς ἄνδρας ἀγαθοὺς πολίτας). Ο Πρωταγόρας δέχεται ανεπιφύλακτα ότι αυτό ακριβώς διδάσκει. Να εξηγήσετε τη σύνδεση αυτή πολιτικής και αρετής με αναφορά στις πολιτικές αντιλήψεις και γενικά την πολιτική ζωή της αρχαίας Ελλάδας (ειδικά της Αθήνας).

[Για τους αρχαίους Έλληνες ο άνθρωπος ήταν πρώτα πρώτα πολιτικὸν ὄν και η ύπαρξή του ήταν αδιανόητη έξω από την πόλη στην οποία ήταν ενταγμένος. Σωκράτης και Πρωταγόρας συμφωνούν ότι άξονας της αγωγής των νέων είναι η αρετή, αν και δεν την εννοούν με τον ίδιο τρόπο. Ο Πρωταγόρας δίνει έμφαση στην κοινωνική λειτουργία και χρησιμότητα της αρετής (δεν ενδιαφέρεται για λεπτομερέστερες θεωρητικές αναλύσεις). Φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας δέχεται (και ο Σωκράτης έμμεσα) ότι ο αγαθός άνδρας είναι αυτονόητα αγαθός πολίτης (γι’ αυτό και το μάθημα που διδάσκει είναι εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως).]

Ο Πρωταγόρας διατείνεται πως η διδασκαλία του αποσκοπεί σε μια αμιγώς νοητική βελτίωση των μαθητών του, οι οποίοι θα καθίστανται ικανοί να κρίνουν σωστά καθετί που αφορά τις ιδιωτικές και δημόσιες υποθέσεις. Εντούτοις, τη νοητική αυτή βελτίωση ο Σωκράτης την ερμηνεύει ως διδασκαλία της πολιτικής τέχνης που στοχεύει στο να κάνει τους άνδρες αγαθούς πολίτες, δίνοντας έτσι ηθική χροιά στα μαθήματα του Πρωταγόρα. Η νοητική διάσταση της αρετής εμφανίζεται άρα αλληλένδετη με την ηθική, καθώς για τους αρχαίους Έλληνες ένας άνθρωπος δεν μπορούσε να θεωρηθεί ικανός πολίτης αν δεν ήταν ηθικά άρτιος. Η ηθική αρτιότητα, μάλιστα, λάμβανε την ιδανική της έκφραση μέσα από τη συμμετοχή του ατόμου στα κοινά, με σαφή πάντοτε διάθεση για προσφορά στο κοινωνικό σύνολο.

Η έννοια της αρετής ενέχει μια σειρά προτερημάτων, τα οποία σχετίζονται τόσο με τις νοητικές και γνωστικές ικανότητες του ατόμου, όσο και με την ηθική του υπόσταση. Όταν, επομένως, ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για την εὐβουλία περὶ τῶν οἰκείων καὶ περὶ τῶν τῆς πόλεως, δεν περιορίζει το σκοπό της διδασκαλίας του στην ορθοφροσύνη, τη βελτίωση της κρίσης του ατόμου και στην ενίσχυση των εκφραστικών του ικανοτήτων, εννοεί παράλληλα και την ηθική τελείωση. Η νοητική εξέλιξη του ατόμου, είναι για τους αρχαίους Έλληνες άμεσα συνυφασμένη με την ηθική του ανάπτυξη.

Παράλληλα, διαπιστώνουμε ότι για τον Πρωταγόρα, όπως και για τον Σωκράτη, το να είναι κάποιος αγαθός άνδρας σημαίνει ταυτόχρονα πως είναι και αγαθός πολίτης, στοιχείο που τονίζει την πεποίθηση που επικρατούσε τότε πως η δράση του ατόμου στην προσωπική του ζωή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την παρουσία του στα πλαίσια της κοινωνίας. Ο Αθηναίος πολίτης μπορεί να αποζητήσει την προσωπική του δικαίωση και ευημερία, μόνο μέσα από τη συνολική ευημερία της πόλης, γι’ αυτό και οποιαδήποτε εκπαιδευτική προσπάθεια γίνεται για την προσωπική του βελτίωση, αποσκοπεί κατ’ ανάγκη και στα στοιχεία εκείνα που θα τον καταστήσουν ενεργό και αποτελεσματικό πολίτη. Για τους αρχαίους Αθηναίους είναι αυτονόητο πως ένας πολίτης είναι αγαθός όταν συνδυάζει τις πολιτικές του δεξιότητες με τις ηθικές εκείνες αρετές που θα τον ωθήσουν να θέσει τον εαυτό του στην υπηρεσία της πόλης.

Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο Σωκράτης αναφερόμενος στην πολιτική τέχνη, διευκρινίζει πως αυτή κάνει τους άνδρες αγαθούς πολίτες, και όχι πολιτικούς, υπό την έννοια πως πρώτο μέλημα κάθε εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι η πνευματική και ηθική ολοκλήρωση που θα προσφέρει στην πόλη ενάρετους πολίτες, από τους οποίους θα προκύψουν στη συνέχεια και οι αγαθοί πολιτικοί. Για τον Σωκράτη δεν είναι θεμιτή η στάση των σοφιστών να εκπαιδεύουν τους μαθητές τους ειδικά για μια πολιτική σταδιοδρομία, καθώς η ουσιαστική τους φροντίδα θα έπρεπε να είναι η ενστάλαξη ηθικών αρχών στους μαθητές τους, ώστε να υπηρετήσουν άξια την πόλη έστω και ως απλοί πολίτες. Άλλωστε, στα πλαίσια της αθηναϊκής δημοκρατίας, κάθε πολίτης αναλάμβανε πολιτική δράση με τη συμμετοχή του στις συνελεύσεις και στα δικαστήρια, με τη συμμετοχή του στις πολεμικές δραστηριότητες της πόλης, αλλά και με την εκλογή του σε αξιώματα.

Η αναφορά του Σωκράτη σε αγαθούς πολίτες μας παραπέμπει στο πρότυπο του καλοῦ κἀγαθοῦ πολίτη, που συνδύαζε το σωματικό κάλλος και το καλογυμνασμένο σώμα, με τη σύνεση και τη σωφροσύνη που του επέτρεπε να συγκρατεί τον εαυτό του από τα πάθη. Ενός πολίτη που διακρινόταν παράλληλα για την ορθή του κρίση, αλλά και για την ικανότητά του να οδηγείται σε δράση, έχοντας πρώτα αναλύσει τις περιστάσεις και τα δεδομένα της πραγματικότητας με τη βοήθεια του λόγου.

Τέλος, δε θα πρέπει να μας διαφεύγει πως η προσέγγιση από τον Σωκράτη της ευβουλίας, -μιας νοητικής επί της ουσίας αρετής-, με ηθικούς όρους, -ο Σωκράτης αναφέρεται σε αγαθούς πολίτες-, έχει το ανάλογό της και στην επιχειρηματολογία του Πρωταγόρα, ο οποίος θέλοντας να πείσει για το διδακτό της αρετής θα καταφύγει σ’ έναν μύθο που αποδεικνύει πως η δίκη και η αιδώς -δύο ηθικές και όχι νοητικές αρετές- είναι έμφυτες στους ανθρώπους. Ακόμη, δηλαδή, και ο Πρωταγόρας όταν καλείται να πείσει ότι οι νοητικές αρετές που πρεσβεύει ότι διδάσκει, μπορούν να διδαχτούν, θα αναφερθεί σε ηθικές αρετές, -το επιχείρημά του είναι σε γενικές γραμμές πως εφόσον η δίκη και η αιδώς είναι έμφυτες στους ανθρώπους, τότε η αρετή εν γένει και η ευβουλία ειδικότερα, μπορεί να διδαχτεί- ενισχύοντας έτσι την αίσθηση πως για τους αρχαίους Έλληνες οι νοητικές και οι ηθικές αρετές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης.