Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μὴ διδακτόν της αρετής;

Paul Bond 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η

Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Σωκράτης για το μὴ διδακτόν της αρετής, από πού τα αντλεί και πόσο ισχυρά είναι;

[Χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα: ♦ α) Οι Αθηναίοι, άνθρωποι σοφοί, όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέματα που εξαρτώνται από την τεχνογνωσία, συμβουλεύονται τους ειδικούς. Όταν πρόκειται να συζητήσουν για τη διοίκηση της πόλης, τότε μπορεί να μιλήσει ο καθένας, χωρίς να έχει μάθει την «τέχνη» αυτή από κανέναν. Άρα: Οι Αθηναίοι πιστεύουν ότι η «τέχνη» αυτή δεν διδάσκεται. ♦ β) Οι πιο σοφοί και οι άριστοι των συμπολιτών μας που έχουν αυτή την αρετή δεν είναι σε θέση να τη μεταδώσουν σε άλλους, παράδειγμα ο Περικλής με τους γιους του είτε με τον ανιψιό του Κλεινία και πάμπολλοι άλλοι αγαθοί, που δεν βελτίωσαν ποτέ κανέναν (οὐδένα πώποτε βελτίω ἐποίησαν). Άρα: η αρετή δεν διδάσκεται. ♦ Στο δεύτερο επιχείρημα μεταπηδά από το χώρο της πολιτικής σ’ αυτόν της ηθικής. ♦ Τα επιχειρήματα προέρχονται από την πολιτική πρακτική και την καθημερινή ζωή. Το δεύτερο ειδικά οδηγεί σε αμφισβητούμενο συμπέρασμα, αφού θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι η κατοχή της αρετής είναι κάτι διαφορετικό από τη μετάδοσή της κτλ. Το πρώτο χρειάζεται να αναλυθεί περισσότερο για να φανούν οι αδυναμίες του, π.χ. το γεγονός ότι ο αθηναϊκός λαός είναι σοφός, συνεπάγεται ότι η γνώμη του γίνεται δεκτή ως αληθινή, πράγμα που ο Σωκράτης δεν διατυπώνει, αλλά εξυπακούεται. Αυτό όμως μπορεί να ελεγχθεί ως προς την εγκυρότητά του. Η επιχειρηματολογία του ανήκει στην κατηγορία που ο Αριστοτέλης ονομάζει «ἐξ εἰκότων», δηλαδή πιθανολογική. Βλ. αναλυτικά, Κ. Ν. Πετρόπουλος, σσ.332-333, Σ. Γκίκας σσ. 48-60, Κ. Ν. Γραικός, σ. 116. Ο A. E. Taylor (σ. 287) επισημαίνει ότι ο Σωκράτης δε θα δεσμευτεί με κάποια από τις απόψεις που εκθέτει, για τις οποίες απλώς υποστηρίζει ότι δεν μπορούν να αγνοηθούν.]  

Η πειστικότητα των επιχειρημάτων του Σωκράτη τίθεται συχνά υπό αμφισβήτηση, υπό την έννοια πως ακόμη και σε μια πρώτη ανάγνωση μοιάζουν ανεπαρκή, πολλώ δε μάλλον αν ελεγχθούν περαιτέρω. Το γεγονός αυτό μας οδηγεί σε προβληματισμό σχετικά με τον λόγο που ωθεί τον φιλόσοφο να χρησιμοποιήσει αναποτελεσματική επιχειρηματολογία για την υποστήριξη της άποψής του ότι η πολιτική αρετή δεν είναι διδακτή.

Μια πιθανή εξήγηση για τη χρήση μη πειστικών επιχειρημάτων από τον Σωκράτη είναι η απουσία προκαθορισμένης θέσης στις απόψεις του. Ο Σωκράτης δεν σκοπεύει να παρουσιάσει από την αρχή της συζήτησης μια άρτια αιτιολογημένη άποψη, καθώς κάτι τέτοιο θα ήταν ενάντια στην πάγια τακτική του να αντλεί σταδιακά την αλήθεια από τον συνομιλητή του. Επιπροσθέτως, όπως θα προκύψει από τη συνέχεια της συζήτησης, ο Πλάτωνας δεν έχει ακόμη διαμορφώσει μια ολοκληρωμένη άποψη για το θέμα της αρετής, οπότε στα πλαίσια αυτού του διαλόγου γίνεται μια πρώτη προσέγγισή του.

Ο φιλόσοφος, άλλωστε, εμφανίζεται να διαφωνεί με τον σοφιστή, όχι γιατί πραγματικά δεν πιστεύει ότι η αρετή είναι διδακτή –ενδεικτική, ως προς αυτό, είναι η αντιστροφή των απόψεων των δύο ανδρών στο κλείσιμο του διαλόγου-, αλλά για να τον οδηγήσει σε μια πληρέστερη παρουσίαση και τεκμηρίωση των θέσεών του. Παρατηρούμε, δηλαδή, ότι ο Σωκράτης θέτει σε εφαρμογή τη διαλεκτική του μέθοδο, ωθώντας αρχικά τον συνομιλητή του στο να παρουσιάσει με σαφήνεια τη δική του επιχειρηματολογία, ώστε να μπορέσει στην πορεία ο φιλόσοφος να ελέγξει τη σταθερότητα και την εγκυρότητα των απόψεών του. Εφόσον ο Πρωταγόρας ισχυρίζεται ότι μπορεί να διδάξει την πολιτική αρετή, τότε θα πρέπει να αποδείξει με πληρότητα τον ισχυρισμό του αυτό. Επομένως, ο Σωκράτης εκφράζει τις αντιρρήσεις του, όχι για να πείσει πέρα από κάθε αμφισβήτηση, αλλά μόνο και μόνο για να δώσει στον Πρωταγόρα την αναγκαία αφορμή να προχωρήσει στην τεκμηρίωση της άποψής του.

Το πρώτο επιχείρημα του Σωκράτη είναι πως, στα πλαίσια της εκκλησίας του δήμου, οι Αθηναίοι δέχονται στα θέματα της πολιτικής την άποψη όλων των συμπολιτών τους, χωρίς να υπάρχει η απαίτηση να έχουν κάποια συγκεκριμένη γνώση επί του θέματος. Γεγονός που υποδηλώνει την πεποίθησή τους ότι η πολιτική τέχνη δεν διδάσκεται.

Το επιχείρημα αυτό που αντλείται από την πολιτική πρακτική της Αθήνας, αν ιδωθεί έχοντας υπόψη την αρνητική άποψη του Σωκράτη για τους συμπολίτες του, εμπεριέχει έναν αυστηρό υπαινιγμό για τη συνήθεια της πόλης του να δέχεται τη γνώμη όλων των πολιτών και να επιτρέπει σε άτομα με ανύπαρκτη πολιτική κρίση να εκφέρουν άποψη για κρίσιμα ζητήματα. Ο Σωκράτης -και μέσω αυτού ο Πλάτωνας- με την εμφανή ειρωνεία για τους σοφούς Αθηναίους, εγείρει ένα σημαντικό θέμα σχετικά με την οχλοκρατική πτυχή της δημοκρατίας.

Ακόμη, πάντως, κι αν αφήσουμε κατά μέρος την υπονοούμενη κριτική του επιχειρήματος, ο Σωκράτης μοιάζει να παραγνωρίζει τη συστηματική αγωγή των Αθηναίων πολιτών, οι οποίοι από μικρή ηλικία εκπαιδεύονταν σε θέματα πολιτικής, προετοιμαζόμενοι για τη συμμετοχή τους στις διαδικασίες της άμεσης δημοκρατίας. Αν σε άλλες πόλεις οι πολίτες εκπαιδεύονταν κατάλληλα, ώστε να υπακούν χωρίς αντιρρήσεις τις αποφάσεις των βασιλιάδων, στην Αθήνα οι πολίτες γνώριζαν από νωρίς ότι η άποψή τους έχει αξία, γι’ αυτό κι έπρεπε να είναι μάθουν πώς να εκφέρουν λόγο και να διαμορφώνουν σωστές απόψεις.

Το δεύτερο επιχείρημα του Σωκράτη είναι ότι σημαντικοί άντρες, όπως ο Περικλής, που κατέχουν την πολιτική αρετή, όχι μόνο αδυνατούν οι ίδιοι να τη μεταδώσουν στα παιδιά τους, αλλά ούτε καν αναθέτουν σε κάποιον άλλον να τους τη διδάξει. Η στάση, επομένως, των μεγάλων αυτών πολιτικών υποδεικνύει ότι δεν πιστεύουν πως μπορεί να διδαχτεί η πολιτική αρετή, ούτε από τους ίδιους, αλλά ούτε κι από κάποιον άλλον.

Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Σωκράτης και στα πλαίσια του πλατωνικού διαλόγου «Μένων» διατυπώνει την άποψη ότι ο Περικλής, ο Θεμιστοκλής αλλά και ο Θουκυδίδης δεν κατόρθωσαν να μεταδώσουν στα παιδιά τους την αρετή:

«Σωκράτης: ...Μα, αν προτιμάς, ξέρεις ότι ο Περικλής ο τόσο μεγαλόπρεπα σοφός άνδρας, ανάθρεψε δυο γιους, τον Πάραλο και τον Ξάνθιππο;

Άνυτος: Ναι βέβαια.

Σωκράτης: Αυτούς, όπως και συ ξέρεις, τους εδίδαξε την ιππική και τους έκαμε πρώτους μέσα στην Αθήνα, και στη μουσική, στην πάλη και στα άλλα όσα ανήκουν σε τέχνη τους επαίδευσε και τους έκαμε καλύτερους από όλους· αγαθούς άνδρες δεν ήθελε άραγε να τους κάμη; Εγώ, νομίζω, ήθελε, φοβούμαι όμως μήπως αυτό δεν είναι διδακτό πράγμα. Και για να μη νομίζης ότι αδύνατοι φάνηκαν σ' αυτό το πράγμα λίγοι Αθηναίοι και οι πιο ασήμαντοι, θυμήσου ακόμη, ότι ο Θουκυδίδης ανάθρεψε δυο γιους, τον Μελησία και τον Στέφανο· και στα άλλα τους επαίδευσε καλά, αλλά στην πάλη ξεπέρασαν όλους τους Αθηναίους· τον ένα τον εμπιστεύθηκε στον Ξανθία, τον άλλο στον Εύδωρο· περνούσαν τότε αυτοί για πρώτοι στην πάλη· ή δεν θυμάσαι;

Άνυτος: Ναι, ναι, έχω ακούσει.

Σωκράτης: Δεν είναι λοιπόν φανερό ότι ο Θουκυδίδης δεν θα εδίδασκε ποτέ τα παιδιά του όσα έπρεπε να δαπανά για να μάθουν, αλλά θα τους εδίδασκεν εκείνα, που χωρίς να πρέπει να ξοδέψη κανείς τίποτε, θα τους έκαναν αγαθούς άνδρες, αν βέβαια η αρετή ήταν διδακτό πράγμα; Ήταν, θάλεγε ίσως κανείς, ο Θουκυδίδης άσημος και δεν είχε πολλούς φίλους Αθηναίους και από τους συμμάχους; Και από μεγάλη οικογένεια ήταν και μεγάλη επιρροή είχε και στην πόλη μας και στους άλλους Έλληνες, ώστε, αν αυτό ήταν διδακτό, θα εύρισκεν εκείνον που θα έκανε αγαθούς τους γιους του, ή από τους εντόπιους ή από τους ξένους, αν στον ίδιο δεν έμενε καιρός από τις φροντίδες για την πόλη. Αλλά, φίλε Άνυτε, μήπως δεν είναι διδακτό πράγμα η αρετή.»

(Μετάφραση: Β. Τατάκης)

Ο Σωκράτης σ’ αυτό το επιχείρημα κρίνει το διδακτό της αρετής με βάση την αδυναμία του Περικλή να κάνει τους γιους του πετυχημένους πολιτικούς, όπως ήταν ο ίδιος. Η διαπίστωση αυτή όμως συγχέει την πολιτική με την ηθική διάσταση της αρετής, καθώς το γεγονός ότι οι γιοι του Περικλή δεν έγιναν σημαντικοί πολιτικοί δε σημαίνει πως υπήρξαν ανήθικοι άνθρωποι. Επιπλέον, η αδυναμία του Περικλή να μεταδώσει την πολιτική αρετή στους γιους του, δε συνεπάγεται το μη διδακτό της αρετής, υπό την έννοια πως ο μεγάλος αυτός πολιτικός ενδέχεται να μην είχε την απαιτούμενη μεταδοτικότητα ή τα παιδιά του να μην είχαν τις ικανότητες εκείνες που θα τους επέτρεπαν να διαπρέψουν στην πολιτική.

Το επιχείρημα αυτό παρουσιάζεται αρκετά αναποτελεσματικό ως προς την πειστικότητά του, καθώς ο φιλόσοφος παίρνει μια διαπίστωση από την ιδιωτική ζωή του Περικλή και της αποδίδει καθολικές διαστάσεις, χωρίς παράλληλα να λαμβάνει υπόψη του τις υπόλοιπες παραμέτρους που επηρεάζουν την εξέλιξη ενός μαθητή, έστω κι αν αυτός είναι γιος του Περικλή.

Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί μια ενδιαφέρουσα αντίφαση στην επιχειρηματολογία του Σωκράτη, ο οποίος ενώ στο πρώτο του επιχείρημα παρουσιάζει όλους τους Αθηναίους να κατέχουν την πολιτική αρετή, στο δεύτερο επιχείρημα εξαιρεί τους γιους του Περικλή, λέγοντας πως ο μεγάλος πολιτικός δεν κατόρθωσε να τους τη μεταδώσει.