Κωνσταντίνος Καβάφης «Θεατής Δυσαρεστημένος»

Joana Kruse 

Κωνσταντίνος Καβάφης «Θεατής Δυσαρεστημένος»

«Απέρχομαι, απέρχομαι. Μη κράτει με.

Της αηδίας και ανίας είμαι θύμα.»

«Πλην μείν’ ολίγον χάριν του Μενάνδρου. Κρίμα

τόσον να στερηθής.» «Υβρίζεις, άτιμε.

»Μένανδρος είναι ταύτα τα λογίδια,

άξεστοι στίχοι και παιδαριώδες ρήμα;

Άφες ν’ απέλθω του θεάτρου παραχρήμα

και λυτρωθείς να στρέψω εις τα ίδια.

»Της Ρώμης ο αήρ σ’ έφθειρεν εντελώς.

Αντί να κατακρίνης, επαινείς δειλώς

κ’ επευφημείς τον βάρβαρον — πώς λέγεται;

»Γαβρέντιος, Τερέντιος; — όστις απλώς

διά Λατίνων ατελλάνας ων καλός,

την δόξαν του Μενάνδρου μας ορέγεται.»

Η ρωμαϊκή λογοτεχνία είναι η πρώτη «καταγόμενη» λογοτεχνία. Ασχολείται συνειδητά με την -αναγνωρισμένη ως ανώτερη- παράδοση ενός άλλου λαού∙ του ελληνικού. Και όταν πια αυτονομείται από την προκάτοχό της, τότε βρίσκει τον εαυτό της και αναπτύσσει μια διαφοροποιημένη αυτοσυνειδησία. Έτσι, επιτελεί μια προεργασία για τις μεταγενέστερες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες και είναι σε θέση να γίνει δάσκαλός τους.

Η αρχή της λογοτεχνικής διαδοχής (imitatio) για εμάς έχει αρνητικό περιεχόμενο, που το πήρε από τα χρόνια του ρομαντισμού. Την αρνητική έννοια plagium (στα γερμανικά: Plagiat [«πνευματική υπεξαίρεση»]) τη γνώριζε και η Αρχαιότητα. Το δρόμο για μια σωστότερη εκτίμηση της λογοτεχνικής εξάρτησης τον άνοιξαν τα λόγια που αποδίδονται στον Βιργίλιο: είναι ευκολότερο να αρπάξεις από τα χέρια του Ηρακλή το ρόπαλό του παρά από τον Όμηρο ένα και μόνο στίχο. Μια πνευματώδης δανειοδότηση και μεταφορά σε μια νέα νοηματική συνάρτηση δεν θεωρείται διαρπαγή αλλά δάνειο που γίνεται με την πρόθεση να είναι αναγνωρίσιμο από τον κάθε αναγνώστη. Ο ρητοροδιδάσκαλος της αυγούστειας εποχής, Αρέλλιος Φύσκος, τονίζει τον ανταγωνισμό με το πρότυπο. Ως κεντρικό παράδειγμα προσκομίζει ένα χωρίο, στο οποίο ο Σαλλούστιος εκφράζεται πιο συνοπτικά από τον Θουκυδίδη, συνεπώς ο Ρωμαίος υποσκελίζει τον Έλληνα σ’ αυτό που εκείνος ως τότε υπερείχε. Επομένως, στην imitatio έχουμε τη δυνατότητα να αξιολογήσουμε με ιδιαίτερα σαφή τρόπο τη νέα συμβολή αντιβάλλοντάς τη ρητά και κατηγορηματικά με τη συνεισφορά του συγγραφέα του προτύπου. Όσο πιο σημαντικό είναι το υπόδειγμα, τόσο πιο ισχυρή γίνεται η πρόκληση και -σε περίπτωση επιτυχίας- η ενίσχυση των δυνάμεων του διαδόχου. Συνεπώς, μια λογοτεχνία με συνείδηση της ιστορίας της δεν χρειάζεται σε καμιά περίπτωση να είναι ένας διάλογος επιγόνων με το παρελθόν∙ αντίθετα, η ίδια μπορεί να αποτελεί συνεχώς στο διάβα του χρόνου το αντικείμενο ενός «διαλόγου κορυφής»: ας φέρουμε στο νου μας τον Δάντη, τον Βιργίλιο και τον Όμηρο.

Η ρωμαϊκή λογοτεχνία είναι μια «μαθητευόμενη» λογοτεχνία. Δεν νιώθει ντροπή για τους δασκάλους της∙ αντίθετα, με πολλούς τρόπους δηλώνει το σεβασμό της γι’ αυτούς, και μάλιστα όταν απομακρύνεται από κοντά τους πορεύεται τους δικούς της δρόμους. Και ακριβώς έτσι, συχνά παραπλανά το σημερινό μελετητή. Ενώ οι σύγχρονες απαιτήσεις πρωτοτυπίας υποχρεώνουν πολλές φορές τους συγγραφείς να παρουσιάζουν παλαιές απόψεις ως νέες, στους Ρωμαίους κυριαρχεί μια αντίθετη σύμβαση. Όπως στην πολιτική ζωή οι καινοτομίες, για να γίνουν αποδεκτές, έπρεπε να δηλώνονται ως αρχαίο ρωμαϊκό έθιμο, έτσι και ένας συγγραφέας έπρεπε να επικαλείται μια σειρά πνευματικών προγόνων ή, αν ήταν απαραίτητο, πρώτος αυτός να τους δημιουργήσει. Έτσι, η εσωτερική συνάφεια από συγγραφέα σε συγγραφέα και από εποχή σε εποχή, που προκαλείται με την αρχή ακριβώς της imitatio, δημιουργεί μια ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη γραμματολογική θεώρηση. Και μας βοηθάει πολλές φορές να αντιληφθούμε την ιστορία ως μια πρόοδο με εσωτερικές συναρτήσεις και ως μια κατάκτηση συνεχώς νέων εδαφών.

Στα αρχαιότερα χρόνια τίτλο τιμής αποτελούσε μόνο η μίμηση ελληνικών υποδειγμάτων∙ η χρήση λατινικών προτύπων θεωρούταν κλοπή.

 «Απέρχομαι, απέρχομαι. Μη κράτει με.

Της αηδίας και ανίας είμαι θύμα.»

«Πλην μείν’ ολίγον χάριν του Μενάνδρου. Κρίμα

τόσον να στερηθής.» «Υβρίζεις, άτιμε.

»Μένανδρος είναι ταύτα τα λογίδια,

άξεστοι στίχοι και παιδαριώδες ρήμα;

Άφες ν’ απέλθω του θεάτρου παραχρήμα

και λυτρωθείς να στρέψω εις τα ίδια.

Στον έντονου ύφους αυτό διάλογο ο Κωνσταντίνος Καβάφης εκφράζει τις αντιδράσεις και την ενόχληση που προκαλούσε η τάση των Ρωμαίων λογοτεχνών να μιμούνται τα έργα των Ελλήνων προκατόχων τους, σ’ εκείνους που αρνούνταν ν’ αναγνωρίσουν έστω και την ελάχιστη αρετή στην ιδιάζουσα παραγωγή της νεότερης αυτής λογοτεχνίας.  

Ο ήρωας του ποιήματος, ο δυσαρεστημένος θεατής, παρακολουθώντας κάποια από τις κωμωδίες του Τερέντιου -Ρωμαίου κωμωδιογράφου, μιμητή του Μενάνδρου-, δηλώνει την πρόθεσή του να αποχωρήσει από το θέατρο και ζητά από τη συντροφιά του να μην τον εμποδίσει, αφού, όπως σχολιάζει, έχει πέσει θύμα της αηδίας και της βαρεμάρας. Ενώ, στο κάλεσμα ενός συντρόφου του να παραμείνει για χάρη του Μενάνδρου, ο ήρωας εκνευρίζεται ακόμη περισσότερο, καθώς θεωρεί πως είναι υβριστικό το να συγκρίνει κανείς τα «λογίδια» αυτά με το σαφώς υπερέχον έργο του Μενάνδρου. Ό,τι έχει κατορθώσει να δημιουργήσει, κατά τον ήρωα του ποιήματος, ο αδέξιος μιμητής του Μενάνδρου, είναι άξεστοι στίχοι με παιδαριώδες περιεχόμενο. Γι’ αυτό απαιτεί να τον αφήσουν να φύγει αμέσως από το θέατρο κι αφού λυτρωθεί απ’ αυτό το βασανιστήριο να στρέψει την προσοχή του στις ατομικές του υποθέσεις.

»Της Ρώμης ο αήρ σ’ έφθειρεν εντελώς.

Αντί να κατακρίνης, επαινείς δειλώς

κ’ επευφημείς τον βάρβαρον — πώς λέγεται;

»Γαβρέντιος, Τερέντιος; — όστις απλώς

διά Λατίνων ατελλάνας ων καλός,

την δόξαν του Μενάνδρου μας ορέγεται.»

Προτού, πάντως, αποχωρήσει ο δυσαρεστημένος θεατής, επικρίνει τον φίλο του που τόλμησε να επαινέσει αυτό το απαράδεκτο κακέκτυπο, επισημαίνοντάς του πως προφανώς τον έχει διαφθείρει τελείως ο ρωμαϊκός αέρας, αφού αντί να κατακρίνει τον βάρβαρο αυτό δημιουργό τον επαινεί. Φροντίζει, μάλιστα, με σαρκαστική και υποτιμητική διάθεση να προσποιηθεί πως δεν είναι καν σίγουρος για το όνομα του Τερέντιου, δημιουργώντας τη σκωπτική παραλλαγή Γαβρέντιος, ως πιθανή επιλογή. Όπως, λοιπόν, κι αν τον λένε είτε Γαβρέντιο είτε Τερέντιο, αυτός αν και είναι καλός μόνο για τις πρωτόγονες ρωμαϊκές φάρσες (fabula Atellana) κι όχι για τη σύνθεση ποιοτικής κωμωδίας, έχει το θράσος να επιθυμεί και να επιδιώκει τη δόξα του Μενάνδρου.

Προσέχουμε πως η γραφή του ποιήματος στην καθαρεύουσα, η αναφορά στον αέρα της Ρώμης κι η αβεβαιότητα του ήρωα για το όνομα του Τερέντιου (ένδειξη πως ο Ρωμαίος κωμωδιογράφος δεν έχει αποκτήσει ακόμη τη δόξα που κατέκτησε στην πορεία), υποδηλώνουν την πρόθεση του Καβάφη να δημιουργήσει την αίσθηση πως ο διάλογος αυτός τοποθετείται στην εποχή δράσης του Τερέντιου. Με αυτό το τέχνασμα της χρονικής μετατόπισης ο ποιητής απαλλάσσεται από την υποχρέωση να λάβει υπόψη του το γεγονός ότι σταδιακά οι Ρωμαίοι, όχι μόνο κατόρθωσαν να δημιουργήσουν δικά τους λογοτεχνικά είδη, αλλά και να συνθέσουν έργα εξαιρετικής ποιότητας που μπορούσαν να σταθούν με αρκετές αξιώσεις πλάι στα έργα των Ελλήνων δημιουργών.

Μένανδρος

Η ζωή του Μενάνδρου (342/1 – 291/90 π.Χ.) συμπίπτει με ένα από τα πιο ταραγμένα κεφάλαια της αρχαίας ιστορίας. Στα νιάτα του ήταν μάρτυρας της νικηφόρας πορείας του Αλέξανδρου, που παρέσυρε όλα τα σύνορα. Οι πληροφορίες για την πρώτη του παράσταση δεν είναι σύμφωνες, πιθανώς όμως άρχισε τι ποιητικό του στάδιο στα 321 με την Οργή. Τότε ο μεγάλος Κατακτητής ήταν από δύο χρόνια πεθαμένος, τον προηγούμενο χρόνο όμως η τελευταία απόπειρα της Αθήνας για ελευθερία και δύναμη τελείωσε με την ήττα του στόλου της κοντά στην Αμοργό∙ η Αθήνα υποχρεώθηκε να δεχθεί στη Μουνιχία μακεδονική φρουρά και ο Δημοσθένης είχε πάρει δηλητήριο στην Καλαυρία. Όταν στων Διαδόχων τους ταραγμένους αγώνες που ακολούθησαν, ο Κάσσανδρος κατόρθωσε να πάρει την πρώτη θέση, πέρασε και η Αθήνα υπό την κυριαρχία του. Εκεί εγκατέστησε επιμελητή της πόλης τον Δημήτριο τον Φαληρέα, έναν μαθητή του Θεόφραστου, που στην δεκάχρονη φιλοσοφημένη διακυβέρνησή του (317-307) εξασφάλισε στην Αθήνα τάξη και εσωτερική ειρήνη. Το γεγονός ότι ο άνθρωπος αυτός, λίγο ύστερα από την ανατροπή που έδωσε τέλος στην εξουσία του πήγε στην Αίγυπτο και πήρε εκεί μέρος στο πολιτιστικό ανοικοδομητικό έργο του Πτολεμαίου του Πρώτου, έχει τη σημασία συμβόλου για τη μετατόπιση των πνευματικών παρορμήσεων. Οι στενές σχέσεις του Μενάνδρου με τον Φαληρέα, ύστερα από το διώξιμο του τελευταίου θα είχαν μοιραίες συνέπειες για τον πρώτο, αν δεν τον έσωζαν προσωπικοί φίλοι.

Κυρίαρχος της Αθήνας ήταν τώρα ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, και η ψευτοελευθερία που παραχώρησε πανηγυρίστηκε από τους Αθηναίους με υπερβολικές εκδηλώσεις σαν αποκατάσταση του παλιού μεγαλείου. Η ανανέωση της πανελλήνιας συμμαχίας στην Κόρινθο, που την πέτυχε ο Δημήτριος στα Ίσθμια του 302, αποδείχτηκε τον επόμενο κιόλας χρόνο απατηλή, όταν η ιδέα να διατηρηθεί ακέραιο το κράτος του Αλέξανδρου βρήκε το τέλος της στο πεδίο της μάχης της Ιψού. Η Αθήνα μπόρεσε να εξασφαλίσει ξανά την ανεξαρτησία της για μερικά χρόνια, όταν όμως ο Δημήτριος ελευθέρωσε τα χέρια του στην Ασία, στράφηκε εναντίον της άπιστης πόλης, που κάποτε του είχε στήσει επίχρυσους ανδριάντες και του είχε τραγουδήσει ύμνους. Η Αθήνα βρισκόταν τότε κάτω από την «τυραννίδα» του δραστήριου Λαχάρη και αντιστάθηκε όσο μπόρεσε, υποχρεώθηκε όμως να συνθηκολογήσει την άνοιξη του 294. Τότε, λίγα χρόνια πριν από τον θάνατο του Μενάνδρου, η Αθήνα δέχθηκε στον λόφο του Μουσείου, στη Μουνιχία και στον Πειραιά φρουρές, που τράβηξαν σφιχτά τα χαλινάρια της ανήσυχης πόλης.

Είναι βαθύτατα χαρακτηριστικό για τη φύση της Νέας κωμωδίας το πόσο λίγη από την απέραντη ταραχή της εποχής μπορούμε να παρατηρήσουμε μέσα στα έργα του Μενάνδρου. Βέβαια τα ονόμασαν καθρέφτη της ζωής, αυτή η ζωή όμως, διαφορετικά από ό,τι συμβαίνει στον Αριστοφάνη, δεν είναι η πολιτική. Σε όλη την εναλλαγή ανάμεσα σε όνειρα ελευθερίας και σε δουλικότητα, στην πολυποίκιλη διαδοχή δυναστών, διατηρήθηκε μολαταύτα ανάλλαχτη και ανέγγιχτη εκείνη η πνευματική Αθήνα, που τότε δεν διοικούσε ακόμα μουσειακά την ανεξάντλητη κληρονομιά της, αλλά τη συντηρούσε ζωντανή χάρη στους καλύτερους από τους πολίτες της. Εδώ είναι ριζωμένος ο Μένανδρος.

Τον ίδιο χρόνο με τον Μένανδρο γεννήθηκε ο Επίκουρος, και είναι μαρτυρημένο ότι υπηρέτησαν έφηβοι μαζί τη στρατιωτική τους θητεία. Γι’ αυτό ήταν εύλογο μέσα στα έργα του ποιητή να ψάχνουν να βρουν ίχνη επικούρειας διδασκαλίας. Ιδιαίτερα νόμισαν ότι αναγνώρισαν τέτοια ίχνη στη σοφία του Ονήσιμου που αρνείται ότι οι θεοί φροντίζουν για τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Ο Επίκουρος όμως ίδρυσε τη σχολή του στην Αθήνα μόνο στα 306, και ύστερα από τη στρατιωτική του θητεία έζησε σε μικρασιατικό έδαφος. Όσες ιδέες κι αν αντάλλαξαν οι έφηβοι, είναι δύσκολο να φανταστούμε μια μόνιμη επίδραση του Επίκουρου επάνω στον Μένανδρο. Εκεί όπου είναι δυνατό να αποδειχτούν σχέσεις του ηθικού κόσμου των ιδεών του με τη φιλοσοφία της εποχής, αυτές οδηγούν προς τον Περίπατο.

Η Αθήνα εκείνης της εποχής με τους άπειρους θησαυρούς της παράδοσής της και με τον πολιτισμό της, που είχε κιόλας παλιώσει ελαφρά, ήταν σε θέση να δένει ακόμα κοντά της ανθρώπους με μυαλό και καρδιά, όπως συμβαίνει και στις ημέρες μας με τις παλιές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Έτσι κι ο Μένανδρος αρνήθηκε τις δελεαστικές προσκλήσεις από βασιλικές αυλές, είτε προέρχονταν από την Αίγυπτο είτε από τη Μακεδονία.

Έχουμε λίγες εξωτερικές χρονολογίες της ποιητικής του σταδιοδρομίας. Είναι αλήθεια ότι μπορούμε να προσδιορίσουμε με κάποιαν εμπιστοσύνη την πρώτη του παράσταση, της Οργής στα 321, για τα άλλα όμως σταθερές χρονολογίες έχουμε μόνο για τους Ιμβρίους (301) από το όνομα του άρχοντα στις Περιοχές, ίσως και για τον Ηνίοχο (312) χάρη στη συμπλήρωση ενός χωρίου της επιγραφής με τις διδασκαλίες από τον A. WILHELM. Πάρα πολύ σημαντικό για την εκτίμηση της εξέλιξης του Μενάνδρου είναι ότι ο Δύσκολος που ανακαλύφθηκε τελευταία, χάρη στη «διδασκαλία» του αναγνωρίσθηκε σαν πρώιμο έργο, του 316. Υπαινιγμοί σε σύγχρονα γεγονότα είναι σπάνιοι, κι αυτό συμφωνεί με τη φύση της Νέας κωμωδίας∙ και όπου όμως υπάρχουν δεν μπορούν πάντα να αξιοποιηθούν τόσο καλά όπως στην Περικειρομένη∙ η αναφορά στις ταραχές της Κορίνθου και ο υπαινιγμός για το φόνο του Αλέξανδρου, του γιου του Πολυσπέρχοντα, τοποθετούν την παράσταση του έργου αμέσως μετά το 314. Πιο πέρα μπορούν να μας οδηγήσουν μόνο εσωτερικά κριτήρια, που δε φτάνουν όμως να έχουν αναμφισβήτητη αποδεικτική δύναμη.

Αρκετά πράγματα φανερώνουν ότι η τέχνη του Μενάνδρου τελειοποιόταν καθώς προχωρούσε η δημιουργία του και ότι έδιωχνε τα χοντροκομμένα κωμικά στοιχεία. Εξέλιξη του ποιητή έχει διαπιστώσει και η αρχαία τεχνοκριτική, όπως μαθαίνουμε από τον Πλούταρχο: αν συγκρίνει κανείς τα μεσαία και όψιμα έργα του Μενάνδρου με τα πρώιμά του, μπορεί να υπολογίσει τι θα κατόρθωνε ακόμα ο ποιητής, αν είχε την τύχη να ζήσει περισσότερο.

Τερέντιος

Όταν αντίκρισε το φως του ήλιου ο Πόπλιος Τερέντιος Άφερ (P. Terentius Afer) το έτος 195/4 ή το 185/4 π.Χ. στην Καρχηδόνα, ζούσαν ακόμη οι προκάτοχοί του στην κωμωδία –ο Πλαύτος, ο Έννιος και ο Καικίλιος. Είναι κατά πάσα πιθανότητα λιβυκής καταγωγής. Στη Ρώμη, όπου έρχεται ως δούλος του συγκλητικού Τερέντιου Λουκανού, παίρνει τη μόρφωση ενός ευγενούς και απελευθερώνεται. Συνδέεται φιλικά με ευυπόληπτους Ρωμαίους -άραγε και με τον Σιπίωνα Αιμιλιανό και τον Λαίλιο;- στους οποίους κάποιες φήμες -άδικα- απέδωσαν την πατρότητα των κωμωδιών του. Τα έργα του παίζονται από τον ηθοποιό Ambivius Turpio, ο οποίος έχασε το 168 π.Χ. τον ως τότε συγγραφέα του Καικίλιο, που πέθανε. Ο Τερέντιος -όπως και ο Λουκίλιος- πρέπει να κρατήθηκε σε κάποια απόσταση από τη συντεχνία των συγγραφέων∙ στην επιρροή αυτής της συντεχνίας ίσως να οφείλεται η χαμηλή αξιολογική κατάταξη του συγγραφέα μας από τον Βολκάκιο Σεδίγιτο.

Ο συγγραφέας πραγματοποιεί ένα ταξίδι για σπουδές στην Ελλάδα και στη Μικρά Ασία από το οποίο δεν γύρισε πίσω∙ (πέθανε το 159 ή το 158 π.Χ.). Η πληροφορία ότι εκεί μετέφρασε 108 έργα αποτελεί μάλλον ευσεβή πόθο των φιλολόγων, όπως ακριβώς και η συγκινητική ιστορία για τον νεαρό ποιητή, που κατ’ εντολή των αγορανόμων απαγγέλλει στον γηραιό καλλιτέχνη Καικίλιο την κωμωδία του Andria (κάτι ωστόσο που χρονολογείται δύο χρόνια μετά το θάνατο του Καικίλιου). Ότι ο Τερέντιος κληροδοτεί στην κόρη του κάποια κτήματα, ώστε να παντρευτεί έναν ιππέα, θα ήθελε να το ελπίζει κανείς, η παράδοση ωστόσο κάνει μνεία και για αγνωμοσύνη των Σκιπιώνων... Ο Τερέντιος είναι ο μοναδικός αρχαϊκός λατίνος ποιητής για τον οποίο διαθέτουμε μια vita, αλλά αυτό το κείμενο αποδεικνύει για μια ακόμη φορά πόσο λίγα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε για τους αρχαίους συγγραφείς.

Οι έξι κωμωδίες του Τερέντιου, με βάση τις σωζόμενες διδασκαλίες, τη vita και τους προλόγους, χρονολογούνται στα χρόνια από το 166 ως το 160 π.Χ. Οι «διδασκαλίες» αναφέρουν το συγγραφέα και τον τίτλο, τους αγώνες και το διοργανωτή τους, τον αρχηγό του θιάσου, το συνθέτη, το είδος της μουσικής, το ελληνικό πρότυπο και τους υπάτους του έτους της παράστασης. Οι μαρτυρίες έχουν συγκεντρωθεί από έναν αρχαίο εκδότη. Οξυδερκείς προσπάθειες να προταθούν άλλες υποθετικές χρονολογίες δεν οδήγησαν ποτέ σε ομοφωνία. Στο μεταξύ, όπως είναι λογικό, αποδεχόμαστε τις χρονολογίες που πρώτος μάλλον εξακρίβωσε ο Βάρρων, ο οποίος άλλωστε είχε στη διάθεσή του περισσότερο υλικό∙ με τα στοιχεία που διαθέτουμε εμείς δεν είμαστε σε θέση να προχωρήσουμε περισσότερο.

Η κωμωδία Andria παίχτηκε τον Απρίλη του 166 π.Χ. στους ludi Megalenses∙ δύο φορές διακόπηκαν παραστάσεις της Hecyra -στους ludi Megalenses του 165 π.Χ. και στους ludi funebres προς τιμήν του Λ. Αιμίλιου Παύλου το 160 π.Χ.- μέχρι που την ίδια χρονιά -πιθανόν κατά τους ludi Romani του Σεπτεμβρίου- το έργο σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Ο πρόλογος προέρχεται από τη δεύτερη και την τρίτη παράσταση. Το έτος 163 π.Χ. παίζεται για πρώτη φορά ο Hautontimorumenos, το έτος 161 π.Χ. ο Eunuchus, και τα δύο κατά τη διάρκεια των ludi Megalenses. Την ίδια χρονιά παίζεται και ο Phormio, πιθανόν κατά τη διάρκεια των ludi Romani. Οι Adelphoe ανεβάστηκαν το 160 π.Χ. κατά τους ludi funebres προς τιμήν του Αιμιλίου Παύλου.

Επομένως, η λογοτεχνική δημιουργία του Τερεντίου αρχίζει λίγο μετά τη νίκη του Αιμιλίου Παύλου στην Πύδνα εναντίον του τελευταίου μεγάλου αντιπάλου της Ρώμης, του Περσέα της Μακεδονίας, του οποίου η βασιλική βιβλιοθήκη μεταφέρεται στη Ρώμη και εκεί δίνει μια ουσιαστική ώθηση στην ενασχόληση με τη λογοτεχνία. Η λογοτεχνική παραγωγή του Τερεντίου διακόπτεται κατά το έτος που πέθανε ο Αιμίλιος Παύλος: στους ludi funebres που διοργάνωσε ο Σκιπίων Αιμιλιανός προς τιμήν αυτού του Αιμιλίου Παύλου ανεβάστηκαν δύο έργα του ποιητή μας.

Βιβλιογραφία:

Κ. Π. Καβάφης, Κρυμμένα Ποιήματα 1877-1923, Φιλολογική επιμέλεια: Γ. Π. Σαββίδης, Εκδόσεις Ίκαρος

Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη  

Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

   

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Οι «συνομιλίες της απουσίας» στους χώρους κοινωνικής δικτύωσης

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Οι «συνομιλίες της απουσίας» στους χώρους κοινωνικής δικτύωσης

Η ολοένα και αυξανόμενη χρήση του κυβερνοχώρου δείχνει ότι το διαδίκτυο ανταποκρίνεται στις ανάγκες επικοινωνίας των νέων, γιατί τους επιτρέπει να περνούν μεγάλο μέρος της ημέρας τους συνομιλώντας με γνωστούς και άγνωστους συνομηλίκους. Αλλά αυτή η διαδικτυακή λάμψη οδηγεί ορισμένους νέους -συνήθως αυτούς που έχουν δύσκολες σχέσεις στην πραγματική ζωή– να αναπτύξουν επικίνδυνες συνάφειες με άγνωστους ανθρώπους ή να υποστούν διαδικτυακή κακοποίηση.

Σταδιακά, το διαδίκτυο εξελίσσεται σε μια πολυπληθή, εικονική, παγκόσμια «περαντζάδα», αντικαθιστώντας όλο και περισσότερο την παραδοσιακή βόλτα στην πλατεία. Οι χώροι κοινωνικής δικτύωσης, όπως π.χ. το Facebook, αντικαθιστούν τη χαμένη αίσθηση του ανήκειν σε μια κοινότητα και προσφέρουν τα αναγκαία κοινωνικά «χάδια» και σημάδια αναγνώρισης της ύπαρξης. Οι νέοι έχοντας αφήσει το φυσικό τους σώμα πίσω στον πραγματικό χώρο υπερβαίνουν τα όρια και τους περιορισμούς τους (συμπεριλαμβανομένου και του βιολογικού τους φύλου) και πειραματίζονται με διαφορετικές ταυτότητες και προσωπικότητες. Ταυτόχρονα, παραμένουν παγιδευμένοι σε εικονικές σχέσεις, που είναι ασφαλείς, ακριβώς επειδή είναι ελεγχόμενες. Εάν κάποτε συναντηθούν στον πραγματικό χωρο-χρόνο, δηλαδή ζωντανά με τον φίλο που απόκτησαν στο διαδίκτυο, συνήθως απογοητεύονται, ακριβώς επειδή η πραγματικότητα σχεδόν πάντοτε ματαιώνει τη φαντασίωση. Έτσι, για να βρει ο χρήστης ανακούφιση, επιστρέφει τις περισσότερες φορές στην ασφάλεια του εικονικού, περνώντας όλο και πιο πολλές ώρες μπροστά στην οθόνη του.

Αυτές οι «συνομιλίες της απουσίας» ανακουφίζουν από τις δυσκολίες της πραγματικής ζωής, αλλά είναι πιθανό να τροποποιούν καθοριστικά τον ψυχισμό. Σε αρκετές έρευνες, η ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένη επικοινωνία στους νέους έχει συνδεθεί με αυξημένη κατάθλιψη, μοναξιά και αποξένωση, με αποτέλεσμα να γίνεται λόγος για ένα νέο αναδυόμενο προφίλ: όλο και περισσότεροι νέοι σήμερα νιώθουν θλιμμένοι, μόνοι και αποξενωμένοι και τείνουν να απορροφώνται σε διαδικτυακές περιπλανήσεις και συνάφειες.

Στη διάρκεια της εφηβείας, ειδικότερα, οι διαδικτυακές συναντήσεις φαίνεται να λειτουργούν παράλληλα και συμπληρωματικά με τις πραγματικές. Το γεγονός αυτό υπαγορεύει να εξετάσουμε αυτές τις δύο διαφορετικού τύπου δραστηριότητες, την «ψηφιακή» και την «πραγματική», σε συνδυασμό μεταξύ τους. Είναι πιθανό να αλληλεπιδρούν και να δρουν συμπληρωματικά, επηρεάζοντας η μία την άλλη, έως ότου καταλήξουν σαν συγκοινωνούντα δοχεία σε μία ομοιοστατική κατάσταση, η οποία ενδεχομένως μετατρέπει τους τρόπους του επικοινωνείν και του σχετίζεσθαι των σημερινών εφήβων.

Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τα ευρήματα διεθνών ερευνών, σύμφωνα με τα οποία η χρήση του διαδικτύου από κοινού με την παρακολούθηση τηλεόρασης και την τηλεφωνική συνομιλία αποτελούν τυπική συμπεριφορά για το 87% των εφήβων. Στη χώρα μας, σύμφωνα με το Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας, το 90% των ατόμων ηλικίας 16-20 ετών χρησιμοποιεί το διαδίκτυο, ενώ το 66% του παραπάνω ποσοστού ασχολείται με διαδικτυακές δραστηριότητες καθημερινά.

Ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένη επικοινωνία: επικοινωνία που πραγματοποιείται μέσω κάποιας ηλεκτρονικής συσκευής

ομοιοστατική: ισόρροπη 

Α. Σιδηροπούλου (2010). Ποιοτική διερεύνηση της ψυχολογικής πτυχής της σχέσης των εφήβων με το διαδίκτυο: Χρήση, στάσεις και ανάγκες. Έρευνα. Πανεπιστήμιο Αθήνας: Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 80 –100 λέξεις.

Το διαδίκτυο καλύπτει την ανάγκη των νέων για καθημερινή επικοινωνία, χωρίς να ελλείπει ωστόσο το ενδεχόμενο επικίνδυνων συναναστροφών. Ιδίως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως είναι το Facebook, έχουν υποκαταστήσει τις παραδοσιακές βόλτες, επιτρέποντας στους νέους μια εναλλακτική μορφή επικοινωνίας με άπλετα όρια πειραματισμών ως προς την ταυτότητά τους, αφού αίρονται οι περιορισμοί της πραγματικής επαφής. Είναι, άλλωστε, οι δυσκολίες κι οι απογοητεύσεις της πραγματικής αυτής επαφής που εξωθούν πολλούς νέους στην αυξανόμενη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία, όμως, επηρεάζουν βαθύτατα τον ψυχισμό τους και αυξάνουν τα φαινόμενα κατάθλιψης και αποξένωσης. Κατά την εφηβεία, πάντως, η εικονική επικοινωνία μοιάζει να λειτουργεί παράλληλα και συμπληρωματικά με την πραγματική, δημιουργώντας την προσδοκία μιας πιθανής εξισορρόπησής τους. Το βέβαιο είναι πως το διαδίκτυο αποτελεί πια σημαντικό κομμάτι της καθημερινότητας των περισσότερων εφήβων.

B1. Σύμφωνα με το κείμενο, αρκετές έρευνες κάνουν λόγο για «ένα νέο αναδυόμενο προφίλ» των νέων, το οποίο συνδέεται με την αυξημένη χρήση του διαδικτύου και των ιστοχώρων κοινωνικής δικτύωσης. Ποια χαρακτηριστικά συνθέτουν το προφίλ αυτό; (60 –80 λέξεις)

Οι νέοι που προσκολλώνται πέραν του θεμιτού στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κατορθώνουν μεν να αποφύγουν τις δυσκολίες της πραγματικής ζωής, βιώνουν όμως μια δραστική τροποποίηση του ψυχισμού τους. Αρκετές έρευνες, άλλωστε, φανερώνουν πως η συχνή καταφυγή στην ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένη επικοινωνία έχει ως συνέπεια την ενίσχυση του αισθήματος μοναξιάς, την αποξένωση, αλλά και την αύξηση της κατάθλιψης. Τα χαρακτηριστικά, άρα, που συνθέτουν το καινούριο προφίλ των νέων ανθρώπων είναι η θλίψη, η μοναξιά, η αποξένωση και η ολοένα μεγαλύτερη απορρόφηση στις διαδικτυακές σχέσεις και περιπλανήσεις.

B1. Η ερευνήτρια διαπιστώνει στη μελέτη της ότι «το διαδίκτυο εξελίσσεται σε μια πολυπληθή, εικονική, παγκόσμια ˝περαντζάδα˝». Σε ποια δεδομένα στηρίζει την παραπάνω διαπίστωση; (60 –80 λέξεις)

Η ερευνήτρια θεωρεί πως το διαδίκτυο υποκαθιστά τις παραδοσιακές βόλτες των νέων στις πλατείες και στους λοιπούς χώρους συνάντησης, μιας και τους επιτρέπει να συνομιλούν με γνωστούς αλλά και αγνώστους συνομηλίκους τους, έχοντας την αίσθηση της ασφάλειας που τους παρέχει το εικονικό διαδικτυακό περιβάλλον. Οι νέοι αισθάνονται χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως είναι το Facebook, ότι ανήκουν σε μια ομάδα, ομηλίκων ή έστω ανθρώπων με κοινά ενδιαφέροντα, και αντλούν μέσω των σελίδων αυτών την ικανοποίηση της αναγνώρισης και της κοινωνικής συναναστροφής. Ενώ, έχουν τη δυνατότητα να υιοθετούν διαφορετικές ταυτότητες και προσωπικότητες -αψηφώντας κάποτε ακόμη και το βιολογικό τους φύλο- και να ξεπερνούν έτσι περιορισμούς που θέτει η πραγματική και άμεση επαφή με τους άλλους. 

B1. Τι εννοεί η ερευνήτρια όταν αναφέρεται στις «συνομιλίες της απουσίας»; Να αναπτύξετε την απάντησή σας σε μία παράγραφο (60 –80 λέξεις).

Με τη φράση «συνομιλίες της απουσίας» η ερευνήτρια αποδίδει τις εικονικές επαφές μέσω διαδικτύου, οι οποίες χαρακτηρίζονται από έλλειψη πραγματικής και ειλικρινούς επαφής μεταξύ των συνομιλητών. Με δεδομένο το γεγονός ότι κάθε χρήστης του διαδικτύου -και ιδίως οι νέοι- μπορεί να υιοθετήσει μια οποιαδήποτε ταυτότητα, αψηφώντας ακόμη και το βιολογικό του φύλο, καθίσταται σαφές πως οι συνομιλίες αυτές ξεπερνούν σε τέτοιο βαθμό τους περιορισμούς της πραγματικής επικοινωνίας, ώστε δύσκολα μπορούν να γίνουν αποδεκτές ως μορφή πλήρους και ουσιαστικής επαφής.  

B2α. Να επισημάνετε τις διαρθρωτικές λέξεις / φράσεις με τις οποίες επιτυγχάνεται η νοηματική συνοχή ανάμεσα στη δεύτερη (Σταδιακά… οθόνη του) και στην τρίτη παράγραφο (Αυτές… συνάφειες) του κειμένου.

- Αυτές οι «συνομιλίες της απουσίας»...

Β2β. Ποιες σχέσεις συνοχής δηλώνουν οι λέξεις / φράσεις που επισημάνατε;

Με την εισαγωγική αυτή φράση η γράφουσα συνοψίζει το είδος της επικοινωνίας που έχει ήδη περιγράψει στην προηγούμενη παράγραφο και υποδηλώνει πως θα συνεχίσει με την εξέταση του ίδιου ουσιαστικά θέματος.

B2α. Να επισημάνετε δύο από τις διαρθρωτικές λέξεις / φράσεις με τις οποίες επιτυγχάνεται η νοηματική συνοχή στη δεύτερη παράγραφο (Σταδιακά… οθόνη του) του κειμένου.

- Ταυτόχρονα

- Έτσι

β. Να εξηγήσετε ποιες σχέσεις συνοχής δηλώνουν αντίστοιχα οι συγκεκριμένες διαρθρωτικές λέξεις / φράσεις.

Η λέξη «ταυτόχρονα» υποδηλώνει την παράλληλη εκδήλωση πτυχών του εξεταζόμενου φαινομένου, ενώ η λέξη «έτσι» δηλώνει πως ό,τι ακολουθεί συνιστά  αποτέλεσμα των όσων αναφέρθηκαν.

B2. Να γράψετε έναν πλαγιότιτλο αντίστοιχα για κάθε παράγραφο του κειμένου.

1^η παράγραφος: Η επικοινωνία μέσω διαδικτύου ενέχει και σημαντικούς κινδύνους.

2^η παράγραφος: Η εικονική επικοινωνία επιτρέπει στο άτομο την υιοθέτηση μιας μη πραγματικής ταυτότητας.

3^η παράγραφος: Η επικοινωνία μέσω διαδικτύου συνδέεται με αισθήματα κατάθλιψης και μοναξιάς.

4^η παράγραφος: Στα χρόνια της εφηβείας η διαδικτυακή επικοινωνία είναι συμπληρωματική της πραγματικής.

5^η παράγραφος: Η χρήση του διαδικτύου, της τηλεόρασης και του τηλεφώνου συνιστά τυπική συμπεριφορά για την πλειονότητα των εφήβων.  

Γ1α. Να γράψετε μία συνώνυμη λέξη ή ισοδύναμη φράση για καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: συνάφειες, υπερβαίνουν, παγιδευμένοι, ματαιώνει, αναδυόμενο.

συνάφειες: διαπροσωπικές σχέσεις

υπερβαίνουν: ξεπερνούν

παγιδευμένοι: εγκλωβισμένοι

ματαιώνει: ακυρώνει

αναδυόμενο: ανερχόμενο 

Γ1β. Να γράψετε μία πρόταση για καθεμιά από τις συνώνυμες λέξεις ή ισοδύναμες φράσεις που εντοπίσατε, έτσι ώστε να γίνεται φανερή η σημασία τους (μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το ρηματικό πρόσωπο, το ρηματικό χρόνο κ.λπ.).

- Πολλοί θεωρούν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπονομεύουν την ποιότητα των σύγχρονων διαπροσωπικών σχέσεων, εφόσον αυτές δεν βασίζονται στην πραγματική και άμεση επαφή.

- Οι νέοι τείνουν να ξεπερνούν τα όρια εκείνα που αποτελούσαν κάποτε βασικές δικλείδες ασφαλείας για την προφύλαξη της ατομικής και κοινωνικής ταυτότητας.

- Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν καθ’ υπερβολή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βρίσκονται συχνά εγκλωβισμένοι σε μια εικονική πραγματικότητα που δεν τους προσφέρει καμία ουσιαστική ψυχική και πνευματική ικανοποίηση.

- Περιστασιακά σφάλματα στην υλοποίηση αυτής της πολιτικής δεν ακυρώνουν την αξία και την ουσία της.

- Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποκαλύπτουν νέες ανερχόμενες αναποτελεσματικές κοινωνικές συμπεριφορές και τάσεις, όπως είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός και η διάχυση μίσους μέσα από σχόλια και δημοσιεύσεις με έντονα αρνητικό περιεχόμενο.

Γ1. Να γράψετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων με θέμα τη διάδοση των ιστοχώρων κοινωνικής δικτύωσης, χρησιμοποιώντας με όποια σειρά επιθυμείτε τις ακόλουθες λέξεις / φράσεις του κειμένου (επισημαίνονται και στο κείμενο με έντονη γραφή): κυβερνοχώρου, διαδικτυακή λάμψη, πολυπληθή, έχει συνδεθεί, τυπική συμπεριφορά (μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το ρηματικό πρόσωπο, το ρηματικό χρόνο κ.λπ.).

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατέχουν πλέον κυρίαρχη θέση στον κυβερνοχώρο, εφόσον τα μέλη τους είναι πολυπληθή, με τους περισσότερους νέους ανθρώπους στον κόσμο να έχουν συνδεθεί σε ένα ή περισσότερα από αυτά. Η καθημερινή ενασχόληση, άλλωστε, με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θεωρείται τυπική συμπεριφορά για την πλειονότητα των ανθρώπων του δυτικού κόσμου, με αποτέλεσμα όσοι θεωρούσαν τη μεγάλη διάδοσή τους αποτέλεσμα μιας εφήμερης διαδικτυακής λάμψης, να αναγνωρίζουν σταδιακά τη μονιμότερη εδραίωσή τους.

Γ1. Να γράψετε μία πρόταση για καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις / φράσεις του κειμένου (επισημαίνονται και στο κείμενο με έντονη γραφή), έτσι ώστε να γίνεται φανερή η σημασία τους: ανάγκες επικοινωνίας, ταυτότητες, αποξένωση, διαδικτυακές περιπλανήσεις, υπαγορεύει (μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το ρηματικό πρόσωπο, το ρηματικό χρόνο κ.λπ.).

- Η ανάγκη επικοινωνίας συνιστά καίριο γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης, έστω κι αν καλύπτεται πλέον με διαφορετικούς τρόπους σε σχέση με το παρελθόν.

- Κατά τη διάρκεια της εφηβείας ο νέος επιχειρεί να διαμορφώσει την ταυτότητά του, δοκιμάζοντας συχνά διαφορετικές συμπεριφορές και απόψεις, ώσπου να καταλήξει σε ό,τι τον εκφράζει πληρέστερα.

- Η ανεργία συχνά έχει ως αποτέλεσμα την αποξένωση του ατόμου από τους φίλους του, εφόσον του στερεί τη διάθεση για διαπροσωπικές επαφές.

- Οι διαδικτυακές περιπλανήσεις έχουν υποκαταστήσει, ως ένα βαθμό, την πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία και την άμεση επαφή με τους ανθρώπους του περιβάλλοντός μας.

- Οι ενέργειές τους υπαγορεύθηκαν από τις περιστάσεις.

Γ2α. Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στη λέξη λάμψη (επισημαίνεται και στο κείμενο με υπογράμμιση) είναι κυριολεκτική / δηλωτική ή μεταφορική / συνυποδηλωτική.

Η χρήση της λέξης λάμψη στη φράση: «διαδικτυακή λάμψη», είναι μεταφορική, καθώς υποδηλώνει την ισχυρή εντύπωση που προκαλεί το διαδίκτυο σε ορισμένους νέους.

Γ2β. Να γράψετε δύο προτάσεις με τη λέξη λάμψη. Στη μία να χρησιμοποιήσετε τη λέξη με την κυριολεκτική / δηλωτική της σημασία και στην άλλη με τη μεταφορική / συνυποδηλωτική.

- Τα αστέρια είναι αυτόφωτα, κάτι που σημαίνει πως η λάμψη τους είναι αποτέλεσμα του φωτός και της θερμότητας που εκπέμπουν.

- Η λάμψη της ομορφιάς της νεαρής ηθοποιού προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στη χθεσινή εκδήλωση.

Γ2. Να επισημάνετε στο κείμενο πέντε όρους ειδικού / επιστημονικού λεξιλογίου.

- κυβερνοχώρου

- διαδικτυακή κακοποίηση

- εικονικές σχέσεις

- ηλεκτρονικά διαμεσολαβημένη επικοινωνία

- διαδικτυακές δραστηριότητες

Γ2α. «Εάν κάποτε συναντηθούν στον πραγματικό χωρο-χρόνο, δηλαδή ζωντανά με τον φίλο που απόκτησαν στο διαδίκτυο, συνήθως απογοητεύονται»:

Στην παραπάνω περίοδο λόγου η ερευνήτρια χρησιμοποιεί μία αναφορική πρόταση. Αφού την εντοπίσετε, να την εντάξετε είτε στην κατηγορία των ονοματικών προσδιοριστικών είτε των ονοματικών παραθετικών προτάσεων, με βάση τη σημασία που αποκτά η πρόταση από τα συμφραζόμενα.

Η αναφορική ονοματική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που απόκτησαν στο διαδίκτυο». Η πρόταση αυτή είναι προσδιοριστική.

Γ2β. Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.

Η πρόταση χαρακτηρίζεται προσδιοριστική, διότι αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του όρου που προσδιορίζει (τον φίλο) και δεν χωρίζεται από αυτόν με κάποιο σημείο στίξης.

Νίκος Εγγονόπουλος «Η τελευταία εμφάνισις Ιούδα του Ισκαριώτη»

Daniel Hagerman

Νίκος Εγγονόπουλος «Η τελευταία εμφάνισις Ιούδα του Ισκαριώτη»

Η μικρή αμερικανική πόλις, η χαμένη μέσα στις απέραντες εκτάσεις των πεδιάδων του Άϋρτον, έχασε αυτή τη βαθειά γαλήνη στην οποία είτανε συνηθισμένη από τις μέρες, τις πρόσφατες άλλωστε -γύρω στα 1867-, της ιδρύσεώς της. Ταχτικά περί τα μεσάνυχτα, άνθρωπος, παράξενος και σκοτεινός, εισέδυε και στα πιο καλοαμπαρωμένα σπίτια ακόμα, ετάραζε τον ύπνο των κοιμωμένων, αναστάτωνε τις ήσυχες συνειδήσεις, πίκραινε θανάσιμα τις καρδιές, και με μιάνα μεταλλική φλογέρα, που έπαιζε στην εντέλεια, ξύπναγε σ’ όλους μιαν έντονη, τυραννική όσο κι’ ακαθόριστη, νοσταλγική διάθεση. Περιττό να προστεθή πως κανείς δεν εθυμότανε τίποτε, μόλις ξημέρωνε, από το φοβερό βραχνά. Όμως, όλη τη μέρα, λες κι’ ένα μεγάλο βάρος επλάκωνε τις ψυχές. Κάποιος νυχτοπερπατητής έλυσε το βασανιστικό τούτο μυστήριο. Μια νύχτα όπου, όλως κατά τύχη, τον έφεραν τ’ αβέβαια βήματά του επί λόφου εξοχικού, δεσπόζοντος της πόλεως, αντελήφθη ότι το μπρούντζινο άγαλμα του Αβραάμ Λίνκολν που είταν στημένο εκεί πάνω έλειπε, και το μαρμάρινο βάθρο φάνταζε έρημο κι’ εγκαταλελειμμένο κάτω από το φως των προβολέων. Ο «Πρόεδρος», ο χάλκινος αυτός Αβραάμ Λίνκολν, ήτο λοιπόν ο νυχτερινός παράξενος και σκοτεινός επισκέπτης! Ο καταδότης ημείφθη με ποσόν τι δολλαρίων. Ερωτηθείς, ωνομάζετο Ιούδας. Το επώνυμον δε, Ισκαριώτης.

Η δράση του ξεχωριστού αυτού πεζού ποιήματος τοποθετείται από τον Νίκο Εγγονόπουλο σε μια μικρή αμερικανική πόλη, που έχει ιδρυθεί το 1867, δύο μόλις χρόνια μετά τη δολοφονία του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Αβραάμ Λίνκολν. Σε μια μικρή αμερικανική πόλη, η οποία αίφνης χάνει τη βαθιά γαλήνη που είχε συνηθίσει από τις πρώτες μέρες της ιδρύσεώς της λόγω της δράσης ενός παράξενου ανθρώπου.

«Ταχτικά περί τα μεσάνυχτα, άνθρωπος, παράξενος και σκοτεινός, εισέδυε και στα πιο καλοαμπαρωμένα σπίτια ακόμα, ετάραζε τον ύπνο των κοιμωμένων, αναστάτωνε τις ήσυχες συνειδήσεις, πίκραινε θανάσιμα τις καρδιές, και με μιάνα μεταλλική φλογέρα, που έπαιζε στην εντέλεια, ξύπναγε σ’ όλους μιαν έντονη, τυραννική όσο κι’ ακαθόριστη, νοσταλγική διάθεση.»

Κάθε βράδυ, ο παράξενος και σκοτεινός αυτός άνθρωπος έμπαινε σε κάθε σπίτι ακόμη και σ’ εκείνα που είχαν κλειδωθεί πολύ καλά και τάραζε τον ύπνο των ανθρώπων∙ αναστάτωνε τις ήσυχες συνειδήσεις τους και πίκραινε θανάσιμα τις καρδιές τους. Ανάδευε τις ενοχές τους κι έφερνε στην επιφάνεια όλα εκείνα που κατέπνιγαν μέσα τους, για να είναι σε θέση να κοιμούνται μακάριοι και χωρίς δυσάρεστες σκέψεις. Λειτουργούσε αφυπνιστικά για το μέρος εκείνο της συνείδησης που ελέγχει το προσωπικό πεδίο ευθύνης κάθε ατόμου και καταγράφει κάθε παράλειψη και κάθε οφειλόμενη πράξη που διαρκώς αναβάλλεται.

Ο παράξενος αυτός άνθρωπος με τη μεταλλική φλογέρα, που ξυπνά στις ψυχές των ανθρώπων μια τυραννική νοσταλγική διάθεση, συμβολίζει επί της ουσίας τους ποιητές, οι οποίοι καλούνται με τα έργα τους να υπενθυμίσουν την ανώτερη εκείνη μορφή διαβίωσης που οφείλει ν’ αποτελεί το ζητούμενο κάθε κοινωνίας. Συμβολίζει τους ποιητές και την επενέργεια που έχουν τα έργα τους, που λειτουργούν ως διαρκείς υπομνήσεις των ιδεατών επιδιώξεων τόσο στον ατομικό όσο και στο συλλογικό βίο.

«Περιττό να προστεθή πως κανείς δεν εθυμότανε τίποτε, μόλις ξημέρωνε, από το φοβερό βραχνά. Όμως, όλη τη μέρα, λες κι’ ένα μεγάλο βάρος επλάκωνε τις ψυχές.»

Οι πολίτες της μικρής πόλης, όπου εντοπίζεται η δράση του παράξενου και σκοτεινού ανθρώπου, ξυπνούν τα πρωινά χωρίς να έχουν καμία ανάμνηση της νυχτερινής εμφάνισης εκείνου στα σπίτια τους, ωστόσο καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας έχουν ένα περίεργο συναίσθημα, σαν να πλακώνει ένα μεγάλο βάρος τις ψυχές τους.

Ο Νίκος Εγγονόπουλος καταγράφει με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο την επενέργεια του ποιητικού λόγου στους ανθρώπους, τονίζοντας την έντονη και διαρκή ψυχική αναστάτωση που τους προκαλεί. Οι ποιητές, άλλωστε, είναι εκείνοι που καταγγέλλουν μέσω του έργου τους κάθε αρνητικό στοιχείο του συλλογικού βίου, υπενθυμίζοντας συνεχώς πως η ευθύνη του κάθε ατόμου εκτείνεται πολύ πέρα από την επιτυχή διευθέτηση των προσωπικών του υποθέσεων. Ευτυχής βίος δεν είναι αυτός που προκύπτει όταν οι άνθρωποι κλείνουν τα μάτια τους απέναντι στα δεινά των συνανθρώπων τους και φροντίζουν μόνο για τη δική τους ευπορία και ευδαιμονία∙ ευτυχής είναι ο βίος που έχει ως στόχο του την προσφορά στους άλλους και τη διαρκή επαγρύπνηση απέναντι στην αδικία, την εκμετάλλευση και τον ανθρώπινο πόνο.

Όπως επισημαίνει ο Καβάφης: «Μη μόνον όσα βλέπετε πιστεύετε. / Των ποιητών το βλέμμα είν’ οξύτερον.», κι αυτό ακριβώς υπενθυμίζει εδώ ο Εγγονόπουλος. Την ώρα που οι φιλήσυχοι και καθησυχασμένοι πολίτες κοιμούνται ευτυχισμένοι, ο ποιητής έρχεται να τους θυμίσει το πλήθος των δεινών που ταλανίζει τον κόσμο, αλλά και την έκταση των συνεπειών που έχει ο αδρανής εφησυχασμός απέναντι στον πόνο των άλλων. Αν οι πολίτες νομίζουν πως η αδικία που πλήττει τους άλλους δεν τους αφορά, ο ποιητής οφείλει να τους καταστήσει σαφές πως ακριβώς αυτή η αδικία, που τόσο απαθώς και αδιάφορα την ανέχονται, είναι που σύντομα θα χτυπήσει πιο καίρια και πιο καταστροφικά τη δική τους ζωή.

«Κάποιος νυχτοπερπατητής έλυσε το βασανιστικό τούτο μυστήριο. Μια νύχτα όπου, όλως κατά τύχη, τον έφεραν τ’ αβέβαια βήματά του επί λόφου εξοχικού, δεσπόζοντος της πόλεως, αντελήφθη ότι το μπρούντζινο άγαλμα του Αβραάμ Λίνκολν που είταν στημένο εκεί πάνω έλειπε, και το μαρμάρινο βάθρο φάνταζε έρημο κι’ εγκαταλελειμμένο κάτω από το φως των προβολέων. Ο «Πρόεδρος», ο χάλκινος αυτός Αβραάμ Λίνκολν, ήτο λοιπόν ο νυχτερινός παράξενος και σκοτεινός επισκέπτης!»

Η ταυτότητα του παράξενου και σκοτεινού επισκέπτη αποκαλύπτεται εντελώς τυχαία όταν ένας από τους πολίτες της μικρής πόλης, που έτυχε να βρίσκεται έξω τη νύχτα και να κάνει τον περίπατό του, βρέθηκε σ’ έναν εξοχικό λόφο που βλέπει ολόκληρη την πόλη και αντιλήφθηκε πως το μπρούτζινο άγαλμα του Αβραάμ Λίνκολν έλειπε από το βάθρο του.

Το άγαλμα, λοιπόν, του 16^ου προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, του Αβραάμ Λίνκολν, ήταν εκείνο που επισκεπτόταν κάθε νύχτα τα σπίτια των ανθρώπων και αναστάτωνε τις ήσυχες συνειδήσεις τους. Μια εικόνα υπερρεαλιστικής σύλληψης -ένα άγαλμα που με μια μεταλλική φλογέρα πικραίνει θανάσιμα τις καρδιές των ανθρώπων-, που λειτουργεί εύστοχα σε μεταφορικό επίπεδο, καθώς υποδηλώνει πως το παράδειγμα του βαθιά αλτρουιστή αυτού προέδρου, που έχασε τη ζωή του λόγω των αγώνων του για την κατάργηση της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες, δεν αφήνει τους πολίτες να παραμείνουν σε κατάσταση εφησυχασμού.  

Ο ποιητής επιλέγει να δώσει ως παράδειγμα ήθους τον Αβραάμ Λίνκολν που από νεαρή ηλικία είχε διαπιστώσει τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των δούλων στην Αμερική κι είχε θέσει στόχο στη ζωή του την εξάλειψη της δουλείας και την αναγνώριση της προσφοράς των μαύρων στην οικοδόμηση των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Λίνκολν εξελέγη πρόεδρος το Μάρτιο του 1861 κι ένα μήνα μετά ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος (1861-1865) ανάμεσα στις βόρειες πολιτείες που είχαν ταχθεί υπέρ του προέδρου για την κατάργηση της δουλείας και τις νότιες πολιτείες που ήθελαν να συνεχισθεί η εκμετάλλευση των μαύρων. Το 1863 ο Λίνκολν θα υπογράψει διάταγμα για τη χειραφέτηση των μαύρων και την κατάργηση της δουλείας, το οποίο θα εντάξει το 1865 στο Σύνταγμα των ΗΠΑ. Το Νοέμβριο του 1864 επανεξελέγη πρόεδρος για λίγους μόλις μήνες, καθώς τον Απρίλιο του 1865, ενώ βρισκόταν στο θέατρο, ένας υποστηρικτής των Νοτίων και της δουλείας, θα τον πυροβολήσει στο κεφάλι, με αποτέλεσμα να υποκύψει στα τραύματά του λίγες ώρες μετά.

Ένα τέτοιο πρότυπο ζωής, με μια τόσο βαθιά αφοσίωση στο δίκαιο, αποτελεί το ιδανικό που επιζητούν οι ποιητές, μη επιτρέποντας στους συνανθρώπους τους ν’ αφήνονται στον ολέθριο εφησυχασμό της αδιαφορίας για τους άλλους και για όσα δεν τους αφορούν άμεσα.  

«Ο καταδότης ημείφθη με ποσόν τι δολλαρίων. Ερωτηθείς, ωνομάζετο Ιούδας. Το επώνυμον δε, Ισκαριώτης.»

Ωστόσο, η προσπάθεια αυτή των ποιητών να επισημαίνουν διαρκώς τα κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα και την αδικία που υπάρχει στον κόσμο, δεν γίνεται ευνοϊκά αποδεκτή απ’ όλους, μιας και τις περισσότερες φορές στην αδικία αυτή βασίζεται η επιτυχία ορισμένων ανθρώπων ή κοινωνικών ομάδων, που θεμελιώνουν τα δικά τους προσωπικά επιτεύγματα πάνω στην εκμετάλλευση των άλλων. Το φαινόμενο της δουλείας συνιστά προφανές και εύγλωττο παράδειγμα μιας τέτοιας κατάστασης.

Έτσι, ο καταδότης που αποκάλυψε την ταυτότητα του παράξενου νυχτερινού επισκέπτη ανταμείφθηκε για την υπηρεσία του αυτή, εφόσον θα επέτρεπε πλέον στους πολίτες να επιστρέψουν στη μακάρια αδιαφορία τους για τα προβλήματα των άλλων∙ στη μακάρια αδιαφορία της εγωκεντρικής διαβίωσης, που δεν θέλει να ενοχλείται με την υπενθύμιση των δεινών του κόσμου και της αδιάκοπης αδικίας.

Καυστική η ειρωνεία του ποιητή στην αναφορά της χρηματικής αμοιβής που έλαβε ο καταδότης -οι έχοντες και οι εκμεταλλευτές διόλου δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν τα χρήματα που κερδίζουν από την εκμετάλλευση των συνανθρώπων τους, για ν’ αποσιωπήσουν τις όποιες διαμαρτυρίες και για να έχουν τη δικαιοσύνη με το μέρος τους-, η οποία προφανώς θα ήταν ασήμαντη «ποσόν τι δολλαρίων», ιδίως αν ληφθεί υπόψη το μέγεθος της προδοσίας που διέπραξε εις βάρος των αδικηθέντων και των θυμάτων της εκμετάλλευσης, που στερήθηκαν αίφνης τη φωνή του υπερασπιστή τους. Και για να τονιστεί ακόμη σαφέστερα το στοιχείο της προδοσίας που διακρίνει την πράξη αυτή του «καταδότη», ο ποιητής μας αποκαλύπτει το όνομά του, επιτρέποντας προφανείς συσχετίσεις με την ιστορία του Ιησού: «Ερωτηθείς, ωνομάζετο Ιούδας. Το επώνυμον δε, Ισκαριώτης.»

Κάθε άνθρωπος, άλλωστε, που επιχειρεί να σωπάσει τους ποιητές και να τους αποτρέψει από το να καταγγέλλουν την αδικία που υπάρχει στον κόσμο, λειτουργούν κατά τρόπο προδοτικό, όπως ο περιβόητος Ιούδας, εφόσον δεν αντιλαμβάνονται πως η μάχη με την αδικία και την εκμετάλλευση αφορά όλους τους ανθρώπους, και πως αν αδιαφορούμε για την αδικία που διαπράττεται εις βάρος των συνανθρώπων και των συμπολιτών μας σύντομα θα βρεθούμε κι εμείς στη θέση τους, αφού θα έχουμε επιτρέψει στην αδικία να γίνεται αποδεκτή και ανεκτή ως αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής.