Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία: Έφηβοι στην πρίζα

Mauro Fermariello

Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία: Έφηβοι στην πρίζα
 
Κείμενο 1: Έφηβοι στην πρίζα
 
1.     Η γενιά των σημερινών εφήβων, την οποία οι κοινωνιολόγοι ονομάζουν Generation Z ή iGeneration, με το «i» να λειτουργεί για προφανείς λόγους ως σύμβολο αυτής της εποχής. Είναι η πρώτη γενιά που δεν έχει μνήμες από έναν κόσμο χωρίς ίντερνετ, είναι τα παιδιά που έμαθαν από νωρίς πώς είναι να χτυπάει ένα κινητό τηλέφωνο στο σπίτι, που εξοικειώθηκαν από μικροί με τις οθόνες και σήμερα διαμορφώνουν την προσωπικότητά τους μέσα από τα προφίλ τους στα social media. «Για εμένα και τα παιδιά της ηλικίας μου το κινητό μας είναι σαν προέκταση του χεριού μας», είπε στο «Κ» ο Γιώργος, μαθητής Γ΄ Λυκείου, ο οποίος απέκτησε το πρώτο του τηλέφωνο όταν ήταν 12 ετών.
2.     Την ίδια ακριβώς στιγμή που τα «έξυπνα» τηλέφωνα άρχισαν να εξαπλώνονται, ας πούμε στο τέλος της προηγούμενης και στην αρχή της τρέχουσας δεκαετίας, άρχισε να παρατηρείται και μια σημαντική αλλαγή στη συμπεριφορά των εφήβων. Μια αμερικανική έρευνα («Monitoring the Future») που βρίσκεται σε εξέλιξη εδώ και δεκαετίες, εξετάζοντας τις συνήθειες και τα χαρακτηριστικά αυτών των ηλικιών, παρουσίασε μια σειρά από πολύ εντυπωσιακά ευρήματα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι σημερινοί έφηβοι βγαίνουν έξω πολύ λιγότερο, δεν επιδιώκουν τις κοινωνικές συναναστροφές, αλλά ούτε και την ανεξαρτησία τους από την πατρική οικογένεια, ενώ εμφανίζονται απρόθυμοι να εμπλακούν συναισθηματικά μεταξύ τους.
3.     Η έρευνα έδειξε επίσης ότι μετά το 2007 (ημερομηνία κυκλοφορίας του πρώτου iPhone) οι έφηβοι σαν να άλλαξαν ξαφνικά γνώμη και άρχισαν να απαντούν όλο και συχνότερα καταφατικά στην ερώτηση αν νιώθουν μοναξιά. Προφανώς ένιωθαν. Κι ας αντάλλασσαν όλη τη μέρα μηνύματα. Γιατί τελικά βρίσκονταν μόνοι στο δωμάτιό τους. Η αίσθηση που προσφέρει η επαφή δεν αναπληρώνεται.
4.    Θα ήταν αφελές να αγνοήσουμε τη σύνδεση όλων των παραπάνω με την παγκόσμια κυριαρχία των κινητών τηλεφώνων, αλλά θα ήταν και επιπόλαιο να αποδώσουμε σε αυτά οτιδήποτε παρατηρείται. Την ίδια περίοδο για την οποία μιλάμε εκδηλώθηκε, για παράδειγμα, μια παγκόσμια οικονομική κρίση, που ασφαλώς επηρέασε ψυχολογικά κάθε ηλικία.
5.     «Η μόνιμη ανάγκη να αποτυπώσουμε και να αναρτήσουμε κάθε στιγμή και κάθε εμπειρία μας αποζητώντας κάποιου είδους επιβεβαίωση και θαυμασμό από τους ακολούθους μας, η βασανιστική σύγκρισή μας με μοντέλα και μη κάθε φορά που ανοίγουμε το Instagram, αλλά και η έλλειψη ανάγκης για πραγματική επαφή αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου για τις επιπτώσεις στην ψυχική μας υγεία», αναφέρει στο «Κ» η Άννα, 18 ετών, πρωτοετής φοιτήτρια Ψυχολογίας. Και καταλήγει: «Η τραγική ειρωνεία είναι ότι έχω απόλυτη συνείδηση της κατάστασης, αλλά εξακολουθώ να είμαι ένα με το κινητό μου!». Ο Γιώργος αναφέρει κάτι αντίστοιχο: «Αν έχω πέντε λεπτά ελεύθερα, θα μπω να χαζέψω στο Instagram και πριν το καταλάβω θα έχει περάσει μία ώρα. Ξέρω ότι χάνω τον χρόνο μου και ότι αυτό που κάνω δεν είναι ενδιαφέρον, αλλά συνεχίζω να το κάνω, γιατί είναι εθιστικό».
6.     Είναι εθιστικό, πράγματι. Σύμφωνα με μια πρόσφατη βρετανική έρευνα («A decade of Digital Dependency»), άτομα ηλικίας από 15 έως 24 ετών περνούν κατά μέσο όρο τέσσερις ώρες τη μέρα στο κινητό τους. Με άλλα λόγια, κοιτάζουν το τηλέφωνό τους κάθε οκτώ λεπτά. Αυτή η διαπίστωση δεν διαφέρει από εκείνη που είχε δημοσιοποιήσει η Apple, σύμφωνα με την οποία οι χρήστες των iPhone ξεκλειδώνουν τη συσκευή τους 80 φορές τη μέρα ή αλλιώς έξι με εφτά φορές κάθε ώρα. Σε μια άλλη, σχετικά πρόσφατη, έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Preventive Medicine Reports, με τη συμμετοχή 40.000 παιδιών και εφήβων, συσχετίστηκε η εκδήλωση κατάθλιψης, άγχους, συμπτωμάτων έλλειψης προσοχής και συναισθηματικής αστάθειας με τις ώρες που περνούν μπροστά σε μια οθόνη.
7.    Παρ’ όλα αυτά, η Generation Z έχει πλήρη συναίσθηση ότι η ζωή online αποτελεί μια παράλληλη πραγματικότητα, κάποιες φορές πιο επιθυμητή ή έστω πιο εύκολη, ωστόσο διαφορετική από την «κανονική». «Η συμπεριφορά του κόσμου στα social media δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα», λέει ο Γιώργος. «Η επικοινωνία είναι πιο απρόσωπη, τα συναισθήματα δεν διακρίνονται, μπορείς να κρύψεις ό,τι θέλεις». Η Άννα θεωρεί ότι «το ίντερνετ είναι μια πλατφόρμα όπου ο καθένας παρουσιάζει μια ωραιοποιημένη εκδοχή του εαυτού του. Θέλουμε να δείχνουμε ότι έχουμε ιδιαίτερες προσωπικότητες, μα πάνω απ’ όλα ότι ζούμε τέλειες ζωές. Οπότε, από αυτή την άποψη, τα social media μπορεί να παραμορφώσουν την πραγματική διάθεση και συμπεριφορά κάποιου».
 
Άθως Δημουλάς, «Η Καθημερινή», 28.01.2019
 
Κείμενο 2: Καλημέρα Θλίψη
 
Η Μαρία Νεφέλη λέει:
 
                        ΚΑΛΗΜΕΡΑ ΘΛΙΨΗ
 
Γεια σου θλίψη
Καλημέρα θλίψη
έντομο που φωλιάζεις μέσα μου
κι ολονυχτίς καραδοκείς πότε θ’ ανοίξω μάτι...
 
Στην αρχή σ’ έχω λησμονήσει·
κοιτάζω τις γραμμές του ταβανιού -
άξαφνα πατείς και μπαίνεις
στη συνείδηση.
 
Έρχεσαι να πικράνεις τον πρωινό καφέ
ν’ αποσπάσεις κάτι απ’ την ελάχιστη χαρά
του χεριού μου στο πόμολο του παραθύρου
φέρνεις ανωμαλίες στο νερό του μπάνιου
προκαλείς το πρώτο δυσάρεστο τηλεφώνημα
είσαι τέρας
μικροσκοπικός Μινώταυρος που ζητάει τροφή
και συντηρείται με το ελάχιστο...
 
Τρως τρως Μινώταυρε·
είναι σάρκες αυτές δεν είναι αέρας
έτσι που πας δε θ’ απομείνει τίποτε.
 
Γεια σου θλίψη
Καλημέρα θλίψη
έχεις εγκατασταθεί μονίμως μέσα μας
είσαι χειρότερη από τους ιούς και τους βακίλους
οι φιλόσοφοι σ’ εξετάζουν στο φασματοσκόπιο
έχεις δώσει λαβή σε μιαν εξαίρετη λογοτεχνία
 
Οδυσσέας Ελύτης, Μαρία Νεφέλη
 
ΘΕΜΑ Α
Σε 70-80 λέξεις να παρουσιάσετε περιληπτικά τον αρνητικό αντίκτυπο που έχει στους εφήβους η συνεχής χρήσης «έξυπνων» κινητών τηλεφώνων, σύμφωνα με το περιεχόμενο των παραγράφων: 2,3 & 5 του Κειμένου 1.  
 
Η ραγδαία εξάπλωση των κινητών τηλεφώνων έχει επιφέρει κρίσιμες αλλαγές στη συμπεριφορά των εφήβων. Περνούν περισσότερες ώρες στο σπίτι, έχουν μειωμένη κοινωνικότητα, δεν διεκδικούν νωρίς την ανεξαρτητοποίησή τους και δεν επιζητούν τις συναισθηματικές σχέσεις. Παραλλήλως, παρά την πολύωρη επικοινωνία μέσω του κινητού αισθάνονται μοναξιά, αφού οι εικονικές επαφές δεν αναπληρώνουν τη δια ζώσης επικοινωνία. Επιδιώκουν, συνάμα, την επιβεβαίωση μέσω της δημοσίευσης των εμπειριών τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και βιώνουν ως επώδυνη τη διαρκή σύγκριση με τους άλλους στα μέσα αυτά.
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Τι εννοεί στην 7^η παράγραφο του 1^ου Κειμένου η νεαρή φοιτήτρια με τη φράση: «το ίντερνετ είναι μια πλατφόρμα όπου ο καθένας παρουσιάζει μια ωραιοποιημένη εκδοχή του εαυτού του»; Να εξηγήσετε με συντομία το περιεχόμενό της (70-80 λέξεις).
Μονάδες 15
 
Με τη δυνατότητα που παρέχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την επιλογή τόσο του περιεχομένου όσο και του τρόπου με τον οποίο αυτό θα παρουσιαστεί, κάθε χρήστης έχει τον έλεγχο της εικόνας του εαυτού του που παρουσιάζει σε αυτά. Εύλογα, επομένως, οι περισσότεροι τείνουν να αποτυπώνουν ευτυχισμένες ή και ωραιοποιημένες στιγμές της ζωής τους, καθώς και όσα ενισχύουν τη θετική τους εικόνα, πλάθοντας έτσι μια εξιδανικευμένη εικόνα του εαυτού τους. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ωστόσο, η διαδικτυακή εκδοχή των ανθρώπων δεν είναι ειλικρινής και δημιουργεί παραπλανητικές εντυπώσεις. 
 
Β2.α. Τι επιδιώκεται με τη χρήση ερευνών / στατιστικών στοιχείων και τι με την εκτεταμένη χρήση μαρτυριών στο Κείμενο 1; (μονάδες 7)
 
Με τη χρήση ερευνών και στατιστικών στοιχείων ενισχύεται η εγκυρότητα του κειμένου και η επιστημονική του διάσταση, εφόσον οι βασικοί ισχυρισμοί σχετικά με το πόσο χρόνο δαπανούν οι νέοι στα κινητά τους τηλέφωνα, αλλά και σχετικά με τις σημαντικές επιπτώσεις των συσκευών αυτών στην ψυχολογία τους προκύπτουν μέσα από έρευνες και δεν συνιστούν εικασίες ή απλές εμπειρικές διαπιστώσεις. Το κείμενο, έτσι, επιτυγχάνει να προβληματίσει με πιο δραστικό τρόπο τους αναγνώστες, καθώς τα πορίσματα των ερευνών αναδεικνύουν μια ιδιαιτέρως ανησυχητική κατάσταση.
Η αξιοποίηση μαρτυριών διασφαλίζει τη γνήσια καταγραφή όσων προβληματίζουν τους νέους σχετικά με το ζήτημα των κινητών τηλεφώνων και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Χάρη, δηλαδή, στην αυτούσια παράθεση των όσων αναφέρουν οι νέοι το κείμενο αποκτά το χαρακτήρα μιας ειλικρινούς και άμεσης αποτύπωσης των ανησυχιών τους, χωρίς την παρέμβαση του γράφοντος που θα δημιουργούσε πιθανώς την εντύπωση μιας ακούσιας ή σκόπιμης παραποίησης των σκέψεών τους. Το κείμενο, έτσι, γίνεται αμιγώς βιωματικό, οικείο και παραστατικό, εφόσον ακούγεται με καθαρότητα ο λόγος των νέων ανθρώπων. 
 
β. Να γράψετε δύο τίτλους που να αποδίδουν το περιεχόμενο του Κειμένου 1, έναν με κυριολεκτική κι έναν με μεταφορική χρήση της γλώσσας. (μονάδες 8)
Μονάδες 15
 
Κυριολεκτικός τίτλος: «Μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κινητά τηλέφωνα και σύγχρονοι έφηβοι»
Μεταφορικός: «Έφηβοι παγιδευμένοι στα έξυπνα κινητά τους!»
 
Β3. Με ποιες γλωσσικές επιλογές/εκφραστικά μέσα τονίζονται στο Κείμενο 1 (5^η παράγραφος) από τους δύο νέους οι αρνητικές επιπτώσεις της εξάρτησης από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
Μονάδες 10
 
Με τη χρήση πολυσύνδετου σχήματος («να αποτυπώσουμε και να αναρτήσουμε κάθε στιγμή και κάθε εμπειρία μας / επιβεβαίωση και θαυμασμό»), με την αξιοποίηση επιθετικών προσδιορισμών που αποτυπώνουν το διαρκές («μόνιμη ανάγκη»), αλλά και το επώδυνο αυτής της εξάρτησης («βασανιστική σύγκριση»), με την αξιοποίηση μεταφορικού λόγου («μόνο την κορυφή του παγόβουνου / είναι ένα με το κινητό μου»), με την επιλογή της υποτακτικής έγκλισης («να αποτυπώσουμε και να αναρτήσουμε») για να δηλωθεί το επιθυμητό, καθώς και με τη δημιουργία μιας ειρωνικής αντίθεσης («έχω απόλυτη συνείδηση της κατάστασης, αλλά εξακολουθώ…»), η Άννα κατορθώνει να αποδώσει με έμφαση τις επιπτώσεις της ιδιότυπης αυτής εξάρτησης που έχει πολλαπλές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των νέων. Με παρόμοιο τρόπο, ο Γιώργος αξιοποιεί μεταφορικό λόγο («θα μπω να χαζέψω / χάνω τον χρόνο μου»), όπως και αντίθεση («Ξέρω ότι χάνω τον χρόνο μου…, αλλά συνεχίζω να το κάνω»), για να δηλώσει τον εθιστικό χαρακτήρα της συνήθειας των νέων να δαπανούν πολύτιμο χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
 
ΘΕΜΑ Γ
Να αναπτύξετε το κύριο, κατά τη γνώμη σας, θέμα του ποιήματος (Κείμενο 2), αξιοποιώντας τρεις κειμενικούς δείκτες. (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Κύριο, κατά τη γνώμη μου, θέμα του ποιήματος αποτελεί η υπονομευτική επίδραση των αρνητικών συναισθημάτων -εδώ της θλίψης- στη ζωή των ανθρώπων. Πρόκειται για μια κατάσταση του καθημερινού βίου οικεία σε πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι για διάφορους -προσωπικούς ή άλλους- λόγους βρίσκονται υπό το κράτος μιας διαρκούς θλίψης που επισκιάζει και κατ’ ουσία δηλητηριάζει κάθε στιγμή της ζωής τους. Η επιλογή του ποιητικού υποκειμένου να «καλημερίζει» την προσωποποιημένη θλίψη υποδηλώνει πως το συναίσθημα αυτά αποτελεί διαρκή και σταθερό συνοδοιπόρο του. Όπως επισημαίνει, άλλωστε, με μεταφορικό λόγο («φωλιάζεις μέσα μου») η θλίψη αποτελεί πλέον σχεδόν μόνιμο χαρακτηριστικό του εαυτού του, αφού αδυνατεί να απαλλαγεί από αυτή. Η συνεχής συνύπαρξη, όμως, με το ψυχοφθόρο αυτό συναίσθημα δεν καθιστά την οδύνη που προκαλεί μικρότερη ή λιγότερο καταστροφική. Ενδεικτική ως προς την επιζήμια επίδραση της θλίψης είναι η μεταφορική εικόνα στο πλαίσιο της οποίας η προσωποποιημένη με τη μορφή του Μινώταυρου θλίψη παρουσιάζεται να τρώει τις σάρκες του ποιητικού υποκειμένου («είναι σάρκες αυτές δεν είναι αέρας / έτσι που πας δε θ’ απομείνει τίποτε»).
Αν η θλίψη είναι εκείνη που βασανίζει την ψυχή των ανθρώπων, είναι συνάμα κι εκείνη που με την παρουσία της τούς υπενθυμίζει πως δεν έχουν ακόμη εκπληρώσει όλες τους τις λαχτάρες. Είναι εκείνη που αντιμάχεται τον εφησυχασμό, δείχνοντας με τρόπο άκρως επώδυνο πως η ψυχή που αδρανεί ή δεν παλεύει αρκετά, δεν έχει συνειδητοποιήσει επαρκώς το ακόρεστο και το αδιάκοπα ανήσυχο της ανθρώπινης φύσης.
 
ΘΕΜΑ Δ
Σε ένα σύντομο άρθρο (350-400 λέξεων) να καταγράψετε τις αρνητικές επιδράσεις των έξυπνων κινητών και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στη ζωή των εφήβων, καθώς και την προσωπική σας σχέση με το κινητό τηλέφωνο και τα μέσα δικτύωσης.
Μονάδες 30  
 
Έφηβοι παγιδευμένοι στα έξυπνα κινητά τους!
 
     Αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς μας ως εφήβων αποτελεί το κινητό τηλέφωνο, μέσω του οποίου συνδεόμαστε με την πραγματικότητα που κυρίως μας ενδιαφέρει, την εικονική. Η πρόσβαση στο διαδίκτυο και, κυρίως, στο προφίλ μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συνιστά τη βασική λειτουργία των έξυπνων κινητών που τα καθιστά απολύτως αναγκαία για εμάς τους εφήβους. Καλούμαστε, ωστόσο, να πληρώσουμε ένα ιδιάζον ψυχικό τίμημα για τις παρεχόμενες αυτές υπηρεσίες.
     Η επίγνωση που έχουν οι έφηβοι πως ανά πάσα στιγμή μπορούν να επικοινωνήσουν με τους φίλους τους -πραγματικούς ή διαδικτυακούς- μειώνει την ανάγκη ή και την επιθυμία για μια πιο ουσιαστική δια ζώσης επαφή μαζί τους, υπονομεύοντας, έτσι, τόσο τις κοινωνικές τους δεξιότητες όσο και τη συναισθηματική τους πληρότητα, εφόσον περνούν περισσότερες ώρες μόνοι τους. Με τη σειρά της η κατάσταση αυτή υποσκάπτει αφενός την ποιότητα των σχέσεων που δημιουργούν και αφετέρου την ικανότητα των εφήβων να διαχειρίζονται αποτελεσματικά πραγματικές διαπροσωπικές επαφές. Προκύπτει, κατ’ αυτό τον τρόπο, μείωση της προθυμίας τους για κοινωνικές συναναστροφές, αλλά και για τη δημιουργία συναισθηματικών σχέσεων.
     Παράλληλα, ο εικονικός κόσμος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ζημιώνει πολλαπλά την ψυχική υγεία των νέων, όπως και την αυτοπεποίθησή τους, εφόσον αντικρίζουν διαρκώς εικόνες σωματικών προτύπων ή ενός πολυτελούς τρόπου ζωής που απέχει από τη δική τους πραγματικότητα. Τα καλλίγραμμα και γυμνασμένα σώματα όσων επιδιώκουν να διασφαλίσουν χρήματα ως “influencers”, αλλά και τα συνεχή ταξίδια που φαίνεται να πραγματοποιούν τα πρόσωπα αυτά, δημιουργούν έντονα αισθήματα μειονεξίας στους εφήβους που αφενός εκλαμβάνουν ως απολύτως αληθή τα όσα αντικρίζουν και αφετέρου θεωρούν πως αυτά είναι τα «συστατικά» της επιτυχίας και της ευτυχίας στη ζωή.
     Η επίπλαστη πραγματικότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τα πρότυπα που προβάλλονται μέσω αυτών αλώνουν ψυχικά τους νέους που δεν έχουν ιεραρχήσει σωστά τις προτεραιότητες της προσωπικής τους διαδρομής και δεν έχουν αντιληφθεί την ομορφιά που τους προσδίδει η μοναδικότητά τους. Προσωπικά, πάντως, βρισκόμενος σε μια περίοδο κατά την οποία έχω θέσει τη μελέτη των μαθημάτων μου ως βασική μου προτεραιότητα, έχω μειώσει σημαντικά την ενασχόλησή μου με το κινητό τηλέφωνο και με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Έχω συνειδητοποιήσει, άλλωστε, πως τα όσα «εντυπωσιακά» προβάλλονται στα μέσα αυτά δεν εμπίπτουν στα άμεσα ενδιαφέροντά μου, εφόσον οι δικές μου επιδιώξεις συνδέονται με τις επικείμενες σπουδές μου και με τη διαδικασία σχεδιασμού των επόμενων καίριων βημάτων στη ζωή μου.

     Θεωρώ, άρα, πως τα κινητά τηλέφωνα είναι προτιμότερο να αντιμετωπίζονται κυρίως ως μέσο επικοινωνίας και πολύ λιγότερο ως μέσο αξιοποίησης ή σπατάλης του προσωπικού μας χρόνου. Η στυλιζαρισμένη πραγματικότητα, άλλωστε, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ελάχιστα σχετίζεται με την πραγματική μας ζωή και με τα όσα έχουν ουσιαστική αξία για εμάς. 

Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία: Εγκλήματα έμφυλου χαρακτήρα

Mario Sanchez Nevado «Indifference»

Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία: Εγκλήματα έμφυλου χαρακτήρα
 
Κείμενο 1
Άρθρο από τη στήλη του Άρη Αλεξανδρή, ΔΙΑΤΑΣΕΙΣ, στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», 24.07.2021
 
Ελέφαντας στο δωμάτιο
Ακόμη μία δολοφονία με έμφυλο χαρακτήρα αναμόχλευσε την παθιασμένη και ούτως ή άλλως επίκαιρη συζήτηση για τις γυναικοκτονίες. Αυτή τη φορά ο δημόσιος διάλογος δεν εστίασε τόσο στο δόκιμο ή μη της ορολογίας· φαίνεται πως έχουμε προοδεύσει αρκετά ώστε να κατανοούμε πια ολοένα και περισσότερο ότι ο όρος «γυναικοκτονία» περιγράφει τις ειδικές συνθήκες του εγκλήματος – δεν αξιολογεί τα φύλα για να βγάλει νικητή. Παρ’ όλα αυτά, στεκόμαστε ακόμη κάπως αμήχανα μπροστά στον τεράστιο ελέφαντα στο δωμάτιο: το νομικό σκέλος των εγκλημάτων με σεξιστική βάση είναι ένα επιστημονικό θέμα που οφείλει να απασχολήσει τους ειδικούς. Τι γίνεται όμως με το κοινωνικό και πολιτισμικό σκέλος; Αυτό είναι δικό μας θέμα και δεν είναι ιδιαίτερα σαφές πώς πρέπει να το διαχειριστούμε.
Όχι μόνο σόου
Οι κραυγές δικαιωματισμού στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι δακρύβρεχτες επικλήσεις στο συναίσθημα και οι διακηρύξεις ηθικής ανωτερότητας (το λεγόμενο virtue-signaling) ενδέχεται να είναι εν μέρει χρήσιμες, αν και, ομολογουμένως, αφόρητες κι αντιαισθητικές. Χάρη σε αυτές, πάντως, ο μη εξοικειωμένος με τη γυναικεία καταπίεση κόσμος αρχίζει σιγά σιγά να ξυπνάει από τον προνομιακό ύπνο αδιαφορίας κι εφησυχασμού και να υποψιάζεται ότι κάτι δεν πάει καλά εκεί έξω. Γυναίκες δολοφονούνται με ανησυχητική συχνότητα από άνδρες που δεν έχουν κάτι συγκεκριμένο εναντίον τους, πέρα από μια ακατανίκητη επιθυμία να τις αφανίσουν επειδή αυτές τολμούν να αντισταθούν στη θέλησή τους. Δεν μιλάμε για παράγοντες του οργανωμένου εγκλήματος ή κακοποιά στοιχεία που θα φέρονταν έτσι σε οποιονδήποτε, ανεξαρτήτως φύλου. Πρόκειται για άνδρες υπεράνω υποψίας, που φαινομενικά συμπληρώνουν κάθε κουτάκι «φυσιολογικότητας» και που, φυσικά, δεν έχουν δώσει κανένα σημάδι ότι μπορούν να γίνουν βίαιοι. Μέχρι που γίνονται –ω, του θαύματος!– αποκλειστικά σε γυναίκες.
Γενναίοι στις πράξεις
Όπως έχει ειπωθεί άπειρες φορές, ο μισογυνισμός είναι πρωταρχικά μια παγιωμένη κουλτούρα που διαχέεται παντού. Με αυτό υπ’ όψιν, είναι σαφές πως δεν αρκεί να μιλάμε για να τον καταπολεμήσουμε – ακόμη κι αν τα λέμε ωραία, τόσο ωραία μάλιστα που εθιζόμαστε στον ήχο της φωνής μας και ξεχνάμε ότι το θέμα δεν είναι οι ομιλούντες αλλά οι παθούσες. Πέρα από τα ανέξοδα λόγια και τις φιλολογίες, σημασία έχουν κυρίως οι πράξεις. Δεν αρκεί να μην είμαστε ακραίοι σεξιστές εμείς οι ίδιοι για να έχουμε ήσυχη τη συνείδησή μας απέναντι σε όσα φρικτά εκτυλίσσονται μπροστά και δίπλα μας. Είναι ζωτικό να παίρνουμε θέση εκεί όπου η θέση έχει πρακτική αξία, δηλαδή στην αληθινή ζωή. Ω, ναι, εκεί όπου οι απόψεις μας μπορεί να έχουν κόστος.
Εχθροί δίπλα μας
Το κοινωνικό περιβάλλον, οι παρέες, τα άτομα που έχουμε επιλέξει να μας περιστοιχίζουν, αυτό δηλαδή που συνηθίζουμε να ονομάζουμε «κύκλο», είναι το πρώτο πεδίο στο οποίο οι πεποιθήσεις μας επαληθεύονται ή διαψεύδονται πανηγυρικά. Ασφαλώς, κανένας δεν ανακοινώνει στους φίλους του ότι σκοπεύει να σκοτώσει τη σύντροφό του στην επόμενη διαφωνία τους, όμως έχουμε δει ήδη αρκετούς θανάτους για να γνωρίζουμε ότι η βία δεν ξεκινάει από την κορύφωσή της. Αντιθέτως, επωάζεται ύπουλα με τη συνδρομή ιδεολογημάτων κι εκφράσεων που, παρά τον παλιομοδίτικα κλισέ χαρακτήρα τους, αποτελούν κατάφαση γνήσιου κι επικίνδυνου μισογυνισμού· και χτυπούν αμέσως καμπανάκι: «Οι γυναίκες προκαλούν», «οι άνδρες είναι από τη φύση τους επιθετικοί», «το πάθος του έρωτα περιέχει βία». Δεν είναι όλοι οι μισογύνηδες δολοφόνοι. Όμως οι μισογύνηδες δολοφόνοι δρουν με τέτοια άνεση ακριβώς επειδή ο μισογυνισμός είναι τόσο διαδεδομένος κοινωνικά. Αποδοκιμάζοντας, επομένως, τον μισογυνισμό στις πιο «αθώες» εκφάνσεις του, στερούμε από τις πιο ακραίες τη θεωρητική και προπαρασκευαστική νομιμοποίησή τους.
Ηθική και βιοπορισμός
Το επαγγελματικό περιβάλλον είναι εξίσου ζωτικής σημασίας στη διάδοση και στην εμπέδωση ιδεών. Όσοι, λοιπόν, παριστάνουν τους γενναίους μαχητές των γυναικείων δικαιωμάτων εκεί όπου η έκφραση των φρονημάτων τους θα αποφέρει μόνο επαίνους και χειροκροτήματα, καλό θα ήταν να δοκιμάσουν την πειθώ και τον ιδεαλισμό τους σε πιο απαιτητικά κοινά: σε συναδέλφους που θα τους επιτεθούν εν χορώ με το που αντιδράσουν σε κάποιο σεξιστικό παραλήρημα, σε εργοδότες που θα τους επιπλήξουν για τον ενοχλητικό «προοδευτισμό» τους εκβιάζοντας από θέση εξουσίας τη σιωπή τους, σε περιστάσεις όπου το κατά τ’ άλλα αυτονόητο θίγεται μπροστά τους, αλλά η υπεράσπισή του ενδέχεται να τους ζημιώσει. Οι εξυπνάδες πως «το θύμα τα ’θελε και τα ’παθε» ή ότι τάχα «δεν ξέρουμε όλη την ιστορία του εγκλήματος για να έχουμε άποψη» δεν ηττώνται μόνο στο δικαστήριο. Από τον καθημερινό λόγο είναι που πρέπει να ξεριζωθούν, ώστε να μην εξοπλίζουν επίδοξους γυναικοκτόνους με αυτοπεποίθηση.
Η αληθινή επανάσταση
Αλλαγές που δεν προϋποθέτουν ρήξη δεν είναι και πολύ ουσιαστικές αλλαγές. Η ρήξη, όμως, δεν είναι ένα σύνθημα πάνω σε ένα πανό, ούτε το σήμα κατατεθέν της τόσο εύκολης, στους ψηφιακούς καιρούς, μαζικής εχθροπάθειας. Είναι κυρίως ρήξη με το ίδιο μας το βόλεμα: με όσα έχουμε μάθει να ακούμε, να αποδεχόμαστε, να αναπαράγουμε. Όταν μάθουμε διαφορετικά, κάτι θα έχουμε πετύχει.
 
Κείμενο 2: Στέλιος Γεράνης, Αποτροπή εγκλήματος
 
Να τη σκοτώσω; Και τι όμορφη –Θεέ μου – που είναι
γυμνή –
σαν ανατολή στο κρεβάτι μου. Όταν
σηκώνω το μαχαίρι
και πέφτει
ο ήλιος
στο μέταλλο
εγώ ξεχνιέμαι και θαυμάζω τις λάμψεις.
 
Μα έχω αποφασίσει να τη σκοτώσω. Ω,
τα παιχνίδια του φωτός με το ξίφος μου
πώς με ταλαντεύουν στα κύματα
να μην μπορώ ένα έγκλημα –
το μοναδικό της ζωής μου
να πράξω.
 
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε περιληπτικά (60-70 λέξεις) το περιεχόμενο της 3^ης και της 4^ης παραγράφου.
Μονάδες 15
 
Η πραγματικότητα της παγίωσης και διάδοσης του μισογυνισμού καθιστά αναγκαία την καταπολέμησή του, όχι με λόγια, αλλά με πράξεις. Η έκφραση της αντίθεσης προς αυτόν, επομένως, πρέπει να γίνεται στην πραγματική ζωή για να έχει ουσιώδη αντίκτυπο. Η ιδιαίτερη, για παράδειγμα, αξία του άμεσου κύκλου των ατόμων σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση των αντιλήψεών τους, υποδεικνύει πως ήδη σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να στηλιτεύεται ο μισογυνισμός, ώστε να στερούνται οι ακραίες εκφάνσεις του θεωρητικής θεμελίωσης.
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Με ποιες γλωσσικές επιλογές/εκφραστικά μέσα τονίζει στην 5^η παράγραφο ο αρθρογράφος το αίτημά του για μια πιο ουσιαστική αντίδραση απέναντι σε φαινόμενα μισογυνισμού;
Μονάδες 10
 
Ο αρθρογράφος καλεί τους πολίτες να καταπολεμήσουν τον μισογυνισμό ακόμη και στο επαγγελματικό τους περιβάλλον, το οποίο χαρακτηρίζει «ζωτικής σημασίας» χώρο για τη διάδοση σχετικών ιδεών. Με τη χρήση μεταφορικού λόγου («παριστάνουν τους γενναίους μαχητές») επισημαίνει πως τέτοιες ιδέες δεν αντιμετωπίζονται μόνο με λόγια εκ του ασφαλούς. Χρησιμοποιεί, μάλιστα, μια αντίθεση («θα αποφέρει μόνο επαίνους», «θα τους επιτεθούν εν χορώ») προκειμένου να υποδείξει πως οι προσπάθειες αυτές έχουν αξία κυρίως στους χώρους όπου προκαλούν αντίδραση και όχι εκεί που είναι ευπρόσδεκτες. Θέτει σε εισαγωγικά τη λέξη «προοδευτισμό» για να δηλώσει την ειρωνεία με την οποία θα αντιμετωπιστούν εκείνοι που θα βρουν το κουράγιο να αντισταθούν στα «σεξιστικά παραληρήματα» των συναδέλφων τους. Παραθέτει σε ευθύ λόγο τις «εξυπνάδες» όσων αρνούνται να αποδεχτούν την αλήθεια αυτών των βίαιων εγκλημάτων και αναζητούν δικαιολογίες, καθώς και μια μεταφορά προκειμένου να αναδείξει το πόσο σημαντικό είναι να καταπολεμηθεί δραστικά ο μισογυνισμός («πρέπει να ξεριζωθούν»).
 
Β2.α. Να εντοπίσετε και να καταγραψετε τη χρήση ειρωνείας στο πλαίσιο της 3^ης παραγράφου. Τι, θεωρείτε, ότι επιδιώκει να πετύχει ο αρθρογράφος με τη χρήση της; (μονάδες 8)
 
«– ακόμη κι αν τα λέμε ωραία, τόσο ωραία μάλιστα που εθιζόμαστε στον ήχο της φωνής μας…»
«Πέρα από τα ανέξοδα λόγια και τις φιλολογίες…»
«Ω, ναι, εκεί όπου οι απόψεις μας μπορεί να έχουν κόστος.»
 
Ο αρθρογράφος αξιοποιεί την ειρωνεία προκειμένου να στηλιτεύσει την στάση εκείνων που αρκούνται στα εύκολα λόγια σχετικά με τις βιαιότητες εις βάρος των γυναικών, αλλά πάντα σε χώρους και σε ακροατήρια που θα τους επιβραβεύσουν. Η ουσία, ωστόσο, όπως εμφατικά το τονίζει με τη χρήση της ειρωνείας ο αρθρογράφος, είναι να εκφράσει κανείς τις απόψεις αυτές στην πραγματική ζωή -και όχι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης-, εκεί, δηλαδή, που οι απόψεις αυτές ενδέχεται να έχουν αληθινό κόστος για όποιον τις εκφράζει, καθώς θα τον φέρουν αντιμέτωπο μ’ εκείνους που έχουν τελείως διαφορετική άποψη. Ζητούμενο, άρα, κατά τον αρθρογράφο είναι η έμπρακτη υποστήριξη των γυναικών και η αντιμετώπιση του μισογυνισμού ακριβώς στα περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί.
 
β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση άνω και κάτω τελείας, όπως και του ασύνδετου σχήματος στην τελευταία παράγραφο του κειμένου. (μονάδες 7)
Μονάδες 15
 
Ο αρθρογράφος προκειμένου να επεξηγήσει τι εννοεί, όταν αναφέρει πως οι πραγματικές αλλαγές προϋποθέτουν τη ρήξη, καταγράφει τις πτυχές του ίδιου μας του «βολέματος», με τις οποίες πρέπει να έρθουμε σε απευθείας αναμέτρηση, αξιοποιώντας την άνω και κάτω τελεία.
Ακολούθως με την αξιοποίηση του ασύνδετου σχήματος («με όσα έχουμε μάθει να ακούμε, να αποδεχόμαστε, να αναπαράγουμε») επιτυγχάνει να αποδώσει με συνοπτικό και συγκινησιακά δραστικό τρόπο τις συνήθεις πτυχές της ζωής μας με τις οποίες πρέπει να έρθουμε σε ρήξη. Οφείλουμε, δηλαδή, να συγκρουστούμε με τα στερεότυπα και τις οπισθοδρομικές αντιλήψεις που τόσο έχουμε μάθει να ακούμε, χωρίς αντίδραση ή έλεγχο, και τις οποίες ακολούθως αποδεχόμαστε και αναπαράγουμε, συμβάλλοντας κι εμείς στην επιζήμια διαιώνισή τους.
 
Β3. Να εξηγήσετε με συντομία (70-80 λέξεις) τον ακόλουθο συλλογισμό του γράφοντος: «Αποδοκιμάζοντας, επομένως, τον μισογυνισμό στις πιο «αθώες» εκφάνσεις του, στερούμε από τις πιο ακραίες τη θεωρητική και προπαρασκευαστική νομιμοποίησή τους.»
Μονάδες 15
 
Όσο κι αν η αντίκρουση των μικρών καθημερινών εκφράσεων μισογυνισμού φαντάζει ανεπαρκής για την αντιμετώπιση σοβαρότερων φαινομένων, όπως είναι οι γυναικοκτονίες, αυτό δεν είναι ακριβές. Στην πραγματικότητα, αν ξεκινήσουμε να εκφράζουμε την αντίθεσή μας σε κάθε φαινομενικώς αθώα έκφανση του μισογυνισμού, θα κατορθώσουμε να αποδομήσουμε στη σκέψη εκείνων που δυνητικά σκοπεύουν να οδηγηθούν σε ακρότητες την αίσθηση πως το κοινωνικό σύνολο αποδέχεται τέτοιου είδους συμπεριφορές. Θα είναι, δηλαδή, ξεκάθαρο το μήνυμα πως η κοινωνία μας δεν εγκρίνει καμία ένδειξη ασέβειας -και πολύ περισσότερο βίας- απέναντι στις γυναίκες.
 
ΘΕΜΑ Γ
Τι, κατά τη γνώμη σας, συμβολίζει η γυναίκα στο συγκεκριμένο ποίημα και γιατί το ποιητικό υποκείμενο δεν κατορθώνει να διαπράξει εις βάρος της το μοναδικό της ζωής του έγκλημα; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με τους κατάλληλους κειμενικούς δείκτες. (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Η γυναίκα του ποιήματος που με το εκπληκτικό κάλλος της αφοπλίζει το ποιητικό υποκείμενο, αποτρέποντας το εις βάρος της σχεδιαζόμενο φονικό έγκλημα, λειτουργεί συμβολικά και φανερώνει τη βαθιά σύνδεση του «ποιητή» τόσο με την τέχνη του όσο και με την ομορφιά που βρίσκεται παντού ολόγυρά του. Το ερώτημα με το οποίο ξεκινά το ξεδίπλωμα της εσωτερικής του πάλης το ποιητικό υποκείμενο («Να τη σκοτώσω;») αποτελεί ένδειξη της επιθυμίας του να απελευθερωθεί από τα δεσμά της ποιητικής τέχνης. Αδυνατεί, ωστόσο, να αποτινάξει τον ριζωμένο μέσα του θαυμασμό για τις ποικίλες εκφάνσεις του ωραίου, όπως αυτό τονίζεται τόσο με την παρομοίωση που δηλώνει την εξαιρετική ομορφιά της γυναίκας («σαν ανατολή στο κρεβάτι μου») όσο και με την αναίρεση της βίαιης φύσης του μαχαιριού, το οποίο τρέπεται σ’ ένα απλό μέταλλο που καθρεφτίζει το φως του ήλιου («ξεχνιέμαι και θαυμάζω τις λάμψεις»). Το ποιητικό υποκείμενο, αν και δηλώνει πως το έγκλημα εις βάρος της γυναίκας -η ρήξη του με τον κόσμο της ποίησης- είναι αποφασισμένο («Μα έχω αποφασίσει να τη σκοτώσω»), αδυνατεί να το διαπράξει, εφόσον είναι ολότελα δοσμένος στη μαγεία της ομορφιάς. Αρκούν τα «παιχνίδια του φωτός» για να κάμψουν την αποφασιστικότητά του, αφού, καθώς φαίνεται, είναι από τη φύση του προορισμένος να υπηρετεί την εξανθρωπιστική τέχνη της ποίησης και όχι να οδηγείται στη βία («να μην μπορώ ένα έγκλημα… να πράξω»).  
 
ΘΕΜΑ Δ
Αφού διαβάσετε προσεκτικά το άρθρο που σας δόθηκε να ετοιμάσετε μια ομιλία, που θα εκφωνήσετε στην τάξη σας, σχετικά με τα έμφυλα εγκλήματα εις βάρος γυναικών. Οι πτυχές του ζητήματος που θα σας απασχολήσουν είναι τα πιθανά αίτια αυτών των εγκλημάτων, καθώς και οι ενέργειες ή οι πιθανοί τρόποι που θα συνέβαλαν στον δραστικό περιορισμό ανάλογων εγκλημάτων. (350-400 λέξεις)
Μονάδες 30
 
Αγαπητές συμμαθήτριες και αγαπητοί συμμαθητές,
 
     Η έμφυλη βία, όπως και τα εγκλήματα ανάλογου χαρακτήρα εις βάρος γυναικών, αποτελούν φανέρωμα μιας ανησυχητικής παθογένειας της κοινωνίας μας, εφόσον υποδεικνύουν πως δεν έχει εμπεδωθεί ακόμη ο οφειλόμενος σεβασμός απέναντι στις γυναίκες. Μητέρες, κόρες, σύζυγοι, γυναίκες κάθε ηλικίας και κάθε ρόλου πέφτουν θύματα μιας βάρβαρης και αναχρονιστικής αντίληψης ορισμένων ανδρών ότι μπορούν να αξιοποιούν σε βάρος τους τη μυϊκή τους υπεροχή.
     Το ερώτημα γιατί ένας άνδρας φτάνει στο σημείο να θεωρεί θεμιτό μέσο επίλυσης των διαφορών του με τη σύντροφο ή σύζυγό του τη δολοφονία δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. Φαινομενικά εκείνο που οπλίζει το χέρι του είναι το γεγονός πως αρνείται να αποδεχτεί την επιθυμία εκείνης να τον εγκαταλείψει ή να τερματίσει τη μεταξύ τους σχέση. Η αίσθηση πως η σύντροφός του έχει δική της αυτόνομη βούληση και πως εκείνος δεν μπορεί να την ελέγξει, πυροδοτεί μέσα του μια ακραία αντίδραση. Βρίσκει εδώ εφαρμογή, όπως αντιλαμβάνεστε, η πεπαλαιωμένη αντίληψη πως οι άνδρες είναι ανώτεροι και πως οι γυναίκες «οφείλουν» να υποτάσσονται στη δική τους θέληση.
     Μοιάζει, βέβαια, παράλογο να επιβιώνει ακόμη ένας τέτοιος τρόπος σκέψης, αλλά απ’ ό,τι γίνεται αντιληπτό μάλλον δεν έχουμε κατορθώσει να τον απαλείψουμε πλήρως. Τα μηνύματα, άλλωστε, από την καθημερινότητά μας φανερώνουν πως ο μισογυνισμός συνεχίζει να κυριαρχεί στις αντιλήψεις ορισμένων ανθρώπων. Υποτιμητικά σχόλια, εκφράσεις αποδοκιμασίας, αθώα «πειράγματα», όπως και κάποιες μερικώς κεκαλυμμένες πράξεις υπονόμευσης των γυναικών δείχνουν πως η κοινωνία μας δεν έχει επιτύχει τη ζητούμενη ωρίμανση σε ό,τι αφορά το ζήτημα της ισότητας των δύο φύλων. Προφανώς η επίγνωση πως μια γυναίκα μπορεί να είναι ικανότερη, πιο αποτελεσματική και να απολαμβάνει επαγγελματική αναγνώριση και επιτυχία ενισχύει την ανασφάλεια ορισμένων ανδρών και τους δημιουργεί εχθρικά συναισθήματα.
     Τέτοιου είδους αντιλήψεις, ωστόσο, δεν μπορούν και δεν πρέπει να υπαγορεύουν τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας μας, εφόσον μας οδηγούν πολλές δεκαετίες πίσω και διαμορφώνουν ένα άκρως επικίνδυνο περιβάλλον. Είναι, άρα, απολύτως σημαντικό να καταπολεμήσουμε τον μισογυνισμό σε κάθε του έκφανση προκειμένου να περάσει σε όλους το μήνυμα πως στην εποχή μας δεν γίνεται ανεκτή καμία πράξη βίας σε βάρος των γυναικών. Είναι, ίσως, δική μας ευθύνη, εμάς των νέων, να μεταδώσουμε το μήνυμα αυτό στις παλαιότερες γενιές, πρωτίστως μέσα από το παράδειγμά της δικής μας συμπεριφοράς, αλλά και πιο δυναμικά μέσα από ενημερωτικές δράσεις και διαμαρτυρίες.  
     Θα συμφωνήσετε, υποθέτω, ότι σε όσα οραματιζόμαστε και προσδοκούμε για το μέλλον μας, δεν έχουν θέση ο φόβος, οι διακρίσεις και η βία. Μια κοινωνία εχθρική απέναντι στις γυναίκες, είναι μια κοινωνία πνευματικά ακαλλιέργητη, ανώριμη και, σαφώς, ανεπιθύμητη. Ας δώσουμε, λοιπόν, εμείς οι νεότεροι το έναυσμα για έναν ουσιαστικό προβληματισμό πάνω σε αυτό το κρίσιμο θέμα.  
 
Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας 

Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Λέων Τολστόι «Τι είναι τέχνη»

Elise Palmigiani

Νεοελληνική Γλώσσα & Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Λέων Τολστόι «Τι είναι τέχνη»
 
Κείμενο 1: Τι είναι τέχνη
Ο Ρώσος συγγραφέας και στοχαστής Λέων Τολστόι (1828-1910) εξαπολύει στο βιβλίο αυτό μια δριμύτατη επίθεση κατά του δόγματος «η τέχνη για την τέχνη» και εκθέτει τις δικές του απόψεις για τη δημιουργία και το νόημά της.  
 
     Η τέχνη στην κοινωνία μας διαστρεβλώθηκε τόσο, ώστε όχι μόνο έφτασε η κακή τέχνη να θεωρείται καλή, αλλά χάθηκε κι η ίδια η αντίληψη του τι είναι πραγματικά τέχνη. Συνεπώς, για να μπορέσουμε να μιλήσουμε για την τέχνη της κοινωνίας μας, είναι πρώτα απ’ όλα απαραίτητο να κάνουμε τη διάκριση της γνήσιας από την κίβδηλη τέχνη.
     Ένα αδιάψευστο σημάδι ξεχωρίζει την αληθινή τέχνη από την κίβδηλη: η δυνατότητα να επηρεάζει ψυχικά. Αν ένας άνθρωπος, χωρίς να προσπαθήσει και χωρίς ν’ αλλάξει την οπτική του γωνία όταν διαβάζει, ακούει ή βλέπει το έργο ενός άλλου, βιώνει μια πνευματική κατάσταση που τον ενώνει μ’ εκείνον και με άλλους αποδέκτες του συγκεκριμένου έργου τέχνης, τότε το αντικείμενο που προκαλεί την κατάσταση αυτή είναι γνήσιο έργο τέχνης. Απεναντίας, όσο ποιητικό, ρεαλιστικό, εντυπωσιακό ή ενδιαφέρον κι αν είναι ένα έργο, δεν είναι έργο τέχνης αν δεν ξυπνά το αίσθημα (που διαφέρει σαφώς απ’ όλα τ’ άλλα) χαράς και πνευματικής ένωσης μ’ έναν άλλο (το συγγραφέα) και με άλλους (όσους ακόμη επηρεάζονται ψυχικά απ’ αυτό).
     Είναι αλήθεια πως το σημάδι αυτό είναι εσωτερικό, και πως υπάρχουν άνθρωποι που λησμόνησαν τι είναι η επίδραση της γνήσιας τέχνης, άνθρωποι που περιμένουν κάτι άλλο από την τέχνη (αυτό ισχύει για τους πλείστους ανθρώπους της κοινωνίας μας). Έτσι, κάτι τέτοιοι άνθρωποι ενδέχεται να εκλάβουν για αισθητικό εκείνο το αίσθημα τέρψης και έξαψης που προκαλούν τα κίβδηλα έργα. Παρ’ όλα αυτά, το σημάδι είναι σαφέστατο για τους ανθρώπους που η αντίληψή τους για την τέχνη ούτε διαστρεβλώθηκε ούτε ατρόφησε, αλλά διακρίνει καθαρά το αίσθημα που προκαλεί η τέχνη απ’ όλα τα άλλα αισθήματα.
     Η κυριότερη ιδιαιτερότητα του αισθήματος αυτού είναι ότι ο αποδέκτης ενός γνήσιου καλλιτεχνικού ερεθίσματος ενώνεται τόσο με τον καλλιτέχνη, ώστε αισθάνεται σαν το έργο να ήταν δικό του και όχι ενός άλλου – σαν αυτό που εκφράζει το έργο να ήταν ακριβώς εκείνο που επιθυμούσε από καιρό να εκφράσει ο ίδιος. Ένα γνήσιο έργο τέχνης καταργεί, στη συνείδηση του αποδέκτη, το χωρισμό ανάμεσα σ’ εκείνον και τον καλλιτέχνη – και όχι μόνο αυτόν, αλλά και το χωρισμό ανάμεσα σ’ εκείνον και όλους όσους προσλαμβάνουν το ίδιο έργο τέχνης. Σε αυτή την απαλλαγή της προσωπικότητάς μας από το χωρισμό και την απομόνωσή της, σ’ αυτή την ένωση με τους άλλους, έγκειται το κύριο χαρακτηριστικό και η μεγάλη θελκτική δύναμη της τέχνης.
[…]
     Αλλά αυτό που ενισχύει περισσότερο απ’ όλα την ψυχική μεταδοτικότητα της τέχνης είναι ο βαθμός ειλικρίνειας του καλλιτέχνη. Μόλις ο θεατής, ακροατής ή αναγνώστης νιώσει ότι ο καλλιτέχνης επηρεάζεται ψυχικά και ο ίδιος από το έργο του, ότι γράφει, τραγουδά ή παίζει θέατρο για λογαριασμό του και όχι μόνο για να επιδράσει στους άλλους, αυτή η πνευματική κατάσταση του καλλιτέχνη μεταδίδεται στον αποδέκτη. Αντιθέτως, μόλις ο θεατής, αναγνώστης ή ακροατής νιώσει ότι ο δημιουργός δεν γράφει, τραγουδά ή παίζει θέατρο για την προσωπική του ικανοποίηση -δηλαδή δεν νιώθει ο ίδιος όσα επιθυμεί να εκφράσει- αλλά το κάνει για το κοινό, τον αποδέκτη, τότε εκδηλώνεται αμέσως μια αντίσταση, οπότε χάνουν τη μεταδοτικότητά τους και γίνονται αποκρουστικά όχι μόνο τα πιο ιδιαίτερα και πρωτόγνωρα αισθήματα, αλλά και η πιο αριστοτεχνική δεξιότητα.
 
Leon Tolstoy, Τι είναι τέχνη, Εκδόσεις Printa
 
Κείμενο 2: Ο μεν βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρά
 
     Από τους προβληματισμούς που έχουν τεθεί αναφορικά με το καλλιτεχνικό έργο θα μπορούσαμε να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε δύο κομβικά σημεία. Κατ’ αρχάς, ένα βασικό ερώτημα που αναδύεται είναι το πώς και γιατί ένας άνθρωπος φτάνει στην καλλιτεχνική δημιουργία, από ποια δηλαδή εσωτερική ανάγκη ωθούμενος παράγει ένα έργο τέχνης. Μετά, αναδύεται το ερώτημα ποιος είναι εκείνος που θέτει τους κανόνες για τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να προσλαμβάνεται ένα έργο τέχνης. Θα είναι ο καλλιτέχνης, οι κριτικοί τέχνης ή ο κάθε ενδιαφερόμενος με τα προσωπικά του αισθητικά κριτήρια;
     Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια απόπειρα επικοινωνίας του καλλιτέχνη με τον έξω κόσμο. Έχουν διερωτηθεί όμως μήπως ο καλλιτέχνης αισθάνεται την ανάγκη να επικοινωνήσει πρωτίστως με τον εαυτό του, να συνδιαλλαγεί με το εσώτατο «είναι» του με αφορμή συγκεκριμένα βιώματα -πραγματικά ή ψυχολογικά- της ζωής του; Τα βιώματα του δημιουργού δεν μπορεί παρά να διεισδύουν στο έργο του, λιγότερο ή περισσότερο μεταμφιεσμένα με τα καλλιτεχνικά μέσα που έχει στη διάθεσή του ο εκάστοτε καλλιτέχνης.
     Έτσι, η καλλιτεχνική δημιουργία μετουσιώνει με τα δικά της εργαλεία λογικές ή συνειρμικές σκέψεις και συναισθήματα, που δεν μπορεί παρά να προκύπτουν από αφορμές τις οποίες παρέχει το εξωτερικό ή εσωτερικό περιβάλλον (που κι αυτό επηρεάζεται από το εξωτερικό) στον ίδιο τον δημιουργό. Για παράδειγμα, η Γκερνίκα του Πικάσο είναι γέννημα του αποτροπιασμού του καλλιτέχνη για τις επιπτώσεις του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Κατά συνέπεια, με το έργο τέχνης ο κάθε δημιουργός εκφράζεται νοητικά, συναισθηματικά ή συνειρμικά, υπηρετώντας όχι τόσο την επιθυμία του να μεταδώσει συγκεκριμένα μηνύματα στους αποδέκτες του, όσο την εσωτερική του ανάγκη να μεταμορφώσει ένα προσωπικό του βίωμα, για να απελευθερωθεί από αυτό και να λυτρωθεί. Αν δηλαδή ένα έντονο βίωμα καθιστά δέσμιο τον δημιουργό, η καλλιτεχνική δημιουργία γίνεται το μοναδικό καταφύγιο που μπορεί να τον αποδεσμεύσει από το βίωμα που τον καταδυναστεύει. «Η Τέχνη ξαναπλάθει ως λαθραίος Θεός τον κόσμο απ’ την αρχή σχεδόν, μεταμορφώνοντας ό,τι μας απελπίζει ως γνωστό και αδιάσειστο σε μια καταπραϋντική αβεβαιότητα» δήλωνε η ποιήτρια Κική Δημουλά το 1996 και ο υπαινιγμός για την πρόσκαιρη θεραπευτική δράση της τέχνης είναι σαφέστατος.
 
Ε. Σπυριδάκη, Iστολόγιο για την τέχνη, 6.6.2013 (διασκευή).
 
Κείμενο 3: Ζωγραφισμένα
 
Την εργασία μου την προσέχω και την αγαπώ.
Μα της συνθέσεως μ’ αποθαρρύνει σήμερα η βραδύτης.
Η μέρα μ’ επήρέασε. Η μορφή της
όλο και σκοτεινιάζει. Όλο φυσά και βρέχει.
Πιότερο επιθυμώ να δω παρά να πω.
Στη ζωγραφιά αυτή κυττάζω τώρα
ένα ωραίο αγόρι που σιμά στη βρύσι
επλάγιασεν, αφού θ’ απέκαμε να τρέχει.
Τι ωραίο παιδί˙ το θείο μεσημέρι το έχει
παρμένο πια για να το αποκοιμίσει. –
Κάθομαι και κυττάζω έτσι πολλήν ώρα.
Και μες στην τέχνη πάλι, ξεκουράζομαι απ’ τη δούλεψή της.
 
Κ. Π. Καβάφης, Τα Ποιήματα (1897-1918), Εκδόσεις Ίκαρος
 
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε περιληπτικά το περιεχόμενο των δύο πρώτων παραγράφων του Κειμένου 1 (Η τέχνη στην κοινωνία μας… επηρεάζονται ψυχικά απ’ αυτό). (60-70 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Σύμφωνα με τον συγγραφέα οι συγκαιρινοί του αδυνατούν να διακρίνουν τη γνήσια τέχνη από την «κίβδηλη», γεγονός που καθιστά αναγκαίο τον σχετικό διαχωρισμό. Αλάνθαστη ένδειξη αναγνώρισης της αληθινής τέχνης είναι η δυνατότητά της να επηρεάζει ψυχικά τους αποδέκτες της. Έτσι, το έργο εκείνο που ωθεί τον αποδέκτη του να αισθανθεί πνευματική ένωση με τον δημιουργό του είναι γνήσιο έργο τέχνης. Αντιθέτως, όσα δεν επιτυγχάνουν κάτι ανάλογο, δεν είναι έργα τέχνης.
[Λέξεις: 70]
 
ΘΕΜΑ Β
Β1. Στο Κείμενο 2 η γράφουσα οδηγείται, μεταξύ άλλων, στο εξής συμπέρασμα: «Κατά συνέπεια, με το έργο τέχνης ο κάθε δημιουργός εκφράζεται νοητικά, συναισθηματικά ή συνειρμικά, υπηρετώντας όχι τόσο την επιθυμία του να μεταδώσει συγκεκριμένα μηνύματα στους αποδέκτες του, όσο την εσωτερική του ανάγκη να μεταμορφώσει ένα προσωπικό του βίωμα, για να απελευθερωθεί από αυτό και να λυτρωθεί.»
Να τεκμηριώσετε το συμπέρασμα αυτό αντλώντας ιδέες από το Κείμενο 1 (60-80 λέξεις).
Μονάδες 10
 
Η διαπίστωση της συγγραφέως πως η καλλιτεχνική έκφραση προκύπτει πρωτίστως από την επιθυμία του δημιουργού να μετουσιώσει σε τέχνη κάποιο προσωπικό του βίωμα, ώστε να αποδεσμευτεί ο ίδιος από αυτό και όχι γιατί επιδιώκει να μεταδώσει κάποιο μήνυμα στους αποδέκτες του έργου του, βρίσκει την τεκμηρίωσή της στις ιδέες του Λέοντος Τολστόι. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Ρώσο συγγραφέα η δυνατότητα της τέχνης να επηρεάζει ψυχικά τους αποδέκτες εξαρτάται από τον βαθμό ειλικρίνειας του καλλιτέχνη, από το κατά πόσο, δηλαδή, ο ίδιος ο καλλιτέχνης οδηγείται στη δημιουργία προκειμένου να εκφράσει δικά του συναισθήματα. Κατ’ αυτό τον τρόπο, αν ο καλλιτέχνης αισθάνεται κι εκείνος τα όσα γράφει ή τραγουδά, και οδηγείται στην απόδοσή τους για δική του ικανοποίηση, επηρεαζόμενος κι εκείνος ψυχικά από το ίδιο του το έργο, τότε αυτό βρίσκει ανταπόκριση και συγκινεί τους αποδέκτες του. Αν, όμως, η όλη καλλιτεχνική έκφραση γίνεται προς χάρη των αποδεκτών της, τότε εκείνοι αναγνωρίζουν την ανειλικρίνεια και δεν ανταποκρίνονται, εφόσον κατανοούν πως το έργο που τους προσφέρεται δεν αποτελεί γνήσια έκφραση των συναισθημάτων του καλλιτέχνη.
 
Β2.α. Στην 4^η παράγραφο του Κειμένου 1 ο συγγραφέας καταλήγει στη διαπίστωση πως: «Σε αυτή την απαλλαγή της προσωπικότητάς μας από το χωρισμό και την απομόνωσή της, σ’ αυτή την ένωση με τους άλλους, έγκειται το κύριο χαρακτηριστικό και η μεγάλη θελκτική δύναμη της τέχνης.»
Με ποιες ιδέες στηρίζει τη διαπίστωση αυτή και ποιες γλωσσικές επιλογές/εκφραστικά μέσα αξιοποιεί προκειμένου να τονίσει την αλήθεια τους, αλλά και να δώσει έμφαση στις ιδέες αυτές; (μονάδες 9)
 
Ο συγγραφέας προκειμένου να τεκμηριώσει την άποψή του σχετικά με τη θελκτική δύναμη της τέχνης, καταγράφει την αίσθηση που κυριεύει τον αποδέκτη ενός γνήσιου καλλιτεχνικού δημιουργήματος πως ο καλλιτέχνης έχει κατορθώσει να εκφράσει ακριβώς αυτό που κι εκείνος επιθυμούσε να εκφράσει από καιρό. Αυτή η ταύτιση ιδεών και συναισθημάτων μεταξύ δημιουργού και αποδέκτη, κάνει τον αποδέκτη του έργου να το θεωρεί σαν δικό του κι επιπροσθέτως να αισθάνεται πως υπάρχει ένας συνεκτικός δεσμός ανάμεσα σ’ εκείνον και τον καλλιτέχνη. Η γνήσια τέχνη, επομένως, θέλγει διότι στη σκέψη του αποδέκτη καταλύει την απόστασή του από τον δημιουργό, αλλά και από εκείνους που βιώνουν παρόμοια συναισθήματα απέναντι στο συγκεκριμένο έργο.
Προκειμένου ο συγγραφέας να τονίσει την αλήθεια των ιδεών του αξιοποιεί την οριστική έγκλιση («ενώνεται», «καταργεί»), καθώς και εκφράσεις που δηλώνουν με έμφαση τη συναισθηματική ταύτιση αποδέκτη και δημιουργού («ακριβώς εκείνο»).
Ο συγγραφέας προσδίδει έμφαση στις ιδέες του με την αξιοποίηση παρομοιώσεων («σαν το έργο να ήταν δικό του…», «σαν αυτό που εκφράζει το έργο…»), επαναλήψεων («το χωρισμό ανάμεσα σ’ εκείνον…»), καθώς και με τη χρήση διπλής παύλας προκειμένου να επιμεριστεί το τμήμα του κειμένου που αναφέρεται στη σύνδεση μεταξύ δημιουργού και αποδέκτη.   
 
β. Να δώσετε έναν διαφορετικό τίτλο στο Κείμενο 1, ώστε να υπάρχει πιο σαφής σύνδεση ανάμεσα στον τίτλο και το περιεχόμενο του κειμένου. (μονάδες 6)
Μονάδες 15
 
«Τα γνωρίσματα της γνήσιας τέχνης»
 
Β3. Ποια τεκμήρια χρησιμοποιεί η συγγραφέας του Κειμένου 2 στην 3^η παράγραφο του κειμένου της; Ποιους ισχυρισμούς της επιδιώκει να στηρίξει με αυτά; Θεωρείτε τη χρήση των τεκμηρίων αυτών αποτελεσματική;
Μονάδες 15
 
Τα τεκμήρια που χρησιμοποιεί η συγγραφέας είναι ένα παράδειγμα («Για παράδειγμα, η Γκερνίκα του Πικάσο είναι γέννημα του αποτροπιασμού του καλλιτέχνη για τις επιπτώσεις του ισπανικού εμφυλίου πολέμου») και μια αυθεντία (««Η Τέχνη ξαναπλάθει ως λαθραίος Θεός τον κόσμο απ’ την αρχή σχεδόν, μεταμορφώνοντας ό,τι μας απελπίζει ως γνωστό και αδιάσειστο σε μια καταπραϋντική αβεβαιότητα» δήλωνε η ποιήτρια Κική Δημουλά το 1996»). 
Η συγγραφέας αξιοποιεί το παράδειγμα του πίνακα του Πικάσο, για να τεκμηριώσει την άποψή της πως η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί μέσο μετουσίωσης σκέψεων και συναισθημάτων που προκύπτουν από ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος. Υπ’ αυτή την έννοια η Γκερνίκα αποτελεί την καλλιτεχνική αποτύπωση των συναισθημάτων αποτροπιασμού του καλλιτέχνη απέναντι στα γεγονότα του ισπανικού εμφυλίου πολέμου.
Ακολούθως, η συγγραφέας αξιοποιεί τα λόγια της Κικής Δημουλά (αυθεντία), για να τεκμηριώσει την άποψή της πως ο δημιουργός καταφεύγει στην καλλιτεχνική δημιουργία προκειμένου να δώσει μορφή σ’ ένα προσωπικό του βίωμα και να απελευθερωθεί από αυτό. Κατά παρόμοιο τρόπο, άλλωστε, η Κική Δημουλά εκφράζει την άποψη πως μέσω της τέχνης προκύπτει η αναδημιουργία της πραγματικότητας, με απώτερο σκοπό ακόμη κι ό,τι μοιάζει αναπόφευκτο να καταστεί αβέβαιο, ώστε να αντληθεί η αναγκαία αίσθηση παραμυθίας.
Κατά τη γνώμη μου τα παρεχόμενα τεκμήρια λειτουργούν αποτελεσματικά, εφόσον βρίσκονται σε αντιστοιχία με τα όσα καταγράφει η συγγραφέας και, ως εκ τούτου, τεκμηριώνουν εύστοχα και με επάρκεια τις απόψεις της.
 
ΘΕΜΑ Γ
Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η σχέση που έχει αναπτύξει το ποιητικό υποκείμενο με την Τέχνη, όπως την προσλαμβάνετε στο Κείμενο 3; (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
 
Το ποιητικό υποκείμενο έχει, κατά τη γνώμη μου, διαμορφώσει μια ιδιαιτέρως στενή σχέση με τον κόσμο της τέχνης, εφόσον ακόμη κι όταν ο ίδιος δεν λειτουργεί ως δημιουργός επιλέγει να γίνει αποδέκτης των έργων άλλων καλλιτεχνών, διασφαλίζοντας μέσω αυτών τη ζητούμενη αίσθηση ευδαιμονίας. Η δυσκολία που αντιμετωπίζει να προχωρήσει το δικό του έργο με το ρυθμό, αλλά και την αρτιότητα που επιθυμεί («της συνθέσεως μ’ αποθαρρύνει σήμερα η βραδύτης»), εξαιτίας της κακοκαιρίας («Όλο φυσά και βρέχει»), τον αποτρέπει από τη συνέχιση της ποιητικής σύνθεσης («Πιότερο επιθυμώ να δω παρά να πω»). Η απογοήτευση από τη διακοπή της δημιουργικής του διαδικασίας βρίσκει την αναγκαία παραμυθία σ’ έναν ζωγραφικό πίνακα, το σκηνικό του οποίου βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με αυτό που βιώνει το ποιητικό υποκείμενο. Το «θείο μεσημέρι», όπως και το κάλλος του αγοριού της ζωγραφιάς, όπως εμφατικά δηλώνεται με τη χρήση επανάληψης («ωραίο αγόρι», «ωραίο παιδί»), προσφέρουν στον ποιητή την ολοκληρωμένη και άρτια αποτύπωση μιας θερινής ημέρας. Έτσι, η αρτιότητα του ζωγραφικού πίνακα διατηρεί για ώρα την προσοχή του ποιητικού υποκειμένου, προσφέροντας μια παρήγορη και κατευναστική διάθεση, όπως προκύπτει από το οξύμωρο σχήμα του καταληκτικού στίχου «Και μες στην τέχνη πάλι, ξεκουράζομαι απ’ τη δούλεψή της».
Η σχέση του ποιητικού υποκειμένου με τις διάφορες εκφάνσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας αποκαλύπτει τη βαθιά εκτίμησή του για την καλλιτεχνική έκφραση, αλλά και το πόσο βαθύς είναι ο δεσμός του με τον κόσμο της τέχνης. Ένας δεσμός απόλυτα δικαιολογημένος, εφόσον η τέχνη αποτελεί μια ανεξάντλητη πηγή ερεθισμάτων αισθητικής απόλαυσης και νοητικής διέγερσης.
 
ΘΕΜΑ Δ
Αξιοποιώντας τα κείμενα αναφοράς να συντάξετε ένα άρθρο στο οποίο θα καταγράφετε τους πιθανούς λόγους που οδηγούν τα άτομα στην καλλιτεχνική δημιουργία, καθώς και τα κύρια οφέλη, όπως αυτά προκύπτουν από τη δική σας εμπειρία, από την επαφή των ανθρώπων με την τέχνη. (350-400 λέξεις)
Μονάδες 30
 
Της τέχνης τα ποικίλα θέλγητρα
 
     Η τέχνη ως μέσο δημιουργικής έκφρασης, αλλά και ως μέσο ψυχαγωγίας και αισθητικής απόλαυσης παραμένει διαχρονικά διαρκώς παρούσα στη ζωή των ανθρώπων. Το γεγονός αυτό φανερώνει πως μέσω της τέχνης καλύπτονται ουσιώδεις ανάγκες της ανθρώπινης νόησης και ψυχολογίας, η φύση και το είδος των οποίων αξίζει να διερευνηθούν, προκειμένου να γίνουν κατανοητά τα κίνητρα που ωθούν τους ανθρώπους στην καλλιτεχνική δημιουργία.
     Μια καίρια ανάγκη είναι η επιθυμία των ανθρώπων να κατανοήσουν πρωτίστως τον ίδιο τους τον εαυτό και τον αντίκτυπο που έχουν στους ίδιους κρίσιμες εμπειρίες που βιώνουν. Η καλλιτεχνική δημιουργία τους επιτρέπει, ως προς αυτό, να μετουσιώσουν τα συναισθήματα, τις αγωνίες, όπως και τα πιθανά ψυχικά τους τραύματα σε ένα προσωπικό έργο, μέσω του οποίου επιδιώκουν την αποδέσμευση από τα όσα τους προβληματίζουν. Η τέχνη, υπ’ αυτή την έννοια, αποτελεί για τον δημιουργό μέσο λύτρωσης από τα συναισθήματα εκείνα που υπονομεύουν την ψυχική του ισορροπία και τον πληγώνουν.
     Μέσω της διαδικασίας αυτής, ωστόσο, ο δημιουργός επιχειρεί να επιτελέσει μια παράλληλη λειτουργία, ανάλογης σημασίας και αξίας. Επιχειρεί να επικοινωνήσει με τους ανθρώπους γύρω του, θέλοντας να τους παράσχει την αναγκαία σε όλους διαβεβαίωση πως τα συναισθήματά τους, όπως και τα όσα βιώνουν, συνιστούν σημεία σύγκλισης με τους άλλους. Οι άνθρωποι, άλλωστε, έχουν, κατά βάση, -ακόμη κι αν δεν το κατανοούν- κοινές μεταξύ τους αγωνίες και πηγές ανησυχίας. Τα μετουσιωμένα, επομένως, σε καλλιτεχνικό έργο συναισθήματα του δημιουργού αποτελούν συχνά έκφραση συλλογικών και πανανθρώπινων προβληματισμών. Η τέχνη, κατ’ αυτό τον τρόπο, αναδεικνύει την κοινή φύση των ανθρώπων, πέρα από οποιαδήποτε φυλετική, εθνική ή άλλη διαφορά.
     Σε αυτή ακριβώς την ταύτιση συναισθημάτων και αγωνιών ανάμεσα στον δημιουργό και τους αποδέκτες του έργου του βασίζεται, κατά τη γνώμη μου, η αδιάκοπη τάση των ανθρώπων να αναζητούν στην τέχνη παραμυθία για τα προσωπικά τους βιώματα. Αναγνωρίζουν στα καλύτερα και πιο γνήσια έργα τέχνης τη δική τους πορεία και τις δικές τους αγωνίες, και μέσω αυτών διασφαλίζουν την επιζητούμενη ψυχική εκτόνωση. Έτσι, τα έργα τέχνης δημιουργούν έναν πολύτιμο δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, που επιτρέπει τον κατευνασμό του αισθήματος μοναξιάς και μοναχικότητας.
     Γίνεται η τέχνη, άρα, μια κοινή γλώσσα επικοινωνίας χάρη στην οποία άνθρωποι διαφορετικών τόπων -ή και διαφορετικών εποχών- εκφράζουν και διαχειρίζονται τις αγωνίες εκείνες που πάντοτε ταλανίζουν την ανθρώπινη φύση. Τέχνη δεν είναι, άλλωστε, μόνο η θελκτική αποτύπωση του κάλλους, αλλά και η βαθύτερη εκείνη διαδικασία αποφυγής του ψυχικού πόνου και της μοναχικής βίωσης των οδυνηρών συναισθημάτων που συνοδεύουν τον ανθρώπινο βίο.
[Λέξεις: 403]