Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι» ΣΤ΄

Ellen Henneke 

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι»

ΣΤ΄

Κάτω στις δάφνες

κάτω στις άσπρες πικροδάφνες

κάτω στον αγκαθερό βράχο

κι η θάλασσα στα πόδια μας γυάλινη.

Θυμήσου το χιτώνα που έβλεπες

ν’ ανοίγει και να ξεγλιστρά πάνω στη γύμνια

κι έπεσε γύρω στους αστραγάλους

νεκρός-

αν έπεφτε έτσι αυτός ο ύπνος

ανάμεσα στις δάφνες των νεκρών.

Ο ποιητής βλέποντας τον κόσμο γύρω του να έχει περιέλθει σε μια κατάσταση αδράνειας κι εφησυχασμού, θεωρεί πως οι άνθρωποι της εποχής του έχουν παγιδευτεί σ’ έναν ολέθριο ύπνο. Η κοινωνία έχει πια χάσει την ανάγκη της δημιουργίας και της δράσης και παραμένει στάσιμη στις δάφνες του παρελθόντος.

Αναλυτικότερα

Ο ποιητής με τους πρώτους στίχους μας δημιουργεί την εντύπωση πως βρίσκεται κάπου ψηλά και κοιτάζει το τοπίο προς τα κάτω. Δάφνες, αγκαθερά βράχια και μια γαλήνια -σχεδόν ακινητοποιημένη- θάλασσα είναι όσα βλέπει. Η τριπλή επανάληψη του επιρρήματος «κάτω» έρχεται να μας μεταδώσει την αίσθηση της πτώσης, καθώς αυτή είναι η σκέψη του ποιητή σε σχέση με την κατάσταση που επικρατεί στην ελληνική κοινωνία. Η πτώση και η παρακμή είναι τα στοιχεία που δίνουν το στίγμα της κοινωνικής πραγματικότητας που βιώνει ο ποιητής. Παράλληλα, η γυάλινη θάλασσα, η ακινητοποιημένη θάλασσα, έρχεται να ενισχύσει την εικόνα της παρακμής και της αδράνειας που δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα στον ποιητή. Η αδράνεια αυτή, ο ύπνος που έχει εγκλωβίσει τους ανθρώπους γύρω του, αποτελούν μια νοσηρότητα που πρέπει να τερματιστεί.

Ο ποιητής απευθυνόμενος σ’ ένα αδιευκρίνιστο πρόσωπο, επί της ουσίας σε κάθε αναγνώστη του ποιήματος, του ζητά να θυμηθεί την εικόνα ενός χιτώνα που γλιστρά από το γυμνό σώμα και πέφτει γύρω από τους αστραγάλους νεκρός. Κι εύχεται να έπεφτε έτσι, σαν περιττός χιτώνας, κι αυτός ο ύπνος που κρατά δέσμιους τους ανθρώπους, να έπεφτε, σαν κάτι που δεν μπορεί πια να εξουσιάζει τους ανθρώπους, κάτω ανάμεσα στις δάφνες των νεκρών. Οι δάφνες των νεκρών συμβολίζουν εδώ όλα τα επιτεύγματα και τις ένδοξες στιγμές που ανήκουν στις παλιότερες γενιές, και τα οποία πρέπει να μείνουν πλέον στο παρελθόν. Η σύγχρονη κοινωνία δεν μπορεί να ανατρέχει διαρκώς στο παρελθόν, ούτε μπορεί να μένει άλλο στάσιμη. Τόσο ο ναρκωτικός αυτός ύπνος όσο και οι δάφνες του παρελθόντος, δε θα πρέπει πια να αποτελούν ιδανική πρόφαση για την αδράνεια της τωρινής κοινωνίας.

Στο Θερινό Ηλιοστάσι ο Σεφέρης επιχειρεί να αναδείξει την κατάσταση αεργίας και παθητικής αδράνειας στην οποία έχει περιέλθει η κοινωνία, κατάσταση η οποία μας οδηγεί με βεβαιότητα στον όλεθρο, μιας και οι άνθρωποι μοιάζουν να αδιαφορούν πλήρως και αδυνατούν να κατανοήσουν την εξέλιξη των πραγμάτων. Ο ποιητής επιχειρεί να δείξει στους ανθρώπους την αλήθεια για τη ζωή τους, επιχειρεί να τους φέρει αντιμέτωπους με το γεγονός ότι έχουν πάψει πια να ενδιαφέρονται κι έχουν πάψει πια να προσπαθούν, αφήνοντας τα γεγονότα να τους οδηγούν, χωρίς οι ίδιοι να αντιστέκονται. Οι άνθρωποι φαίνονται στον ποιητή σα να έχουν παραδοθεί σ’ έναν βαθύ ύπνο κι αφήνουν πλέον τη ζωή τους να περνά ανεκμετάλλευτη. 

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι» Ε΄

Leonardo da Vinci "Mona Lisa"

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι»

Ε΄

Ο κόσμος τυλιγμένος στα ναρκωτικά σεντόνια
δεν έχει τίποτε άλλο να προσφέρει
παρά τούτο το τέρμα.
Στη ζεστή νύχτα
η μαραμένη ιέρεια της Εκάτης
με γυμνωμένα στήθη ψηλά στο δώμα
παρακαλά μια τεχνητή πανσέληνο, καθώς
δύο ανήλικες δούλες που χασμουριούνται
αναδεύουν σε μπακιρένια χύτρα
αρωματισμένες φαρμακείες.
Αύριο θα χορτάσουν όσοι αγαπούν τα μυρωδικά.

Το πάθος της και τα φτιασίδια
είναι όμοια με της τραγωδού
ο γύψος τους μάδησε κιόλας.

Καθώς το τέλος πλησιάζει η παρακμή της κοινωνίας είναι εμφανής τόσο στη στάση των πολιτών όσο και στην ψεύτικη θρησκεία που μάταια επιχειρεί να ξεγελάσει τους εναπομείναντες πιστούς της.
Αναλυτικότερα:
Οι άνθρωποι εμφανίζονται από τον ποιητή αδρανείς -τυλιγμένοι σε ναρκωτικά σεντόνια- αδιάφοροι για την εξέλιξη των πραγμάτων και η μόνη δυνατή προσφορά τους είναι το τέλος, η πλήρης παράδοση δηλαδή στην καταστροφή που πλησιάζει. Οι πολίτες της παρακμάζουσας κοινωνίας είτε αγνοούν την πορεία που ακολουθούν τα γεγονότα είτε απλώς δεν έχουν πια καμία διάθεση να αντισταθούν σε ό,τι έρχεται. Παραμένουν αδιάφοροι απέναντι στον εκφυλισμό και την παρακμή κι εντελώς μοιρολατρικά περιμένουν το αναπόφευκτο τέλος.
Την ίδια στιγμή η ιέρεια της Εκάτης, της θεότητας του κάτω κόσμου που της αποδιδόταν η προστασία της μαγικής τέχνης, έχοντας χάσει τη λάμψη των παλαιότερων χρόνων, μαραμένη πια, κάνει δεήσεις σε μια πανσέληνο που δεν είναι καν πραγματική. Η εικόνα παρακμής της θρησκείας των εθνικών γίνεται ακόμη παραστατικότερη με την αναφορά στις δύο δούλες που χασμουριούνται καθώς ανακατεύουν τη χύτρα με τα αρωματισμένα μαγικά.
Η ιέρεια με γυμνωμένα στήθη, ακολουθώντας το τυπικό της ξεπερασμένης της θρησκείας, ετοιμάζει τα αρωματισμένα δηλητήρια, τις αρωματισμένες φαρμακείες, που αποτελούν έσχατη καταφυγή για τους εναπομείναντες πιστούς. Κι αύριο θα τα προσφέρει στους πιστούς, σε όσους αγαπούν ακόμη τα αρωματισμένα ψεύδη της ιέρειας, δίνοντας τους μια υπόσχεση που δε θα μπορέσει να τηρήσει. Η ιέρεια δεν μπορεί πια να αλλάξει τη ροή των πραγμάτων, μπορεί όμως να ξεγελάσει με τη θέλησή τους, εκείνους που επιμένουν να της δίνουν προσοχή.
Ο ποιητής, βέβαια, υποσκάπτει ακόμη περισσότερο τα σαθρά θεμέλια της εθνικής θρησκείας, παρομοιάζοντας το πάθος της ιέρειας και τα φτιασίδια του προσώπου της, με μια μάσκα τραγωδού που έχει πια φθαρεί με το πέρασμα του χρόνου και ο γύψος της έχει μαδήσει.
Τα μαγικά που ετοιμάζει η ιέρεια είναι μάταια, όπως μάταια είναι και η προσδοκία των πιστών της, πως μπορεί να υπάρξει σωτηρία μέσα από μια ψεύτικη θρησκεία.
Οι άνθρωποι αδρανούν, η θρησκεία έχει χάσει τη δύναμη που κάποτε είχε και η καταστροφή της κοινωνίας, που δεν κατόρθωσε να διαφύγει τη φθοροποιό δύναμη της παρακμής, είναι πλέον δεδομένη. Αν, επομένως, οι άνθρωποι εναποθέτουν τις ελπίδες τους σε κάποιο θαύμα, σε κάποια απρόσμενη λύση, ελπίζουν μάταια και είναι προτιμότερο να προετοιμαστούν για το τέλος που δεν γίνεται πια να εμποδιστεί.

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι» Δ΄

Leonardo da Vinci

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι»

Δ΄

Στο τρελό ανεμοσκόρπισμα
δεξιά ζερβά πάνω και κάτω
στροβιλίζονται σαρίδια.
Φτενοί θανατεροί καπνοί
λύνουν τα μέλη των ανθρώπων.
Οι ψυχές
βιάζουνται ν’ αποχωριστούν το σώμα
διψούν και δε βρίσκουν νερό πουθενά∙
κολνούν εδώ κολνούν εκεί στην τύχη
πουλιά στις ξόβεργες∙
σπαράζουν ανωφέλευτα
όσο που δε σηκώνουν άλλο τα φτερά τους.

Φυραίνει ο τόπος ολοένα
χωματένιο σταμνί.

Με μια σειρά εικόνων αναστάτωσης, απόγνωσης και αδυναμίας διαφυγής, ο Σεφέρης επιχειρεί να περάσει στους αναγνώστες το συναίσθημα της αποτελμάτωσης και της απουσίας επιλογών, καθώς η πορεία των ανθρώπων οδηγείται αναπότρεπτα προς το τέλος της.
Αναλυτικότερα:
Ένας δυνατός άνεμος που πηγαινοφέρνει δεξιά κι αριστερά μικρά σκουπίδια, είναι η εισαγωγική εικόνα του ποιήματος, η οποία κατορθώνει να δημιουργήσει αμέσως μια αρνητική αίσθηση, καθώς ο ανεξέλεγκτος αυτός άνεμος λειτουργεί ως προμήνυμα δυσάρεστων καταστάσεων. Ο άνεμος μοιάζει να είναι η αρχή μιας γενικευμένης καταστροφικής επενέργειας.
Λεπτοί, αδιόρατοι μα θανατηφόροι καπνοί, λύνουν τα μέλη των ανθρώπων. Με μια εικόνα που μας παραπέμπει αφενός στη κατάσταση ημισυνειδησίας που περιερχόταν η Πυθία, χάρη στις αναθυμιάσεις του Μαντείου, κι αφετέρου στις συνθήκες που θα επικρατήσουν στη γη όταν θα πλησιάζει το τέλος, όπως μας τις παρουσιάζει ο Ιωάννης στην Αποκάλυψη: «Καὶ ὁ πέμπτος ἄγγελος ἐσάλπισε· καὶ εἶδον ἀστέρα ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πεπτωκότα εἰς τὴν γῆν, καὶ ἐδόθη αὐτῷ ἡ κλεὶς τοῦ φρέατος τῆς ἀβύσσου, καὶ ἤνοιξε τὸ φρέαρ τῆς ἀβύσσου, καὶ ἀνέβη καπνὸς ἐκ τοῦ φρέατος ὡς καπνὸς καμίνου καιομένης, καὶ ἐσκοτίσθη ὁ ἥλιος καὶ ὁ ἀὴρ ἐκ τοῦ καπνοῦ τοῦ φρέατος.», ο ποιητής ιχνογραφεί μια οριακή κατάσταση που δε φαίνεται να παρέχει άλλη δυνατότητα διαφυγής πέρα από τον τερματισμό της ύπαρξης.
Οι ψυχές βιάζονται να αποχωριστούν το σώμα τους, καθώς η ζωή μοιάζει περισσότερο με μαρτύριο παρά με μια ιδανική κατάσταση που προσφέρει ευχαρίστηση και απολαύσεις. Οι ψυχές ανήσυχες αναζητούν ανακούφιση από τη δίψα τους, μα πουθενά δεν υπάρχει νερό, αναζητούν μια δίοδο μα δεν βρίσκεται γι’ αυτές δυνατότητα διαφυγής. Προσκολλώνται στην τύχη όπου βρουν, μα αντί να οδηγηθούν στη λύτρωση, παγιδεύονται ακόμη περισσότερο, όπως τα πουλιά στις ξόβεργες και καταλήγουν να βασανίζονται μάταια, μέχρι που δεν μπορούν πια να πετάξουν. Καμία ανακούφιση, καμία δυνατότητα διαφυγής, σε μια εφιαλτική κατάσταση που μας παραπέμπει εκ νέου στην Αποκάλυψη του Ιωάννη. Όταν ο πέμπτος άγγελος σάλπισε, άνοιξε το όρυγμα της αβύσσου, η γη καλύφθηκε με καπνό κι απ’ τον καπνό βγήκαν ακρίδες που βασάνιζαν τους ανθρώπους που δεν είχαν τη σφραγίδα του Θεού, κι άνθρωποι αυτοί επιζητούσαν το θάνατο κι ο θάνατος δεν ερχόταν: «καὶ ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ζητήσουσιν οἱ ἄνθρωποι τὸν θάνατον καὶ οὐ μὴ εὑρήσουσιν αὐτόν, καὶ ἐπιθυμήσουσιν ἀποθανεῖν, καὶ φεύξεται ἀπ' αὐτῶν ὁ θάνατος».
Η κατάσταση των ανθρώπων ολοένα επιδεινώνεται κι ο τόπος, η γη, μοιάζει να μειώνεται σταδιακά, μοιάζει να χάνει πολύτιμα τμήματά της –όσα είχαν να προσφέρουν χαρά στους ανθρώπους-, όπως ένα χωματένιο σταμνί φθείρεται με τον καιρό, μέχρι που διαλύεται.

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι» Γ΄

Leonardo da Vinci

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι»

Γ΄

Κι όμως σ’ αυτό τον ύπνο
τ’ όνειρο ξεπέφτει τόσο εύκολα
στο βραχνά.
Όπως το ψάρι που άστραψε κάτω απ’ το κύμα
και χώθηκε στο βούρκο του βυθού
ή χαμαιλέοντας όταν αλλάζει χρώμα.
Στην πολιτεία που έγινε πορνείο
μαστροποί και πολιτικιές
διαλαλούν σάπια θέλγητρα∙
η κυματόφερτη κόρη
φορεί το πετσί της γελάδας
για να την ανέβει το ταυρόπουλο∙
ο ποιητής
χαμίνια του πετούν μαγαρισιές
καθώς βλέπει τ’ αγάλματα να στάζουν αίμα.
Πρέπει να βγεις από τούτο τον ύπνο∙
τούτο το μαστιγωμένο δέρμα.

Ο Σεφέρης αναγνωρίζοντας την παρακμή της κοινωνίας μας, αποζητά να επιτύχει την αφύπνιση των ανθρώπων και την έξοδό τους από την πορεία πτώσης και φενακισμού που ακολουθούν.

Αναλυτικότερα:
Ο ποιητής θεωρεί ότι οι άνθρωποι έχουν εγκλωβιστεί σε μια πραγματικότητα που δεν είναι αληθινή, μια πραγματικότητα που αν ιδωθεί χωρίς την παραμορφωτική επίδραση των επιθυμιών και των προσδοκιών τους, θα αποκαλυφθεί πόσο ψεύτικη και αλλοιωμένη είναι. Οι άνθρωποι βρίσκονται σε μια κατάσταση ύπνου που δεν τους επιτρέπει να συνειδητοποιήσουν τη σήψη που έχει επέλθει στον κόσμο γύρω τους. Κινούνται ακόμη με την ελπίδα για κάτι καλύτερο, αλλά δεν έχουν καταλάβει πόσο εύκολα το όνειρό τους μπορεί να πέσει στην παγίδα εκείνων που έχουν διαβρώσει κάθε τι σε αυτή την κοινωνία. Οι άνθρωποι θεωρούν ότι έχουν ακόμη τη δυνατότητα να ονειρεύονται και να κάνουν σχέδια για ένα καλύτερο μέλλον, χωρίς να έχουν αντιληφθεί ότι τα όνειρά τους γίνονται και συνθλίβονται μέσα σ’ έναν κόσμο που μπορεί εύκολα να τους εξαπατήσει και να τους παγιδέψει. Όπως ένα μικρό ψάρι θεωρεί ότι μπορεί να ξεφύγει από το θηρευτή του κινούμενο προς τη λάσπη του βυθού ή όπως ο χαμαιλέοντας νομίζει ότι αλλάζοντας το χρώμα του μπορεί να διαφύγει την προσοχή του εχθρού του, έτσι και οι άνθρωποι νομίζουν ότι έχουν ακόμη τη δυνατότητα να ονειρεύονται και να ελπίζουν, αλλά στην πραγματικότητα είναι παγιδευμένοι σε μια διεφθαρμένη κοινωνία που δεν έχει καμία πρόθεση να επιτρέψει την πραγμάτωση των ονείρων.

Όπως ο έμπειρος θηρευτής γνωρίζει εκ των προτέρων τα μέσα που έχει το θήραμά του για να διεκδικήσει τη σωτηρία του, έτσι και στην κοινωνία της παρακμής, οι κρατούντες γνωρίζουν τα μικρά όνειρα των πολιτών και τα χρησιμοποιούν για να τους παγιδέψουν ακόμη περισσότερο.

Η κοινωνία του σήμερα έχει γίνει πια ένα μεγάλο πορνείο στο οποίο δεν υπάρχει τίποτε άλλο πέρα από ψεύτικες υποσχέσεις και θέλγητρα που έχουν προ πολλού χάσει την αξία τους. Κάθε διαπροσωπική σχέση, κάθε επαφή, λειτουργεί σαν συναλλαγή ανάμεσα σε μια ξεπεσμένη ιερόδουλη και ένα αρσενικό θολωμένο από την επιθυμία. Τίποτε στη σύγχρονη κοινωνία δεν είναι αληθινό και τίποτε δεν είναι αυτό που φαίνεται. Όπως κάποτε η Πασιφάη σκέπασε το κορμί της με το δέρμα μιας αγελάδας για να ξεγελάσει τον ταύρο να κοιμηθεί μαζί της, έτσι και οι άνθρωποι του σήμερα, προσπαθούν να εξαπατήσουν ο ένας τον άλλο με θελκτικές υποσχέσεις και ψεύτικα προσωπεία.

Μια κοινωνία παρακμής είναι ο κόσμος μας και ο ποιητής που βλέπει γύρω του τη σήψη και την υποκρισία, ο ποιητής που βλέπει τα αγάλματα, τα σύμβολα του παρελθόντος να αιμορραγούν, γίνεται στόχος κοροϊδίας από αλήτες που του πετούν ακαθαρσίες.

Ο Σεφέρης βλέπει καθαρά την πτωτική πορεία της κοινωνίας και μας ζητά να ξυπνήσουμε, να βγούμε από αυτό το ψεύτικο όνειρο στο οποίο μάταια χάνουμε τη ζωή μας. Είναι καιρός να αφήσουμε στην άκρη τη βασανισμένη μας ύπαρξη, το μαστιγωμένο μας δέρμα και να ξυπνήσουμε. Όσο κι αν πιστεύουμε ότι κινούμαστε κάνοντας όνειρα κι έχοντας ελπίδες για το αύριο, στην πραγματικότητα δεν είμαστε παρά πιόνια στο παιχνίδι των κρατούντων. Βρισκόμαστε σε μια κοινωνία που έχει προ πολλού χάσει την αλήθεια της και συμμετέχουμε άθελά μας σ’ ένα παιχνίδι που ελέγχεται από άλλους.

Πρέπει να βγεις από τούτο τον ύπνο!

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι» Β΄

Peter Breughel "Η πτώση του Ικάρου"

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι»

Β΄

Όλοι βλέπουν οράματα
κανείς ωστόσο δεν τ’ ομολογεί∙
πηγαίνουν και θαρρούν πως είναι μόνοι.
Το μεγάλο τριαντάφυλλο
ήτανε πάντα εδώ
στο πλευρό σου βαθιά μέσα στον ύπνο
δικό σου και άγνωστο.
Αλλά μονάχα τώρα που τα χείλια σου τ’ άγγιξαν
στ’ απώτατα φύλλα
ένιωσες το πυκνό βάρος του χορευτή
να πέφτει στο ποτάμι του καιρού –
το φοβερό παφλασμό.

Μη σπαταλάς την πνοή που σου χάρισε
τούτη η ανάσα.

Για να γίνει αντιληπτό το νόημα του δεύτερου ποιήματος από το Θερινό Ηλιοστάσι του Σεφέρη ο αναγνώστης πρέπει να έχει υπόψη του αφενός τον πίνακα «Η πτώση του Ικάρου», ο οποίος παλιότερα αποδίδονταν στον Peter Breughel, και αφετέρου το ποίημα “Musee des Beaux-Arts” που έγραψε ο W. H. Auden εμπνευσμένος από τον πίνακα του Breughel.

About suffering they were never wrong, The Old Masters; how well, they understood Its human position; how it takes place While someone else is eating or opening a window or just walking dully along; How, when the aged are reverently, passionately waiting For the miraculous birth, there always must be Children who did not specially want it to happen, skating On a pond at the edge of the wood: They never forgot That even the dreadful martyrdom must run its course Anyhow in a corner, some untidy spot Where the dogs go on with their doggy life and the torturer's horse Scratches its innocent behind on a tree. In Breughel's Icarus, for instance: how everything turns away Quite leisurely from the disaster; the ploughman may Have heard the splash, the forsaken cry, But for him it was not an important failure; the sun shone As it had to on the white legs disappearing into the green Water; and the expensive delicate ship that must have seen Something amazing, a boy falling out of the sky, had somewhere to get to and sailed calmly on.

Ο Σεφέρης βασιζόμενος στην ιδέα του Auden ότι οι άνθρωποι περνούν τον καιρό τους απαθείς χωρίς να δίνουν σημασία στα σημαντικά περιστατικά που συμβαίνουν γύρω τους, μας χάρισε τους υπέροχους στίχους του στους οποίους μετουσιώνει, με το δικό του τρόπο, αυτή ακριβώς τη σκέψη, ότι οι άνθρωποι ζουν και πεθαίνουν χωρίς να αντιλαμβάνονται όσα γίνονται γύρω τους και κυρίως χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι η ζωή είναι κάτι που συμβαίνει αυτή τη στιγμή είτε οι ίδιοι συμμετέχουν σε αυτή είτε όχι.
Αναλυτικότερα:
Όλοι οι άνθρωποι έχουν όνειρα, όλοι έχουν ελπίδες και σκέψεις που στη βάση τους είναι κοινές για όλους μας, καθώς οι άνθρωποι κινούνται πάνω στα ίδια μονοπάτια, πάνω στις ίδιες βασικές επιθυμίες κι επιδιώξεις. Εντούτοις, αντί να παραδεχτούν ο ένας στον άλλο τις κοινές τους σκέψεις, οι άνθρωποι συνεχίζουν την πορεία τους νιώθοντας ότι είναι μόνοι και ότι δεν μπορούν να βρουν κατανόηση από τους συνανθρώπους τους.
Η αδυναμία αυτή των ανθρώπων να αντιληφθούν το αυτονόητο δημιουργεί στον ποιητή την ανάγκη να αφυπνίσει τους αποδέκτες του λόγου του και με μια πιο προσωπική αποστροφή σε δεύτερο πρόσωπο ο ποιητής απευθύνει το ποίημα του προς κάθε αναγνώστη χωριστά, μιας και το μήνυμά του είναι κοινό για όλους. Το μεγάλο τριαντάφυλλο, η ζωή δηλαδή, υπήρχε πάντοτε εδώ, έστω κι αν εσύ την προσπερνούσες ως δεδομένη, έστω κι αν ποτέ δεν σκέφτηκες πόση αξία έχει αυτό το δώρο που σου έχει προσφερθεί. Η ζωή, η πολυσήμαντη αυτή δύναμη βρίσκεται στη διάθεση κάθε ανθρώπου, ακόμη κι όταν ο άνθρωπος κοιμάται, πρόθυμη να του αποκαλύψει τις πολλαπλές της δυνατότητες ακόμη και μέσω των ονείρων. Αλλά, για πολλούς ανθρώπους η δύναμη και η αξία της ζωής παραμένει κάτι άγνωστο ή καλύτερα κάτι που οι άνθρωποι παίρνουν ως δεδομένο και δεν το αξιοποιούν.
Μόνο όταν ο άνθρωπος αγγίξει τα απώτατα φύλλα του ρόδου, μόνο όταν φτάσει κοντά στο τέλος, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο ποιητής, μόνο τότε αφυπνίζεται και συνειδητοποιεί την αξία της ζωής και πόσο λίγο την εκμεταλλεύτηκε όσο είχε την ευκαιρία.
Κι όταν ο άνθρωπος αφυπνιστεί, όταν δηλαδή συνειδητοποιήσει ότι η ζωή του, το σημαντικότερο απόκτημα που είχε ποτέ, φτάνει στο τέλος της, τότε αρχίζει να προσέχει όσα γίνονται γύρω του. Μόνο τότε ακούει τον παφλασμό από την πτώση του χορευτή μέσα στο ποτάμι, μόνο τότε καταλαβαίνει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ξεφεύγει για καιρό από το πέρασμα του χρόνου που φθείρει και παρασέρνει τα πάντα. Η εικόνα του ανθρώπου που επιτέλους ακούει και δίνει προσοχή στον παφλασμό είναι παρμένη από τον πίνακα του Breughel, στον οποίο βλέπουμε τους εργάτες να συνεχίζουν αμέριμνοι τις εργασίες τους ενώ στο βάθος από την ταραχή των νερών καταλαβαίνουμε ότι μόλις έχει πέσει στη θάλασσα ο Ίκαρος. Οι άνθρωποι όπως του είδε ο ζωγράφος και όπως το επισήμανε και ο Auden ακόμη και όταν συμβαίνει κάτι το εκπληκτικό, όπως όταν ένα αγόρι πέφτει από τον ουρανό, δεν δίνουν σημασία και συνεχίζουν με απάθεια τη ζωή τους. Ο Σεφέρης, λοιπόν, θεωρεί ότι οι άνθρωποι δίνουν τελικά σημασία στα όσα συμβαίνουν γύρω τους, αποκτούν συνείδηση του θαύματος της ζωής όταν είναι πια αργά, όταν έχουν φτάσει κοντά στο τέλος.
Μη σπαταλάς την πνοή που σου χάρισε
τούτη η ανάσα.
Ο Σεφέρης κλείνει το ποίημα του με μια συγκλονιστική συμβουλή, που δίνεται από έναν άνθρωπο κοντά στο τέλος της ζωής του. Δεν πρέπει οι άνθρωποι να ξοδεύουν αλόγιστα, να χαραμίζουν, τη δημιουργική δύναμη, τη ζωοδόχο δύναμη που τους χαρίζει η κάθε τους ανάσα. Κάθε λεπτό, κάθε στιγμή της ζωής αξίζει όσο τίποτε άλλο και γι’ αυτό οι άνθρωποι θα πρέπει, όσο έχουν ακόμη τη δυνατότητα, να εκμεταλλευτούν στο έπακρο τη ζωή τους.

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι» Α΄

Vincent van Gogh

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι»

Α΄

Ο μεγαλύτερος ήλιος από τη μια μεριά
κι από την άλλη το νέο φεγγάρι
απόμακρα στη μνήμη σαν εκείνα τα στήθη.
Ανάμεσό τους χάσμα της αστερωμένης νύχτας
κατακλυσμός της ζωής.
Τ’ άλογα στ’ αλώνια
καλπάζουν και ιδρώνουν
πάνω σε σκόρπια κορμιά.
Όλα πηγαίνουν εκεί
και τούτη η γυναίκα
που την είδες όμορφη, μια στιγμή
λυγίζει και δεν αντέχει πια γονάτισε.
Όλα τ’ αλέθουν οι μυλόπετρες
και γίνουνται άστρα.

Παραμονή της μακρύτερης μέρας.

Θερινό ηλιοστάσιο είναι η μεγαλύτερη σε διάρκεια ημέρα, κατά την 21η Ιουνίου και στα πλαίσια της ποίησης του Σεφέρη συμβολίζει τον καθημερινό μόχθο που τελικά τσακίζει τις ζωές των ανθρώπων. Η μεγαλύτερη ημέρα δε λειτουργεί ως η σημαντικότερη ημέρα αλλά ως η ημέρα που εμπεριέχει τον μεγαλύτερο δυνατό κόπο για κάθε άνθρωπο.

Αναλυτικότερα:
Δύο αντιθετικές καταστάσεις συνυπάρχουν στη μνήμη του ποιητή με τον ήλιο του θερινού ηλιοστασίου από τη μία να δηλώνει την καθημερινή εργασία και την κούραση των ανθρώπων και το νέο φεγγάρι από την άλλη να συμβολίζει την ευκαιρία για μια νέα αρχή, για μια αναγέννηση.

Η απόσταση ανάμεσα στα δύο στοιχεία δίνεται με μια εικόνα ερωτικής ανάμνησης από τον ποιητή ο οποίος φέρνει στο νου την απόσταση ανάμεσα στα στήθη μιας νεαρής κοπέλας για να εκφράσει την απόσταση ανάμεσα στον ήλιο και το φεγγάρι.

Ανάμεσα στο μεγαλύτερο ήλιο και το νέο φεγγάρι υπάρχει η νύχτα που είναι γεμάτη με αστέρια, τα οποία κατά την απουσία του φεγγαριού κυριαρχούν στον ουρανό, αλλά και μια κατακλυσμική παρουσία ανθρώπινης ζωής. Μεταξύ μόχθου και ελπίδας για μια καλύτερη ζωή είναι το διάστημα που η ζωή δημιουργείται και δραστηριοποιείται.

Η ανθρώπινη ζωή κινείται ανάμεσα στην καθημερινή δουλειά, την κούραση και τα όνειρα για ένα καλύτερο αύριο, μα στην πραγματικότητα ξεκινά και τελειώνει εγκλωβισμένη στο μόχθο και την εξαθλίωση, χωρίς ποτέ να κατορθώσει να προσεγγίσει το όνειρο ή την αναγέννηση.

Η συνεχής εργασία και ο διαρκής κόπος δίνονται από τον ποιητή με τη συγκλονιστική εικόνα των αλόγων που τρέχουν ιδρωμένα πάνω στα ανθρώπινα κορμιά. Μέσα στα χωράφια, στο χώρο που οι άνθρωποι πασχίζουν για να κερδίσουν το ψωμί τους, εκεί περνούν τη ζωή τους, εκεί κάνουν τα όνειρά τους κι εκεί τους βρίσκει ο θάνατος. Κανείς δεν ξεφεύγει από την επίπονη μοίρα του κοινού ανθρώπου που γεννιέται και πεθαίνει περιορισμένος σε μια ζωή μόχθου, ανασφάλειας και συνεχούς εργασίας.

Ακόμη και μια γυναίκα που για μια στιγμή φαίνεται όμορφη, μια γυναίκα που για μια στιγμή διατηρεί τη φρεσκάδα και την ομορφιά της νεότητας, ακόμη και αυτή θα ακολουθήσει αναγκαστικά το δρόμο της καθημερινής βιοπάλης και θα φθαρεί και θα πεθάνει δουλεύοντας, μη κατορθώνοντας ποτέ να ξεφύγει από τις δυσκολίες που περιμένουν κάθε άνθρωπο.

Η όμορφη γυναίκα λυγίζει υπό το βάρος των υποχρεώσεων, της μιζέριας και της ανάγκης να παλέψει κι αυτή για την επιβίωσή της. Γονατίζει κάτω από το βάρος του ανεκμετάλλευτου χρόνου, των διαψεύσεων και της ματαίωσης κάθε πιθανής ελπίδας που ίσως κάποτε φώτισε τη ζωή της. Η ομορφιά, όπως και τα όνειρά της, διαλύονται κάτω από την πίεση της μοναδικής αρχής που εξουσιάζει τις ανθρώπινες ζωές, της ανάγκης.

Όλοι οι άνθρωποι ακολουθούν την ίδια δυσβάσταχτη μοίρα και συνθλίβονται στις μυλόπετρες του σκληρού βίου, της σκληρής δουλειάς και της ασίγαστης ανάγκης της γης για περισσότερο αίμα. Κάθε νέα μέρα, κάθε καινούρια σοδειά απαιτεί πολύτιμο χρόνο από τον ελάχιστο χρόνο της ανθρώπινης ζωής, απαιτεί πολύωρη δουλειά και εν τέλει απαιτεί ζωές ολόκληρες να θυσιαστούν.

Ο ποιητής έχοντας ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του γνωρίζει καλά πως οι άνθρωποι δεν έχουν να περιμένουν πολλά στη ζωή τους, πως τα όνειρα είναι εύκολος στόχος για την καθημερινή ανάγκη για επιβίωση και πως κάθε άνθρωπος που γεννιέται είναι προορισμένος να θυσιάσει τη ζωή του στο βωμό της συνεχούς, αλλά μάταιης, προσπάθειας.

Κάθε άνθρωπος που συνθλίβεται στις μυλόπετρες της κοπιαστικής ζωής γίνεται αστέρι και φωτίζει, εντελώς ειρωνικά, τα μάταια νυχτερινά όνειρα των νέων ανθρώπων που έρχονται για να συνεχίσουν την πορεία του κόπου και της θυσίας.

Παραμονή της μακρύτερης μέρας, παραμονή της μέρας που διαρκεί περισσότερο απ’ όλες τις άλλες, παραμονή της μέρας που περιέχει περισσότερο κόπο, περισσότερη δουλειά και κούραση απ’ όλες τις άλλες. Παραμονή της μεγαλύτερης ημέρας και ίσως υπό το αμυδρό φως του νέου φεγγαριού υπάρχει λίγος χρόνος για όνειρα και για ελπίδες μιας καλύτερης ζωής.
Άλλωστε:

Όλοι βλέπουν οράματα
κανείς ωστόσο δεν τ’ ομολογεί.

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι» ΙΔ΄

Vincent van Gogh

Γιώργος Σεφέρης «Θερινό Ηλιοστάσι»

ΙΔ΄

Τώρα,
με το λιωμένο μολύβι του κλήδονα
το λαμπύρισμα του καλοκαιρινού πελάγου,
η γύμνια ολόκληρης της ζωής∙
και το πέρασμα και το σταμάτημα και το πλάγιασμα
και το τίναγμα
τα χείλια το χαϊδεμένο δέρας,
όλα γυρεύουν να καούν.

Όπως το πεύκο καταμεσήμερα
κυριεμένο απ’ το ρετσίνι
βιάζεται να γεννήσει φλόγα
και δε βαστά πια την παιδωμή –

φώναξε τα παιδιά να μαζέψουν τη στάχτη
και να τη σπείρουν.
Ό,τι πέρασε πέρασε σωστά.

Κι εκείνα ακόμη που δεν πέρασαν
πρέπει να καούν
τούτο το μεσημέρι που καρφώθηκε ο ήλιος
στην καρδιά του εκατόφυλλου ρόδου.

Με τους στίχους αυτούς ο Σεφέρης κλείνει το Θερινό Ηλιοστάσι, το τελευταίο από τα Τρία Κρυφά Ποιήματα, αφήνοντας ένα μήνυμα αναγέννησης και επαναδημιουργίας της ζωής.
Αναλυτικότερα:
Ο Σεφέρης αισθάνεται ότι η ζωή του, και η ζωή εν γένει, έχει φτάσει σ’ ένα σημείο όπου μόνο ο θάνατος θα μπορέσει να την επαναφέρει στην πρωταρχική της ιδανική μορφή. Θα πρέπει όλα να καούν ώστε να μπορέσουν να γεννηθούν εκ νέου εξαγνισμένα και έτοιμα να δομηθούν σε νέες ουσιαστικές βάσεις. Η κοινωνία που έχει φτάσει πια στην παρακμή, οι σχέσεις των ανθρώπων, οι παρωχημένοι πολιτικοί τρόποι, όλα πρέπει να καούν.
Το λιωμένο μολύβι του κλήδονα αναφέρεται σ’ ένα παλιό έθιμο της γιορτής του Αγίου Ιωάννη του Κλήδονα, κατά το οποίο οι ανύπαντρες γυναίκες έριχναν λιωμένο μολύβι σε δοχεία με νερό και από τις μορφές που σχηματίζονταν, καθώς το μολύβι ψύχονταν, επιχειρούσαν να μαντέψουν τι τους επιφύλασσε το μέλλον. Η αναφορά επομένως στο λιωμένο μολύβι του κλήδονα αναφέρεται στις ελπίδες που έχουν οι άνθρωποι για το μέλλον τους.
Οι ελπίδες αυτές, μαζί με το λαμπύρισμα της καλοκαιρινής θάλασσας που συμβολίζει την ομορφιά της ζωής, συνθέτουν αυτό που μας δίνεται από τον ποιητή ως η γύμνια ολόκληρης της ζωής. Ελπίδες και όμορφες εικόνες δεν αρκούν για να δώσουν στέρεη υπόσταση στη ζωή μας, καθώς οι ελπίδες μπορούν εύκολα να διαψευστούν και η ομορφιά της καλοκαιρινής θάλασσας δεν είναι παρά μια πρόσκαιρη κατάσταση μιας και σύντομα θα επανέλθει ο χειμώνας και η θάλασσα θα δείξει τη βίαιη φύση της.
Κάθε έκφανση της ανθρώπινης ζωής, της τόσο ρευστής ανθρώπινης ζωής, γυρεύει να καεί. Η κίνηση και το σταμάτημα, το πλάγιασμα του σώματος αλλά και το απότομο τίναγμα, το χάδι και το φιλί, κάθε μία από αυτές τις καθημερινές μας κινήσεις που τόσο τυχαία κατευθύνονται και ανατρέπονται, γυρεύουν να καούν.
Ο ποιητής αντιμέτωπος με τη ρευστότητα της ζωής, με τη γύμνια της ζωής μας, που τόσο εύκολα παρασύρεται από φρούδες ελπίδες, από πρόσκαιρες εικόνες ομορφιάς και που τόσο εύκολα μπορεί να οδηγηθεί σε μια μοιραία ανατροπή, ζητά να δοθούν όλα στη φωτιά και να φτάσουν έτσι στο τέλος τους.
Όπως το πεύκο κυριευμένο από τη ζέστη του καλοκαιριού οδηγείται στη λύτρωση της αυτανάφλεξης, έτσι και η ανθρώπινη ζωή θα πρέπει να ζητήσει τη λύτρωσή της στο θάνατο. Όπως το δέντρο που έχει παραδοθεί στη ζέστη και την ανομβρία επιχειρεί να γλιτώσει από το μαρτύριο και γεννά μόνο του τη φλόγα που θα το κάψει, έτσι και οι άνθρωποι με την τόσο ανυπόστατη ζωή, θα πρέπει να αναζητήσουν τη δική τους φλόγα που θα τους γλιτώσει από το μαρτύριό τους.
Ο ποιητής πλησιάζοντας προς το τέλος της ζωής του, δίνεται εκ νέου στα συναισθήματα απαισιοδοξίας που τόσο είχαν ταλαιπωρήσει τα νεανικά του χρόνια, με τη διαφορά ότι πλέον αποζητά την αναγέννηση και την αναδημιουργία μέσω της συνέχειας που μπορεί να δοθεί από τα παιδιά, από τη νέα γενιά. Τα παιδιά θα πάρουν τις στάχτες από ό,τι έχει υπάρξει μέχρι τώρα και θα μπορέσουν να χτίσουν μια νέα πραγματικότητα, χωρίς τα μειονεκτήματα και τις ελλείψεις της μέχρι τώρα ζωής, όπως τουλάχιστον την έχει γνωρίσει ο ποιητής.
Η δύναμη αναδημιουργίας του Φοίνικα που αναγεννιέται από τις στάχτες του δίνει στον ποιητή την ελπίδα πως οι νέοι, τα παιδιά, θα μπορέσουν από τις στάχτες της παλιότερης ζωής να φτιάξουν μια νέα, καλύτερη ύπαρξη. Άλλωστε ό,τι πέρασε πέρασε. Ο ποιητής δε θεωρεί ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να παραμένουν δέσμιοι του παρελθόντος, καθώς μια τέτοια αντιμετώπιση μόνο ανασταλτικά θα μπορούσε να λειτουργήσει στο όραμα του ποιητή για μια επαναδημιουργία της ζωής.
Ό,τι πέρασε πέρασε και πρέπει να καεί, το παρελθόν θα πρέπει να γίνει θυσία προς όφελος ενός ιδανικού μέλλοντος, αλλά δεν αρκεί μόνο αυτό, ακόμη και το παρόν, ακόμη και το τώρα της ζωής θα πρέπει να γίνει παρανάλωμα για να μπορέσει πραγματικά η ζωή να αναδημιουργηθεί εκ του μηδενός.
Ακόμη και ό,τι δεν έχει περάσει ακόμη, ακόμη και ό,τι δεν είναι έτοιμο να θεωρηθεί ως παρελθόν θα πρέπει να καεί, αυτό το μεσημέρι που ο ήλιος έχει καρφωθεί στην καρδιά του εκατόφυλλου ρόδου. Ο ποιητής επαναφέρει στο κλείσιμο του ποιήματος την ανάγκη να δοθούν όλα στη φωτιά αμέσως, καθώς η καθυστέρηση του τέλους δεν έχει σε τίποτα να ωφελήσει τους ανθρώπους.
Αυτό το μεσημέρι θα πρέπει να γίνει η αρχή του τέλους, αυτό το μεσημέρι που ο ήλιος έχει καρφωθεί στην καρδιά ενός ρόδου εκατόφυλλου. Ο ποιητής επιλέγει το εκατόφυλλο ρόδο και όχι το τριαντάφυλλο, εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι το εκατόφυλλο υπήρξε δημιούργημα των ανθρώπων, μέσω διασταυρώσεων, και όχι δημιούργημα της φύσης. Ο άνθρωπος είναι ικανός για τη δημιουργία νέας ιδιαίτερης ζωής, αλλά είναι ικανός και για την αναδημιουργία της ζωής αν αφήσει να δοθούν όλα στη φωτιά.