Ιστορία Β΄ Λυκείου: Τελετή της περιβολής & επικράτηση συστήματος φεουδαρχίας (πηγή)

 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Τελετή της περιβολής & επικράτηση συστήματος φεουδαρχίας (πηγή)
 
Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αξιοποιώντας το κείμενο που σας δίνεται: α) να αναφερθείτε στην τελετή της περιβολής (μονάδες 7) και β) να εξηγήσετε πώς οι μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου συνέβαλαν στην επικράτηση του συστήματος της φεουδαρχίας (μονάδες 18).

Μονάδες 25 
 
Κείμενο
Το σύστημα αυτό συνίστατο στη συνήθεια να παίρνουν οι βασιλείς στην υπηρεσία τους ανθρώπους ελεύθερους ονόματι «vassali» (υποτελείς), οι οποίοι υπόσχονταν ισόβια πίστη στον μονάρχη. Σε αντάλλαγμα, ο τελευταίος αυτός τους παραχωρούσε γαίες για εκμετάλλευση. Τα βασιλικά αυτά κτήματα δεν θεωρούνταν κληρονομικά, αλλά απαλλαγμένα μόνο από φόρους και εκμεταλλεύσιμα από τον υποτελή, όσο καιρό έμενε πιστός στον βασιλιά του.
Μια τελετή μάλιστα, αρκετά επίσημη, συνόδευε αυτή τη μορφή εξουσίας και εξαρτήσεως. Ο υποτελής δηλ. γονάτιζε, έβαζε τα δυο του χέρια στα χέρια του μονάρχη και ορκιζόταν ότι από εκείνη τη στιγμή ήταν άνθρωπος δικός του, υποχρεωμένος να τον βοηθά σε καιρό πολέμου και να διασφαλίζει την εξουσία του. Μονάρχης και υποτελής όφειλαν αμοιβαία βοήθεια και συμβουλή (consilium et auxilium)· κατά συνέπεια τα δικαιώματα και τα καθήκοντά τους ήταν αμοιβαία.
Καθώς όμως η εξουσία εξασφάλιζε δυνατά κάστρα που μπορούσαν να τα χρησιμοποιούν οι υποτελείς, τότε οι πιο ισχυροί από αυτούς, οι δούκες, οι κόμητες και οι βαρόνοι, άρχισαν να ενισχύονται με δικούς τους προσωπικούς στρατούς, για να πολεμούν τελικά όχι μόνο μεταξύ τους, αλλ’ ακόμη εναντίον και του ίδιου του βασιλιά. Έτσι χρησιμοποίησαν αυτή τους τη δύναμη για να καταστήσουν τα φέουδα κληρονομικά, αδιαφορώντας για την κατάφωρη αντίθεση προς την αρχή, ότι κάθε διάδοχος ενός φεουδάρχη έπρεπε προσωπικά να παραλαμβάνει την εξουσία από τον μονάρχη.
Οι υποτελείς μπορούσαν να είναι τόσο λαϊκοί όσο και κληρικοί. Αλλά όλοι αυτοί που είχαν πάρει ένα φέουδο κατέληξαν να δημιουργήσουν μια ξεχωριστή τάξη (κάστα), δηλ. την φεουδαλική αριστοκρατία. Και η κοινωνία που οργανώθηκε μ’ αυτόν τον τρόπο ονομάστηκε φεουδαλική κοινωνία.
 
Ζαχαρίας Τσιρπανλής, Η Δυτική Ευρώπη στους Μέσους χρόνους (5^ος – 15^ος αιώνας). Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1985
 
Ενδεικτική απάντηση
α. Οι ιεραρχικά ανώτεροι άρχοντες παραχωρούσαν σε άλλους ευνοούμενους υποτελείς τους (βασάλους) εκτάσεις γης, για τις οποίες απαιτούσαν ως αντάλλαγμα πίστη, υποτέλεια και διάφορες υπηρεσίες, ενώ ανέλαβαν την υποχρέωση να τους παρέχουν προστασία και κάθε είδους βοήθεια. Η επίσημη αναγνώριση ενός άρχοντα ως υποτελούς ενός άλλου ισχυρότερου άρχοντα γινόταν με τη λεγόμενη τελετή της περιβολής. Με βάση τα στοιχεία που παραθέτει ο Ζ. Τσιρπανλής, στο πλαίσιο της τελετής αυτής ο υποτελής, αφού γονάτιζε μπροστά στον μονάρχη, έβαζε τα χέρια του μέσα στα δικά του και έδινε όρκο πως θα του ήταν πλήρως αφοσιωμένος και πως θα τον στήριζε σε περίπτωση πολέμου, ώστε να διαφυλάσσεται η εξουσία του βασιλιά. Τη μεταξύ τους σχέση, βέβαια, χαρακτήριζε αμοιβαιότητα, εφόσον όφειλαν να στηρίζουν ο ένας τον άλλον. Η παραμέληση, ωστόσο, των υποχρεώσεων εκ μέρους των υποτελών συνεπαγόταν την αφαίρεση του φέουδου.
 
β. Το σύστημα της φεουδαρχίας αναπτύχθηκε στη διάρκεια του 8ου αιώνα, μετά την κατάρρευση της δυναστείας των Μεροβιγγείων. Σύμφωνα με τον Ζ. Τσιρπανλή, οι βασιλιάδες παραχωρούσαν γαίες σε ελεύθερους πολίτες που γίνονταν πλέον υποτελείς τους (vassali) με την υπόσχεση πως θα παρέμεναν διαρκώς αφοσιωμένοι στον εκάστοτε μονάρχη. Σταθμό στη διαμόρφωση του συστήματος αποτέλεσαν οι μεταρρυθμίσεις του Καρλομάγνου. Ο στρατός, τον οποίο παλαιότερα αποτελούσαν ελεύθεροι αγρότες υπό την ηγεσία του αυτοκράτορα, αλλάζει χαρακτήρα, γίνεται φεουδαρχικός, Τίθεται, δηλαδή, υπό την ηγεσία των φεουδαρχών, καθένας από τους οποίους συμμετέχει με τους υποτελείς του και τον οπλισμό τους. Τη δυνατότητα αυτή αποκτούν οι φεουδάρχες χάρη στην οικονομική και πολιτική δύναμη που σε τοπικό επίπεδο τους εξασφαλίζει το φέουδο. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Ζ. Τσιρπανλή, οι ισχυρότεροι φεουδάρχες, οι αριστοκράτες δηλαδή της εποχής, οι δούκες, οι κόμητες και οι βαρόνοι, εκμεταλλεύτηκαν την ισχυροποίηση που τους προσέφερε η διατήρηση στρατού και η κατασκευή ισχυρών κάστρων προκειμένου όχι μόνο να έρχονται σε αντιπαράθεση μεταξύ τους, αλλά να πολεμούν ακόμη και με τον βασιλιά. Επιπροσθέτως, αξιοποίησαν τη δύναμή τους προκειμένου να καταστρατηγήσουν την αρχή της φεουδαρχίας, σύμφωνα με την οποία ο μονάρχης ήταν αυτός που παραχωρούσε την εξουσία και το φέουδο, με το να καταστήσουν κληρονομικά τα δικαιώματά τους στα βασιλικά κτήματα. Απέρριψαν, συνάμα, τη βασική προϋπόθεση πως για να διατηρήσουν το φέουδό τους όφειλαν να παραμένουν πιστοί στον βασιλιά.  Παρόμοιες συνέπειες είχε και η διοικητική μεταρρύθμιση του Καρόλου, διότι στους βασιλικούς αξιωματούχους παραχωρούνταν γαίες. Όπως επισημαίνει ο Ζ. Τσιρπανλής, φέουδα λάμβαναν πλέον όχι μόνο λαϊκοί αλλά και κληρικοί. Διαμορφώθηκε, έτσι, από εκείνους που λάμβαναν φέουδα μια διακριτή κοινωνική τάξη (κάστα), η οποία αποτελούσε τη φεουδαρχική αριστοκρατία. Οι τρεις αυτές λειτουργίες της φεουδαρχίας (στρατιωτική, οικονομικοκοινωνική και πολιτική) αναπτύχθηκαν πλήρως στο κράτος του Καρόλου και στα κράτη που το διαδέχθηκαν. Έτσι, κατά τους δύο επόμενους αιώνες (10ο και 11ο), οπότε η διάλυση των κρατών των Καρολιδών και οι εχθρικές επιδρομές δημιούργησαν κλίμα ανασφάλειας και ενίσχυσαν την ανάγκη προστασίας των κατοίκων, το φεουδαρχικό σύστημα γενικεύθηκε.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Αλληλέγγυον (επεξεργασία πηγών)

Βασίλειος Β΄ 
 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Αλληλέγγυον (επεξεργασία πηγών)
 
Αφού μελετήσετε συγκριτικά τις παρακάτω ιστορικές πηγές και σε συνδυασμό με τις ιστορικές σας γνώσεις, να απαντήσετε στα εξής:
α. Σε τι αποσκοπούσε, από πλευράς της πολιτικής του Βασιλείου Β΄, η θέσπιση του θεσμού του «αλληλέγγυου»; (μονάδες 12)
β. Ποια κοινωνική τάξη έπληττε ο θεσμός αυτός και με ποιον τρόπο προσπάθησαν να αντιδράσουν τα μέλη της; (μονάδες 13)
Μονάδες 25
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Τα μέτρα του Βασιλείου Β΄ εναντίον των «δυνατών» έγιναν με την πάροδο των χρόνων αυστηρότερα. […]. Έτσι, το βάρος του αλληλέγγυου, το οποίο ως τότε, σύμφωνα με την αρχή της συλλογικής πληρωμής του φόρων από την αγροτική κοινότητα, έφεραν οι γείτονες του χρεώστη φορολογούμενου μεταφέρθηκε αποκλειστικά στους ώμους του μεγαλοκτηματία. Το αποφασιστικό αυτό μέτρο έφερε διπλό αποτέλεσμα. Πρώτον, κατάφερε ένα ιερό ισχυρό κτύπημα στους «δυνατούς» και έπειτα εξασφάλισε με ασφαλέστερο τρόπο την καταβολή των εσόδων του αλληλέγγυου στο δημόσιο ταμείο.
 
Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Β, μτφρ. Ι. Παναγόπουλος, Ιστορικές Εκδόσεις Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1979, σ. 190. (διασκευή)
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Όπως και στην πρωτοβυζαντινή περίοδο έτσι και κατά την μεσοβυζαντινή οι φορολογούμενοι της «ομάδας χωρίου» συνιστούν υποχρεωτικές ενώσεις δημοσίου δικαίου, είδη εταιριών, για την πληρωμή των φόρων. Οι ενώσεις αυτές λέγονταν «κοινωνίαι» (concortia)[…]. Οι μεγάλοι ιδιοκτήτες μετείχαν στην «κοινωνία» μόνο με μέρος των κτημάτων τους που βρίσκονται ανάμεσα στους κλήρους των χωρικών της κοινότητας. Εξάλλου οι μεγάλοι γαιοκτήμονες προσπαθούσαν να ξεχωρίσουν αυτά τα κτήματα από την κοινότητα για να μην μετέχουν στην «υποταγή» του χωρίου. […] Έτσι, η μεγάλη ιδιοκτησία ξέφευγε όλο και περισσότερο από την «αλληλέγγυον» υποχρέωση της πληρωμής των φόρου. Ο Βασίλειος ο Β΄[…] θέλησε να διευρύνει το πεδίο εφαρμογής του «αλληλεγγύου» σε όλους τους φορολογούμενους μιας πλατιάς φορολογικής περιοχής χωρίς καμία εξαίρεση.
 
Σβορώνος, Ν., «Οικονομία και Κοινωνία», ΙΕΕ, Εκδοτική Αθηνών, τόμος Η΄, σ. 196. (διασκευή)
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Οι μικροκαλλιεργητές, κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, υπερφορτωμένοι από φόρους, προτιμούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών, παραιτούμενοι εκούσια από μια οδυνηρή ελευθερία. Ο φόρος των γεωργών που εγκατέλειπαν τη γη τους επιβάρυνε τους γείτονες, οι οποίοι, αδυνατώντας να πληρώσουν, τρέπονταν και αυτοί σε φυγή. Η αλληλεγγύη των μελών της κοινότητας στράφηκε τελικά εναντίον τους. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Ostrogorsky (Κείμενο Α), ο Βασίλειος Β΄ επιχείρησε, καθιστώντας σταδιακά όλο και αυστηρότερα τα μέτρα εις βάρος των δυνατών, να αποφορτίσει τους φτωχότερους γείτονες των χρεωστών, οι οποίοι μέχρι τότε επιβαρύνονταν με τα χρέη εκείνων που αδυνατούσαν να πληρώσουν, όπως προέβλεπε ο νόμος του αλληλέγγυου. Μεταθέτοντας, δηλαδή, το βάρος του αλληλέγγυου στους πλουσίους κατόρθωσε αφενός να επιφέρει ένα σημαντικό οικονομικό χτύπημα στους δυνατούς και αφετέρου διασφάλισε την σταθερότητα της καταβολής των φόρων, που ενίσχυαν τα κρατικά ταμεία, αφού πλέον οι φόροι αυτοί πληρώνονταν από τους πλούσιους γαιοκτήμονες.       
 
β. Το βυζαντινό χωρίον (κοινότητα), που εμφανίζεται κατά τον 6ο αι., συγκροτείται από διάφορες κοινωνικές ομάδες. Εδώ δεσπόζει ο ιερέας με το αδιαμφισβήτητο ηθικό κύρος του. Τη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη κατέχουν, ωστόσο, οι δυνατοί, οι οποίοι ζουν, συχνά, κάπως απόμερα από το χωριό. Τον κορμό του πληθυσμού αποτελούν οι ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες, βοηθούμενοι συχνά από δούλους. Από τα τέλη του 8ου αι. σημειώνεται μια αποφασιστική στροφή στην εξέλιξη της αγροτικής κοινότητας. Οι κοινωνικές διαφορές εντείνονται και ευνοούν τη διαμόρφωση μιας νέας αριστοκρατίας, η οποία ανέρχεται στη διοικητική κλίμακα και πλουτίζει ταχύτατα. Όπως διευκρινίζει ο Νίκος Σβορώνος (Κείμενο Β) κάθε χωρίο συνιστά ένα είδος «εταιρίας» που έχει την ευθύνη για την πληρωμή των φόρων στην αυτοκρατορία∙ εταιρίες, οι οποίες ονομάζονταν «κοινωνίαι». Στις κοινωνίες αυτές συμμετείχαν και οι δυνατοί, οι κάτοχοι μεγάλων γαιοκτησιών, μόνο όμως στον βαθμό που τα κτήματά τους βρίσκονταν ανάμεσα ή κοντά στα κτήματα των χωρικών της κοινωνίας. Προκειμένου, έτσι, να αποφεύγουν τη συμμετοχή τους στα φορολογικά βάρη επέλεγαν να κατοικούν πιο μακριά από το χωρίο και να κατέχουν κτήματα που βρίσκονται χωριστά από εκείνα του χωρίου. Με αυτό τον τρόπο, οι κατέχοντες μεγάλες ιδιοκτησίες κατάφερναν να ξεφεύγουν από το «αλληλέγγυον» που θα τους υποχρέωνε να επωμιστούν όχι μόνο τις δικές του φορολογικές υποχρεώσεις, αλλά κι εκείνες των φτωχότερων μελών του χωρίου.
Για τους λόγους αυτούς ο αγώνας κατά των δυνατών υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πλευρές της εσωτερικής πολιτικής των Μακεδόνων. Το μεγαλύτερο πλήγμα για τους δυνατούς αποτέλεσε το «αλληλέγγυον», νόμος που υποχρέωνε τους εύπορους γείτονες να καταβάλλουν τους φόρους των φτωχών αγροτών της κοινότητας. Ειδικότερα, σύμφωνα με τον Νίκο Σβορώνο (Κείμενο Β), ο Βασίλειος Β΄ επιδίωξε και πέτυχε την εφαρμογή του «αλληλεγγύου» σε όλη την έκταση των φορολογούμενων περιοχών χωρίς να εξαιρείται κανείς, εντάσσοντας, έτσι, και τους πλούσιους γαιοκτήμονες που βρίσκονταν πιο απόμερα και μέχρι τότε απέφευγαν τη φορολογική επιβάρυνση. Κατάφερε, επομένως, όπως αναφέρει ο Ostrogorsky (Κείμενο Α), να μεταφέρει τα φορολογικά βάρη αποκλειστικά στους πλουσίους κάθε επιμέρους χωρίου.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Η Εικονομαχία (πηγή)

Heinrich Hofmann
 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Η Εικονομαχία (πηγή)
 
Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις με τις απαραίτητες πληροφορίες από τα κείμενα που σας δίνονται, να απαντήσετε στα εξής:
α. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα της εικονομαχικής κρίσης και πώς αυτό συνέβαλε στη διαμόρφωση της πολιτιστικής φυσιογνωμίας του Βυζαντίου;
β. Ποια αναγκαιότητα επέβαλε την εικονομαχική πολιτική και πώς τεκμηριώνεται η τελευταία;
 
KEIMENO Α
Η εικονομαχική κρίση ήταν το ίδιο αποφασιστική για την πνευματική επιβίωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όπως ακριβώς ήταν και ο αγώνας εναντίον των περσικών και αραβικών εισβολών για την πολιτική της υπόσταση. Η συντριβή του εικονοκλαστικού κινήματος σήμαινε τη νίκη της ελληνικής θρησκευτικής και πολιτιστικής ιδιομορφίας πάνω στην ασιατική, όπως την είχε ενσαρκώσει η εικονομαχία. Από τότε, το Βυζάντιο διατήρησε τη δική του πολιτιστική φυσιογνωμία μεταξύ Ανατολής και Δύσεως ως ελληνο-χριστιανική αυτοκρατορία.
 
Ostrogorsky, G. Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Β’, (μτφρ. Ι. Παναγόπουλος), Πατάκης, Αθήνα 2014, σ. 90.
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες γινόταν όλο και πιο φανερό, ότι η σωτηρία της Αυτοκρατορίας εξαρτιόταν αποκλειστικά από τους αγροτικούς πληθυσμούς του εσωτερικού της Μ. Ασίας. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, ότι η εικονομαχική πολιτική, που ήταν εντελώς αντίθετη σε ό, τι θύμιζε τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και την παλιά ιδεολογία, θα μπορούσε να συμφιλιώσει την Κωνσταντινούπολη με τους αγροτικούς πληθυσμούς της ανατολικής Μ. Ασίας, που εξαθλιωμένοι και πάμφτωχοι αποζούσαν από τη γη, που τώρα όφειλαν να υπερασπίσουν από τους επιδρομείς.
 
Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ελ. Η πολιτική ιδεολογία του Βυζαντινού Κράτους, Αθήνα 1977, σ. 34.
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Ιδεολογική βάση του εικονομαχικού κινήματος υπήρξαν οι ανεικονικές αντιλήψεις των κατοίκων των ανατολικών επαρχιών, οι οποίες στηρίζονταν στο επιχείρημα ότι η απεικόνιση του θείου με ανθρώπινη μορφή δεν συμβιβάζεται με τον χαρακτήρα του Χριστιανισμού ως καθαρά πνευματικής θρησκείας. Επρόκειτο, όπως αναφέρει ο Ostrogorsky (Κείμενο Α), για ένα κίνημα που έθετε σε κίνδυνο την πνευματική υπόσταση της Αυτοκρατορίας, όπως ακριβώς οι επιθέσεις των Αράβων και των Περσών απειλούσαν την πολιτική και εδαφική υπόστασή της.
Τελικά, το Μάρτιο του 843, η σύνοδος, που συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τη μητέρα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ', Θεοδώρα, και τους συνεργάτες της, Βάρδα και Θεόκτιστο, αποφάσισε την αποκατάσταση των εικόνων. Η νίκη επί του κινήματος των εικονοκλαστών αποτέλεσε, σύμφωνα με τον Ostrogorsky, την εξέλιξη εκείνη που επέτρεψε τη διατήρηση του ιδιότυπου χαρακτήρα της ελληνικής θρησκείας και του ελληνικού πολιτισμού. Κατόρθωσε, δηλαδή, να διαφυλάξει το Βυζάντιο τη δική του αυτόνομη πολιτιστική φυσιογνωμία, εκείνη μιας ελληνοχριστιανικής αυτοκρατορίας, που το διαφοροποιούσε τόσο από την Ανατολή όσο και από τη Δύση.  
 
β. Τα μέτρα που έλαβε η κεντρική εξουσία για την αντιμετώπιση του προβλήματος των υπερβολικών εκφάνσεων της εικονολατρίας, κατά τις αρχές του 8ου αιώνα, δικαιολογούνται από την κρισιμότητα των περιστάσεων που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία την περίοδο αυτή: τα αραβικά πλοία όργωναν τις βυζαντινές θάλασσες και λεηλατούσαν ακτές, νησιά και πόλεις, παραλύοντας το εμπόριο και απειλώντας ακόμη και την ίδια τη Βασιλεύουσα (717). Την ίδια εποχή οι βυζαντινές επαρχίες στη Βαλκανική είχαν κατακλυσθεί από Σλάβους και υπέφεραν από τις επιδρομές ενός νέου γείτονα, των Βουλγάρων.
Μέσα στις συνθήκες αυτές ήταν φανερό ότι η σωτηρία της Αυτοκρατορίας εξαρτιόταν ολοκληρωτικά από τους αγροτικούς πληθυσμούς της Μ. Ασίας που υπηρετούσαν στους θεματικούς στρατούς και απέρριπταν την ιδέα της αναπαράστασης του θείου. Η εικονομαχική πολιτική ήταν η μόνη που θα μπορούσε να συμφιλιώσει την κεντρική εξουσία με τους πληθυσμούς αυτούς και την πολιτική αυτή αποφάσισαν να εφαρμόσουν οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Ισαύρων. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνει η Γλύκατζη-Αρβελέρ (Κείμενο Β), η οποία επισημαίνει πως το να ακολουθήσουν οι Ίσαυροι μια πολιτική αντίθετη από εκείνη της προγενέστερης ιδεολογίας και του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού αποτελούσε τη μόνη επιλογή προκειμένου να λάβουν τη στήριξη των φτωχών πληθυσμών της Μικράς Ασίας που καλούνταν να αντιταχθούν στους επιδρομείς.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Εσωτερική αναδιοργάνωση (επεξεργασία πηγής)

Stephen Stookey

 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Εσωτερική αναδιοργάνωση (επεξεργασία πηγής)
 
Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις,
α. να αναφερθείτε στα οφέλη που αποκόμισε η βυζαντινή αυτοκρατορία από την εφαρμογή της θεματικής διοίκησης κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο
β. να επισημάνετε τα στοιχεία που καταδεικνύουν τον εξελληνισμό του βυζαντινού κράτους την ίδια χρονικά περίοδο (7ος-9ος α.).
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Α
Με τον θεσμό των θεμάτων δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη συγκρότηση ενός ισχυρού εντόπιου στρατού, πράγμα που απάλλαξε την αυτοκρατορία από τη δαπανηρή στρατολόγηση αλλοδαπών μισθοφόρων, που δεν ήταν πάντα ούτε αφοσιωμένοι ούτε επαρκείς. Με τον τρόπο αυτό αυξήθηκαν οι βυζαντινές στρατιωτικές δυνάμεις στα πλαίσια ενός νέου υγιέστερου στρατιωτικού και διοικητικού συστήματος, που ήταν απαλλαγμένο από τις αδυναμίες και τα προβλήματα ασφαλείας, αυτά που συνόδευαν το παλαιό σύστημα στρατολογήσεως μισθοφόρων.
 
Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Α΄ (μτφ. Ι. Παναγόπουλος), Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1997.
 
ΚΕΙΜΕΝΟ Β
Τότε οι διάδοχοι του Ηρακλείου, που δεν ήξεραν πού και πώς να ασκήσουν την εξουσία τους, κατέτμησαν σε μικρά τμήματα τη διοίκησή τους και τα μεγάλα στρατιωτικά σώματα και εγκατέλειψαν την προγονική τους λατινική, υιοθετώντας την ελληνική γλώσσα [...]. Γιατί (παλιότερα) ονόμαζαν τους χιλίαρχους λογγίνους και τους εκατόνταρχους κεντουρίωνες και τους τωρινούς στρατηγούς κόμητες. Αλλά και η ονομασία θέμα είναι ελληνική και όχι ρωμαϊκή και προέρχεται από τη θέση.
 
Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, έκδ. A. Pertusi, Πόλη του Βατικανού 1952, 60 (διασκευή).
 
Ενδεικτική απάντηση
 
α. Για την αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση του κράτους επιδιώχθηκε μια εκτεταμένη διοικητική μεταρρύθμιση, η δημιουργία των θεμάτων. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο τον Πορφυρογέννητο (Κείμενο Β), η αλλαγή αυτή επήλθε από τους διαδόχους του Ηρακλείου, οι οποίοι μη γνωρίζοντας πώς να διαχειριστούν την εξουσία που κατείχαν επέλεξαν να χωρίσουν σε μικρότερα τμήματα τα στρατιωτικά σώματα και τη διοίκηση. Τα θέματα αρχικά ήταν στρατιωτικές μονάδες, μετακινούμενες ανά την επικράτεια. Όταν οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη εγκατάσταση, θέματα ονομάστηκαν οι περιοχές εγκατάστασής τους, οι οποίες εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες. Την ανώτατη στρατιωτική και πολιτική εξουσία του θέματος ασκούσε ο στρατηγός. Οι στρατιώτες διέθεταν στρατιωτόπια, δηλαδή κτήματα, από τα έσοδα των οποίων εξασφάλιζαν και συντηρούσαν το άλογο και τον οπλισμό τους. Το κτήμα και η υποχρέωση για στρατιωτική υπηρεσία μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στον πρωτότοκο γιο. Τα πρώτα θέματα οργανώθηκαν στη Μ. Ασία περί τα μέσα του 7ου αιώνα. Αργότερα ο θεσμός αυτός, που επρόκειτο να αποτελέσει τη βάση της οργάνωσης του Μεσοβυζαντινού Κράτους, επεκτάθηκε και στη Βαλκανική Χερσόνησο.
Τα νέα διοικητικά μέτρα είχαν σημαντικές συνέπειες για το αμυντικό σύστημα και την κοινωνική οργάνωση του Βυζαντίου: Οι μισθοφόροι εξέλιπαν, ενώ οι νέοι στρατιώτες-αγρότες αγωνίζονταν με αυταπάρνηση, επειδή παράλληλα υπερασπίζονταν την ιδιοκτησία τους. Τις πληροφορίες αυτές επιβεβαιώνει ο Georg Ostrogorsky (Κείμενο Α), ο οποίος επιπροσθέτως επισημαίνει πως μέσω των θεμάτων διαμορφώθηκαν οι συνθήκες για τη συγκρότηση ενός ισχυρού και αριθμητικά μεγαλύτερου τοπικού στρατού. Ειδικότερα, από τη στιγμή που η αυτοκρατορία δεν χρειαζόταν πλέον να στρατολογεί ξένους μισθοφόρους, οι οποίοι επιβάρυναν σημαντικά τα οικονομικά της, χωρίς να είναι πάντοτε επαρκείς για τις ανάγκες της ή επαρκώς αφοσιωμένοι, κατέστη δυνατή η δημιουργία ενός πιο αποτελεσματικού και υγιούς στρατιωτικού και διοικητικού συστήματος. Μέσω του συστήματος των θεμάτων, άλλωστε, η αυτοκρατορία δεν είχε κενά ασφαλείας και τα προβλήματα που συνόδευαν τη συνεχή αναζήτηση ξένων μισθοφόρων.
 
β. Μετά το 630 το Βυζαντινό κράτος έχασε μεγάλο μέρος των ανατολικών του επαρχιών, απέκτησε όμως με αυτό τον τρόπο εθνολογική ομοιογένεια, καθώς οι περισσότεροι κάτοικοι του ήταν πλέον Έλληνες ή ελληνόφωνοι. Έτσι, τα Ελληνικά πήραν τη θέση που κατείχαν ως τότε τα Λατινικά, ως επίσημη κρατική γλώσσα. Η εξέλιξη αυτή αντανακλάται στους επίσημους αυτοκρατορικούς τίτλους. Ο Ηράκλειος υιοθέτησε τον ελληνικό τίτλο βασιλεύς με την προσθήκη πιστός εν Χριστώ, εγκαταλείποντας τους παλαιούς ρωμαϊκούς τίτλους imperator Romanorum (αυτοκράτωρ Ρωμαίων), caesar (καίσαρ) και augustus (αύγουστος). Ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος (Κείμενο Β), πάντως, αποδίδει τη μετάβαση στην ελληνική γλώσσα στους διαδόχους του Ηράκλειου. Παρουσιάζει, μάλιστα, διαφορετικά παραδείγματα για να τεκμηριώσει τη σχετική αλλαγή. Στη στρατιωτική ορολογία ο λατινικός όρος λογγίνος αντικαταστάθηκε από τον ελληνικό όρο χιλίαρχος, ο κεντουρίωνας από τον εκατόνταρχο και ο κόμητας από τον στρατηγό. Ελληνικός, άλλωστε, είναι και ο όρος «θέμα», ο οποίος προέρχεται από τη λέξη θέση.

Ιστορία Β΄ Λυκείου: Ιστορικοί όροι (ορισμοί)

Chelsea Vanhook

 
Ιστορία Β΄ Λυκείου: Ιστορικοί όροι (ορισμοί)
 
1^ο Κεφάλαιο: Από το θάνατο του Ιουστινιανού ως την αποκατάσταση των εικόνων και τη συνθήκη του Βερντέν
 
Σκλαβηνίες:  Οι μόνιμες εγκαταστάσεις των Σλάβων στη Χερσόνησο του Αίμου είναι γνωστές με τον όρο σκλαβηνίες, Στο γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας οι σκλαβηνίες αποτελούσαν αυτόνομες νησίδες σλαβικού πληθυσμού, μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης. Στη διάρκεια του 9ου αι., οι σκλαβηνίες που βρίσκονταν στα βορειοδυτικά της Χερσονήσου του Αίμου εξελίχθηκαν στα πρώτα κρατίδια των Σέρβων και Κροατών. Η ύπαρξη και η ανάπτυξη των δύο αυτών κρατιδίων διευκόλυνε τον εκχριστιανισμό των δύο λαών επί Βασιλείου Α΄. Την ίδια εποχή (9ος αι.), οι σκλαβηνίες που βρίσκονταν στα νότια της Χερσονήσου του Αίμου άρχισαν να ενσωματώνονται στην επεκτεινόμενη θεματική διοίκηση του Βυζαντινού Κράτους. Οι σκλαβηνίες ήταν αρχικά ημιαυτόνομες και πλήρωναν φόρο υποτέλειας.
 
Λογοθέτης του Δρόμου: Από τα μέσα του 7ου αιώνα οι κρατικές υπηρεσίες εξαρτιόνταν άμεσα από τον αυτοκράτορα. Εξάλλου, εκτός από το λογοθέτη του Γενικού, που είχε την ευθύνη των οικονομικών, εμφανίστηκε το αξίωμα του λογοθέτη του Δρόμου, ο οποίος έγινε βαθμιαία ο πρώτος αξιωματούχος της αυτοκρατορίας, ένα είδος πρωθυπουργού. Ο Λογοθέτης του Δρόμου, στενός συνεργάτης του αυτοκράτορα, ήδη από τον 7ο αιώνα, ήταν υπεύθυνος για την υποδοχή ξένων πρεσβευτών, τον ορισμό των μελών των βυζαντινών πρεσβειών κ.ά.
 
Θέματα: Για την αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση του κράτους επιδιώχθηκε μια εκτεταμένη διοικητική μεταρρύθμιση, η δημιουργία των θεμάτων. Τα θέματα αρχικά ήταν στρατιωτικές μονάδες, μετακινούμενες ανά την επικράτεια. Όταν οι μονάδες αυτές απέκτησαν μόνιμη εγκατάσταση, θέματα ονομάστηκαν οι περιοχές εγκατάστασής τους, οι οποίες εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες. Την ανώτατη στρατιωτική και πολιτική εξουσία του θέματος ασκούσε ο στρατηγός.
 
Στρατιωτόπια: Οι στρατιώτες διέθεταν στρατιωτόπια, δηλαδή κτήματα, από τα έσοδα των οποίων εξασφάλιζαν και συντηρούσαν το άλογο και τον οπλισμό τους. Το κτήμα και η υποχρέωση για στρατιωτική υπηρεσία μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στον πρωτότοκο γιο.
 
Στρατιωτικοποίηση: Από τα μέσα του 7ου ως τα μέσα του 9ου αι. το Βυζάντιο διέρχεται μια περίοδο κρίσης, η οποία χαρακτηρίζεται από την έντονη κοινωνική παρουσία του στρατού. Η στρατιωτικοποίηση της μεσοβυζαντινής κοινωνίας εκφράζεται με την εμφάνιση των οικογενειακών επωνύμων και την οικοδόμηση πολλών κάστρων. Τα επώνυμα προσδιορίζουν, σχεδόν αποκλειστικά, στρατιωτικές αριστοκρατικές οικογένειες, ενώ τα κτισμένα σε δυσπρόσιτες περιοχές οχυρά κάστρα αντικαθιστούν τις πόλεις που παρακμάζουν. Στοιχείο στρατιωτικοποίησης, αλλά και ένδειξη εδραίωσης της βυζαντινής κυριαρχίας αποτελεί και η βαθμιαία επέκταση του δικτύου των θεμάτων με τη διχοτόμηση παλαιότερων μεγάλων θεμάτων (Μ. Ασία) ή τη δημιουργία νέων (Βαλκανική).
 
Κοινότητες χωρίων: Η  μεσοβυζαντινή κοινωνία αναδιαρθρώθηκε ριζικά. Οι ελεύθεροι αγρότες συγκροτούσαν τώρα τη δυναμικότερη τάξη της, οργανωμένοι σε εύρωστες και ομοιογενείς κοινότητες χωρίων.
 
Εγίρα: Ο Μωάμεθ εκδιώχθηκε το 622 από τη Μέκκα και κατέφυγε στη Μεδίνα, όπου ίδρυσε μια κοινότητα πιστών. Το έτος αποδημίας του Μωάμεθ στη Μεδίνα θεωρείται ως η αρχή της ισλαμικής κυριαρχίας και αποτελεί αφετηρία του χρονολογικού συστήματος των Αράβων (Εγίρα).
 
Ιερός πόλεμος (τζιχάντ): Για τους μουσουλμάνους ιδιαίτερη σημασία είχε ο ιερός πόλεμος (τζιχάντ), δηλαδή η υποχρέωση των πιστών να διαδώσουν με το σπαθί τη θρησκεία τους στους «απίστους». Οι μάρτυρες της πίστης εξασφάλιζαν την είσοδο τους στον Παράδεισο. Η πίστη αυτή των μουσουλμάνων υπήρξε σημαντικός παράγοντας της ραγδαίας εξάπλωσης του Ισλάμ.
 
Χαλίφης: Μετά το θάνατο του Μωάμεθ (632) ανέλαβε τη διακυβέρνηση της κοινότητας ο Χαλίφης, δηλαδή ο τοποτηρητής του Προφήτη. Ήταν συγχρόνως το θρησκευτικό πρότυπο που ακολουθούσαν οι πιστοί, αλλά και αρχηγός του κράτους, που συγκέντρωνε στο πρόσωπο του όλη την κοσμική εξουσία. Ως τοποτηρητής του Μωάμεθ, ο Χαλίφης ήταν υπεύθυνος για την εφαρμογή των εντολών του Κορανίου.
 
Θεοκρατικό κράτος: Η θρησκευτική κοινότητα ταυτίζεται με το κράτος (θεοκρατικό κράτος). Όποιος παραβιάζει τους ιερούς κανόνες δικάζεται από τον Μουφτή ή τον Καδή (δικαστή) βάσει του Κορανίου. Η θρησκευτική δικαιοσύνη δεν διαχωρίζεται από την κοσμική. Ο ανώτατος άρχοντας είναι ταυτόχρονα θρησκευτικός και κοσμικός ηγέτης.
 
Ανεικονικές αντιλήψεις: Ιδεολογική βάση του κινήματος της Εικονομαχίας υπήρξαν οι ανεικονικές αντιλήψεις των κατοίκων των ανατολικών επαρχιών, οι οποίες στηρίζονταν στο επιχείρημα ότι η απεικόνιση του θείου με ανθρώπινη μορφή δεν συμβιβάζεται με τον χαρακτήρα του Χριστιανισμού ως καθαρά πνευματικής θρησκείας. Εξάλλου, οι υπερβολές της λατρείας των εικόνων και των λειψάνων, μιας λατρείας που άγγιζε τα όρια της δεισιδαιμονίας ανάμεσα στο λαό, ιδιαίτερα στις ευρωπαϊκές επαρχίες, προκαλούσαν σοβαρές αντιδράσεις.
 
2^ο Κεφάλαιο: Η εποχή της ακμής: Από τον τερματισμό της εικονομαχίας ως το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών (843-1054) 
 
Γλαγολιτικό αλφάβητο: Επικεφαλής της πρεσβείας τοποθετήθηκαν ο λόγιος και γνώστης της σλαβονικής, δηλαδή της αρχαίας σλαβικής γλώσσας, Κωνσταντίνος-Κύριλλος και ο αδελφός του Μεθόδιος από τη Θεσσαλονίκη. Ο Κωνσταντίνος επινόησε το λεγόμενο γλαγολιτικό αλφάβητο και μετέφρασε την Αγία Γραφή στα σλαβονικά.
 
Πρώτο σχίσμα: Με τη συμπαράσταση του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄, ο πατριάρχης Φώτιος απέκρουσε και τη νέα επέμβαση της Ρώμης και κατηγόρησε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία για θέματα λατρείας και εκκλησιαστικής τάξης, κυρίως όμως για το δόγμα ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και από τον Υιό (filioque). Το δόγμα αυτό τελικά απορρίφθηκε από τη Σύνοδο του 867 και ο πάπας Νικόλαος αναθεματίστηκε (Πρώτο Σχίσμα).
 
Βογιάροι: Ο Βόρης συνέτριψε την αντίσταση των βουλγάρων ευγενών (βογιάρων), που έμεναν πιστοί στην εθνική θρησκεία.
 
Δυνατοί: Οι αγροτικές κοινότητες και ο δήμος υφίστανται την ασφυκτική πίεση των μεγάλων γαιοκτημόνων, των δυνατών, και περιέρχονται σταδιακά υπό την κηδεμονία και προστασία τους. Τη μεγαλύτερη οικονομική δύναμη κατέχουν οι δυνατοί, οι οποίοι ζουν, συχνά, κάπως απόμερα από το χωριό.
 
Πάροικοι: Οι μικροκαλλιεργητές, υπερφορτωμένοι από φόρους, προτιμούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών, παραιτούμενοι εκούσια από μια οδυνηρή ελευθερία.
 
Ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες (βυζαντινού χωρίου): Τον κορμό του πληθυσμού αποτελούν οι ελεύθεροι μικροϊδιοκτήτες, βοηθούμενοι συχνά από δούλους. Από τα τέλη του 8ου αι. σημειώνεται μια αποφασιστική στροφή στην εξέλιξη της αγροτικής κοινότητας. Οι κοινωνικές διαφορές εντείνονται και ευνοούν τη διαμόρφωση μιας νέας αριστοκρατίας, η οποία ανέρχεται στη διοικητική κλίμακα και πλουτίζει ταχύτατα. Οι μικροκαλλιεργητές, υπερφορτωμένοι από φόρους, προτιμούν να παραχωρήσουν τους κλήρους τους και να γίνουν πάροικοι των δυνατών, παραιτούμενοι εκούσια από μια οδυνηρή ελευθερία.
 
Αλληλέγγυον: Ο αγώνας κατά των δυνατών υπήρξε μια από τις σημαντικότερες πλευρές της εσωτερικής πολιτικής των Μακεδόνων. Το μεγαλύτερο πλήγμα για τους δυνατούς αποτέλεσε το αλληλέγγυον, νόμος που υποχρέωνε τους εύπορους γείτονες να καταβάλλουν τους φόρους των φτωχών αγροτών της κοινότητας.
 
Βασιλικοί: Από τα τέλη του 10ου αι., η αριστοκρατία της γης και η αριστοκρατία των αξιωμάτων συνδέονται με επιγαμίες. Η κυρίαρχη τάξη ενοποιείται. Μέσα σ’ αυτή την τάξη δεσπόζουν οι βασιλικοί, που μονοπωλούν τα κυριότερα στρατιωτικά και πολιτικά αξιώματα. Οι βασιλικοί κυριαρχούν πια κοινωνικά και οικονομικά στην Κωνσταντινούπολη και είναι ακόρεστοι για πλούτο, διότι γνωρίζουν ότι κάποια στιγμή μπορεί να χάσουν την αυτοκρατορική εύνοια.
 
Βασιλικά: Έργο της ίδιας εποχής (τέλη 9ου αιώνα) ήταν επίσης τα Βασιλικά, η μεγαλύτερη νομική συλλογή της αυτοκρατορίας, η οποία στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στην ιουστινιάνεια νομοθεσία και για το λόγο αυτό αντανακλά κυρίως τις συνθήκες του 6ου αιώνα.
 
Βασάλοι: Οι ιεραρχικά ανώτεροι άρχοντες παραχωρούσαν σε άλλους ευνοούμενους υποτελείς τους (βασάλους) εκτάσεις γης, για τις οποίες απαιτούσαν ως αντάλλαγμα πίστη, υποτέλεια και διάφορες υπηρεσίες, ενώ ανέλαβαν την υποχρέωση να τους παρέχουν προστασία και κάθε είδους βοήθεια.
 
Φέουδο: Οι ιεραρχικά ανώτεροι άρχοντες παραχωρούσαν σε άλλους ευνοούμενους υποτελείς τους (βασάλους) εκτάσεις γης, για τις οποίες απαιτούσαν ως αντάλλαγμα πίστη, υποτέλεια και διάφορες υπηρεσίες, ενώ ανέλαβαν την υποχρέωση να τους παρέχουν προστασία και κάθε είδους βοήθεια. Η γη που παραχωρούνταν ονομαζόταν φέουδο και από τη λέξη αυτή ολόκληρη η ευρωπαϊκή μεσαιωνική κοινωνία αποκλήθηκε φεουδαρχική και οι άρχοντές της φεουδάρχες.
 
Τελετή της περιβολής: Η επίσημη αναγνώριση ενός άρχοντα ως υποτελούς ενός άλλου ισχυρότερου άρχοντα γινόταν με τη λεγόμενη τελετή της περιβολής. Η παραμέληση των υποχρεώσεων εκ μέρους των υποτελών συνεπαγόταν την αφαίρεση του φέουδου.
 
Επαναγωγή: Σε μεγαλύτερο βαθμό επηρεάζεται από την Εκλογή (νομικό έργο των Ισαύρων) η Επαναγωγή, μια συλλογή νομοθετημάτων που καθορίζουν με ακρίβεια τις αρμοδιότητες του αυτοκράτορα και του πατριάρχη, των δύο κεφαλών της οικουμένης, που συνεργάζονται στενά. Εμπνευστής της θεωρίας των δυο εξουσιών φαίνεται ότι ήταν ο Φώτιος.
 
Πρόχειρος Νόμος: Η αναθεώρηση του ισχύοντος δικαίου άρχισε με την έκδοση του Προχείρου Νόμου (870-879), πρακτικού εγχειριδίου που περιλάμβανε διατάξεις Δημοσίου και Αστικού Δικαίου. Ο Πρόχειρός Νόμος αντλεί πολλά στοιχεία από την Εκλογή (νομικό έργο των Ισαύρων), παρά το γεγονός ότι ασκεί αρνητική κριτική σ’ αυτήν.
 
Νεαρές: Τις ιστορικές συνθήκες των αρχών του 10ου αιώνα αντικατοπτρίζουν κυρίως οι Νεαρές, από τις οποίες φαίνεται ότι το κράτος ταυτίζεται πλέον με τον αυτοκράτορα και τη στρατιωτική και γραφειοκρατική μηχανή του, η οποία επηρεάζει άμεσα την αστική ζωή και οικονομία.
 
Filioque: Με τη συμπαράσταση του αυτοκράτορα, ο πατριάρχης Φώτιος κατηγόρησε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία για θέματα λατρείας και εκκλησιαστικής τάξης, κυρίως όμως για το δόγμα ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται και από τον Υιό (filioque).
 
3^ο Κεφάλαιο: Από το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1054-1204)
 
Τριζωνική καλλιέργεια: Η έλλειψη λιπάσματος επιβάλλει την τριζωνική καλλιέργεια. Το χωράφι χωρίζεται σε τρεις ζώνες που καλλιεργούνται εκ περιτροπής. Επιτυγχάνεται έτσι καλύτερη αξιοποίηση των δυνατοτήτων του αγρού και ο πληθυσμός εξασφαλίζει περισσότερη και καλύτερης ποιότητας τροφή.
 
4^ο Κεφάλαιο: Η λατινοκρατία και η παλαιολόγεια εποχή (1204-1453). Ο ύστερος Μεσαίωνας στη Δύση
 
Γενίτσαρος ή γενίτσαροι: Το σώμα των γενιτσάρων αποτελούνταν από εθελοντές μισθοφόρους ή στρατιώτες στρατολογούμενους με τη βία από τους υποτελείς χριστιανικούς πληθυσμούς. Οι γενίτσαροι ανήκαν στην προσωπική υπηρεσία του σουλτάνου, και αποτέλεσαν ανεξάντλητη πηγή διοικητικών υπαλλήλων και στρατιωτών.
 
Γαζήδες: Ιδρυτής του Οθωμανικού κράτους θεωρείται ο Οσμάν ή Οθμάν (1289-1326), ο οποίος έκανε τις πρώτες κατακτήσεις, αξιοποιώντας τον παλιό ισλαμικό θεσμό των γαζήδων (φανατικών πολεμιστών της πίστης).
 
Ιππείς – τιμαριούχοι: Το αρχικό όργανο των κατακτήσεων, το σώμα των νομάδων εθελοντών ιππέων, αντικαταστάθηκε από ιππείς-τιμαριούχους. Η παραχώρηση τιμαρίων συνέδεε άρρηκτα τους ιππείς με τον σουλτάνο και συγχρόνως ενίσχυε την επιθυμία τους για κατακτήσεις.
 
Τρίτη Ρώμη: Κληρονόμος των πνευματικών παραδόσεων και των πολιτικών ιδεών του Βυζαντίου φιλοδόξησε, μετά την Άλωση, να γίνει η Ρωσία. Η Μόσχα θεωρήθηκε ως Τρίτη Ρώμη, ιδίως από τότε που ο τσάρος Ιβάν Γ΄, ο θεμελιωτής της ενότητας των ρωσικών χωρών, νυμφεύθηκε την ανιψιά του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα, υιοθέτησε το δικέφαλο αετό στα λάβαρά του και εισήγαγε στη Μόσχα το βυζαντινό τελετουργικό.
 
Μαύρος θάνατος: Το μεγαλύτερο πλήγμα για την ευρωπαϊκή κοινωνία του 14ου αι. ήταν ο Μαύρος Θάνατος, επιδημία βουβωνικής πανώλης που από το 1347 ως το τέλος του αιώνα διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη και εξόντωσε περίπου τα δύο πέμπτα του ευρωπαϊκού πληθυσμού.
 
6^ο Κεφάλαιο: Από την άλωση της Κωνσταντινούπολης και τις ανακαλύψεις των νέων χωρών ως τη συνθήκη της Βεστφαλίας (1453-1648)
 
Προτεστάντες ή διαμαρτυρόμενοι: Όταν το 1529 η Δίαιτα αποκήρυξε το Λουθηρανισμό, οι γερμανοί ηγεμόνες που ήταν οπαδοί του Λουθήρου αντιτάχθηκαν και διαμαρτυρήθηκαν για τη δίωξη των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Η διαμαρτυρία αυτή, από την οποία ονομάστηκαν και προτεστάντες ή διαμαρτυρόμενοι (από το λατινικό ρήμα protestor: διαμαρτύρομαι), δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Τον επόμενο χρόνο υπέβαλαν στη Δίαιτα που συγκλήθηκε στην γερμανική πόλη Αυγούστα υπόμνημα με τις βασικές αρχές του λουθηρανισμού, γνωστό ως Ομολογία της Αυγούστας (1530).
 
Λουθηρανισμός: Το κήρυγμα του Λουθήρου, ως τοπικό θρησκευτικό κίνημα, αλλά και ως πυρήνας μιας ευρύτερης μεταρρυθμιστικής έκρηξης, είχε αποφασιστική επίδραση στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα, όχι μόνον της Γερμανίας αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης. Όταν το 1529 η Δίαιτα αποκήρυξε το Λουθηρανισμό, οι Γερμανοί ηγεμόνες που ήταν οπαδοί του Λουθήρου αντιτάχθηκαν και διαμαρτυρήθηκαν για τη δίωξη των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων.
 
Αντιμεταρρύθμιση: Καθώς η Καθολική Εκκλησία έβλεπε τη θρησκευτική και την πολιτική επιρροή της να συρρικνώνονται δραματικά, αποφάσισε να αντιδράσει δυναμικά, λαμβάνοντας τα παρακάτω μέτρα: τα μοναχικά τάγματα, την Ιερά Εξέταση και τη λογοκρισία.
 
Μοναχικά τάγματα: Η αναδιοργάνωση των μοναχικών ταγμάτων και η ίδρυση νέων κρίθηκε ως το πλέον αποτελεσματικό μέτρο. Έργο των ταγμάτων αυτών ήταν να βοηθήσουν την πνευματική και ιδεολογική επιβολή του καθολικισμού με την άσκηση συνεχούς προπαγάνδας μέσω της ίδρυσης και διαχείρισης εκπαιδευτηρίων, νοσοκομείων και άλλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και της έκδοσης βιβλίων.
 
Ιερά Εξέταση: Παράλληλα, επιχειρήθηκε η καταστολή των μεταρρυθμιστικών ιδεών με την αναδιοργάνωση της Ιεράς Εξέτασης, ενός μεσαιωνικού θεσμού που είχε πέσει σε αχρηστία. Οι ιεροεξεταστές, προκειμένου να κάμψουν το φρόνημα των μεταρρυθμιστών ή αιρετικών, κατά την άποψη της Καθολικής Εκκλησίας, μετέρχονταν κάθε μέσο, συμπεριλαμβανομένων παντός είδους βασανιστηρίων και της καύσης πάνω στην πυρά (autodafe).
 
Κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum): Επειδή στη διάδοση των μεταρρυθμιστικών ιδεών η συμβολή του βιβλίου ήταν αποφασιστική, η Καθολική Εκκλησία ίδρυσε στη Ρώμη ένα Συμβούλιο Λογοκρισίας, με έργο να συντάσσει κατά διαστήματα έναν κατάλογο απαγορευμένων βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum), όχι μόνο θεολογικών αλλά και φιλολογικών ή επιστημονικών, που κατά την άποψη της Εκκλησίας περιείχαν αιρετικές θέσεις.
 
Συγχωροχάρτια: Σε μια εποχή, κατά την οποία νέοι κοινωνικοί, οικονομικοί και πνευματικοί ορίζοντες ανοίγονταν στους Ευρωπαίους, η πλειονότητα του κλήρου, ιδίως του κατώτερου, ζούσε μέσα στην αμάθεια και η Εκκλησία εξακολουθούσε να ελέγχει τους πιστούς με τη διαρκή απειλή του κακού και να εφευρίσκει τρόπους άφεσης των αμαρτιών, μεταξύ των οποίων και τα έγγραφα άφεσης αμαρτιών, τα λεγόμενα συγχωροχάρτια.
 
Ανθρωπισμός: Ο άνθρωπος της Αναγέννησης αναζητούσε τρόπους έκφρασης των νέων ιδεών. Έτσι, στράφηκε προς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και επιδόθηκε στη συστηματική μελέτη, μετάφραση και σχολιασμό των αρχαίων συγγραφέων. Η στροφή αυτή προς τη βαθύτερη γνώση των ελληνικών και λατινικών γραμμάτων και της αρχαιότητας γενικότερα ονομάστηκε ανθρωπισμός.
 
Αναγέννηση: Παρόλο που ο όρος Αναγέννηση παραπέμπει συνήθως στις εικαστικές τέχνες, εντούτοις πρόκειται για μια γενικότερη πνευματική κίνηση που κύριο χαρακτηριστικό της είναι η αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας, οι οποίες είχαν παραμεριστεί κατά το Μεσαίωνα.
 
Καθολικός άνθρωπος: Οι φορείς του ανθρωπισμού είναι βαθιά θρησκευόμενοι, επιζητούν όμως την αληθινή πίστη και τοποθετούν τον άνθρωπο στο κέντρο του κόσμου.  Γι’ αυτό η προσωπικότητά του πρέπει να είναι πολύπλευρη και να χαρακτηρίζεται από την αγάπη για δημιουργική και δραστήρια ζωή, καθώς και από την πίστη στις δυνάμεις του ανθρώπου, σωματικές και πνευματικές. Ο άνθρωπος αισθάνεται πλέον ελεύθερος και έτοιμος να αναλάβει την ευθύνη για τη διαμόρφωση του κόσμου του. Οι ανθρωπιστές οραματίζονται να διαμορφώσουν ένα νέο τύπο ανθρώπου, τον καθολικό άνθρωπο (homo universalis), δημιουργό του πολιτισμού του και υπεύθυνο για τη μοίρα του.
 
7^ο Κεφάλαιο: Από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) έως το Συνέδριο της Βιέννης (1815)
 
Διαφωτισμός ή Αιώνας των Φώτων: Η τάση για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της επιστήμης, η πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου, αποτελούν μερικές από τις πιο σημαντικές εκφράσεις ενός γενικότερου ιδεολογικού κινήματος της εποχής, του Διαφωτισμού ή Αιώνα των Φώτων (1688-1789).
 
Κοινωνικό συμβόλαιο (Τζον Λοκ): Ο Λοκ διατύπωσε την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου, ότι δηλαδή οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό. Η παραβίαση της συμφωνίας αυτής εκ μέρους των κυβερνώντων παρέχει αυτόματα στο λαό το δικαίωμα της αντίστασης και της επανάστασης.
 
Κοινωνικό Συμβόλαιο (Ρουσσό): Ο Ρουσσό (1712-1778) στο έργο του Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762) υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο τη γενική βούληση, την οποία πρέπει να εκφράζει και στην οποία οφείλει να υποτάσσεται η εκάστοτε κυβέρνηση. Αυτό όμως προϋποθέτει δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς το σεβασμό των νόμων.
 
Μερκαντιλισμός: Η οικονομική σκέψη του Διαφωτισμού επιζητούσε αποδέσμευση της οικονομικής ζωής από τον μερκαντιλισμό των προηγούμενων αιώνων (16ος-17ος), τον κρατικό, δηλαδή, παρεμβατισμό, που περιόριζε την ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα.
 
Φυσιοκράτες: Εναντίον της οικονομικής αντίληψης του μερκαντιλισμού στρέφονται οι οικονομολόγοι που ονομάζονται φυσιοκράτες και οι οπαδοί της φιλελεύθερης οικονομίας. Σύμφωνα με τους φυσιοκράτες, που θεωρούσαν τη γεωργία ως βασική πηγή πλούτου, έπρεπε να εφαρμοστούν και στην οικονομία οι νόμοι της φύσης, που δεν εμποδίζουν την ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα.
 
Συνθήκη των Βερσαλλιών (Σεπτέμβριος 1783): Η Γαλλία, επιθυμώντας να περιορίσει τη βρετανική αποικιακή αυτοκρατορία, συμμάχησε με τους Αμερικανούς 1778) και κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Αγγλίας. Το παράδειγμα της Γαλλίας ακολούθησαν για τους ίδιους λόγους η Ισπανία και η Ολλανδία, ενώ η Ρωσία, η Δανία και η Σουηδία αντιστάθηκαν στην απόφαση της Αγγλίας να διενεργεί νηοψία σε πλοία ουδετέρων χωρών για την ανεύρεση εχθρικού φορτίου. Έτσι, η Αγγλία, μετά τη διπλωματική της απομόνωση και την ολοκληρωτική στρατιωτική ήττα της στο Γιόρκταουν, αναγνώρισε την ανεξαρτησία των 13 αποικιών (Συνθήκη των Βερσαλλιών, Σεπτέμβριος 1783).
 
Οικονομικός φιλελευθερισμός: Στο έργο του Έρευνα για τα αίτια του πλούτου των εθνών (1776) ο Σμιθ διατυπώνει το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης και υποστηρίζει ότι αυτός ο νόμος ουσιαστικά ρυθμίζει την παραγωγή, τη διακίνηση και τις τιμές των αγαθών. Το κράτος δεν πρέπει να παρεμβαίνει στην οικονομική δραστηριότητα με δασμούς και φόρους.
 
Νεοελληνικός Διαφωτισμός: Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε μέσω των παροικιών και στον υπόδουλο Ελληνισμό, με κάποια όμως καθυστέρηση, λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές. Η μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών επέτρεψε, στη συνέχεια, τη δημιουργία στον ελληνικό χώρο, κατά την περίοδο 1750-1821, ενός πνευματικού κινήματος ανάλογου του Ευρωπαϊκού, που ονομάστηκε Νεοελληνικός Διαφωτισμός.
 
Μετακένωση: Ο Κοραής υποστηρίζει τη μετακένωση, δηλαδή τη μετάδοση στους Έλληνες των αξιών και γενικότερα της παιδείας την οποία οι δυτικοευρωπαίοι δέχθηκαν από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα.
 
Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας: Η ιδεολογία της Αμερικανικής Επανάστασης στηρίχθηκε στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας που ψήφισε η Συνέλευση της Φιλαδέλφειας στις 4 Ιουλίου 1776. Το έγγραφο αυτό, που συντάχθηκε με την καθοδήγηση του Βενιαμίν Φραγκλίνου και του Θωμά Τζέφερσον, αποτελεί την πρώτη πρακτική εφαρμογή των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού.
 
Όρκος του Σφαιριστηρίου: Οι αντιπρόσωποι της Τρίτης Τάξης έδωσαν στις 20 Ιουνίου τον λεγόμενο Όρκο του Σφαιριστηρίου (από την αίθουσα των ανακτόρων όπου συγκεντρώθηκαν), με τον οποίο δεσμεύθηκαν να μην αποχωρήσουν αν δεν δώσουν σύνταγμα στη Γαλλία. Μάλιστα, από φόβο μήπως συλληφθούν, ανακήρυξαν τα μέλη της Εθνικής Συνέλευσης απαραβίαστα.
 
Βαστίλλη (Γαλλική Επανάσταση): Στις 14 Ιουλίου με το σύνθημα ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη, ο λαός κατέλαβε τη Βαστίλλη, σύμβολο της απολυταρχικής καταπίεσης, αφού χρησίμευε ως φυλακή για τους αντιφρονούντες.