Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Β΄ Στάσιμο (582-625) Ερμηνευτικές ερωτήσεις

Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Β΄ Στάσιμο (582-625) Ερμηνευτικές ερωτήσεις
 
ΧΟ.     Καλόμοιρος οπού δε γεύτηκε ζωή πικρή·
όποιος από θεού του σείστηκε συθέμελα το σπίτι,
να σέρνει συμφορές σωρό στο σόι του δε σώνει·
όπως το κύμα του γιαλού
την ανεμόδαρτη την άμμο πίσσα σωριάζει στο βυθό,
όταν ορμά με την ανεμική της Θράκης
το θεοσκότεινο το πέλαγος                                                             590
κι όταν βογκούν στενάζοντας τα πληγωμένα βράχια.   
Αιώνες θωρώ στο σπίτι των Λαβδακιδών
πάθη νεκρών πάνω σε πάθη να πέφτουν·
η μια την άλλη γενιά δεν μπορεί ν’ αλαφρώσει·
κάποιος θεός τη ρημάζει κι αλύτρωτη μένει.
Τώρα στο σπίτι του Οιδίποδα φάνηκε φως                                 600
απάνω στη στερνή του ρίζα·
όμως των θεών του κάτω κόσμου
το φονικό τη θερίζει δρεπάνι,
η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος.
 
Τη δύναμή σου, Δία,
ποιος αλαζόνας άνθρωπος θα γονατίσει;
ο ύπνος δεν την καταλεί, που μας γερνάει,
ούτε κι οι μήνες των θεών, που δε νυστάζουν.
Αιώνιος δυνάστης κυβερνάς
στη λαμπερή φωτοχυσία του Ολύμπου.                                       610
Μέλλον, παρόν και παρελθόν
αυτός ο νόμος τα σφραγίζει:
ο βίος των θνητών καιρό δε σέρνεται πολύ
έξω από της συμφοράς το μονοπάτι.
 
Οι πλάνες ελπίδες που σ’ άλλους βγαίνουν σε καλό,
σ’ άλλους απάτη γίνονται κούφιας λαχτάρας·
φωλιάζει στον ανίδεο,
ώσπου να γλείψει της φωτιάς η φλόγα το ποδάρι του·
κάποιος φανέρωσε λόγο βαρύ, γι’ αυτό σοφό:                            620
το κακό φαντάζει καλό
στο νου εκείνου
που θεός στη συμφορά τον πάει·
κι έξω από συμφορές για λίγο χρόνο χαίρεται.  
                         
            (Έρχεται ο Αίμονας.)
 
Αλλά να κι ο Αίμονας, το στερνοπαίδι σου·
φτάνει τάχα πικραμένος για τη μοίρα
που προσμένει την Αντιγόνη την άμοιρη
και περίλυπος για το χαμένο ταίρι;                                               630
ΚΡ.      Αμέσως θα το μάθουμε κι απο μάντεις καλύτερα.
Παιδί μου, μήπως άκουσες την τελεσίδικη ποινή
για τη μνηστή σου και φτάνεις χολωμένος στον πατέρα σου,
ή ό,τι και να κάνουμε μας αγαπάς ακόμη;
 
Ερμηνευτικές ερωτήσεις
 
1. Ποιο θέµα επιλέγει για το δεύτερο στάσιµο ο ποιητής και πώς το συνδέει νοηµατικά µε το δεύτερο επεισόδιο;
 
Ο χορός επιλέγει να αναφερθεί στην αναπόφευκτη σύνδεση του ανθρώπινου βίου με τη δυστυχία και τη συμφορά. Οι άνθρωποι, όπως είναι διαχρονικά διαπιστωμένο, δεν μπορούν να αποφύγουν τον πόνο, τις απώλειες και τα τραγικά γεγονότα, αφού ως θνητοί είναι καταδικασμένοι να έρχονται αντιμέτωποι συνεχώς με το ευάλωτο τόσο της δικής τους φύσης όσο και των προσώπων που αγαπούν. Πρόκειται για ένα θέμα άμεσα συνδεόμενο με τις εξελίξεις της τραγωδίας, καθώς ο Κρέοντας έχει μόλις διακηρύξει την πρόθεσή του να θανατώσει την Αντιγόνη. Διαφαίνεται, έτσι, πως η ήδη πολλαπλώς ταλαιπωρημένη γενιά των Λαβδακιδών συνεχίζει την πορεία της προς την καταστροφή.
 
2. Για κάθε στροφή και αντιστροφή του δευτέρου στάσιµου να δώσετε έναν τίτλο αντιπροσωπευτικό για το περιεχόµενό τους.
 
1^η στροφή: Η θεϊκή οργή μπορεί να ξεριζώσει συθέμελα τη ζωή ενός ανθρώπου.
1^η αντιστροφή: Τα αλλεπάλληλα πάθη του οίκου των Λαβδακιδών, ο οποίος δέχεται τα χτυπήματα της θεϊκής οργής.
2^η στροφή: Η δύναμη του Δία είναι ακατάλυτη, ενώ η ζωή των ανθρώπων καταδικασμένη να οδηγηθεί στις συμφορές.
2^η αντιστροφή: Οι πλάνες ελπίδες οδηγούν τον άνθρωπο στον χαμό του, αφού οι θεοί συγχύζουν τη σκέψη όποιου θέλουν να τον καταστρέψουν.
 
3. Μιλώντας για την ανθρώπινη δυστυχία ο χορός σκέφτεται το βασιλικό οίκο των Λαβδακιδών. Να αναφέρετε συγκεκριµένα ποιες συµφορές των Λαβδακιδών σας είναι γνωστές και ποιες ήταν οι αιτίες τους.
 
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Κάδμος, ιδρυτής της Θήβας, σκότωσε το ιερό φίδι του Άρη που φύλαγε την πηγή του θεού. Ο εγγονός του Λάβδακος καταδίωξε τη λατρεία του θεού Διονύσου και αμάρτησε κατά του θεού. Ο γιος του Λάιος απήγαγε τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο και ο Πέλοπας τον καταράστηκε να πεθάνει άτεκνος ή να σκοτωθεί από το παιδί του. Από εκεί ξεκινούν οι συμφορές του γένους των Λαβδακιδών, που για τρεις συνεχόμενες γενιές υποφέρουν απ' αυτή τη βαριά κατάρα.
Ο Οιδίπους, γιος του Λαΐου, σκότωσε, χωρίς να το γνωρίζει τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του, την Ιοκάστη, με την οποία απέκτησε δύο γιους, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δύο κόρες, την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Όταν αποκαλύφθηκε η τραγική αλήθεια, η Ιοκάστη απαγχονίστηκε και ο Οιδίπους αυτοτυφλώθηκε και αυτοεξορίστηκε. Σε σωζόμενο απόσπασμα της Θηβαΐδας αναφέρεται ότι ο Οιδίποδας καταράστηκε τους δυο γιους του να μοιράσουν την κληρονομιά του με οπλισμένο χέρι και να κατεβούν στον Αδη αλληλοσφαγμένοι, επειδή είχαν παραβεί την εντολή του να μη χρησιμοποιήσουν ποτέ το ασημένιο τραπέζι του Κάδμου και το χρυσό κύπελλο (δέπας), με το οποίο έπινε κρασί ο Λάιος.
Τα δύο αδέλφια, Πολυνείκης και Ετεοκλής, συμφώνησαν να βασιλέψουν διαδοχικά ανά ένα χρόνο. Πρώτος βασίλεψε ο Ετεοκλής, ο οποίος όμως αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία στον Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης έφυγε από τη Θήβα και πήγε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Άδραστου. Μαζί με τον πεθερό του και άλλους πέντε Αργείους ηγεμόνες εκστράτευσε εναντίον της Θήβας, για να διεκδικήσει την εξουσία. Οι επτά Αργείοι αρχηγοί τάχθηκαν απέναντι από τους επτά Θηβαίους ήρωες που υπερασπίζονταν τις επτά πύλες της Θήβας. Απέναντι από τον Ετεοκλή ήταν ο Πολυνείκης. Η τελική μονομαχία των δύο αδερφών επιβεβαίωσε την κατάρα του Οιδίποδα. Τα δύο αδέρφια έπεσαν αλληλοσκοτωμένα μπροστά στα τείχη της πόλης, η οποία όμως σώθηκε.
 
4. Με τι παροµοιάζει ο ποιητής τη θεϊκή οργή στην πρώτη στροφή; Να εκτιµήσετε τις αισθητικές εντυπώσεις που δηµιουργούνται στους θεατές µε την παροµοίωση και τα άλλα λογοτεχνικά σχήµατα στην ίδια στροφή.
 
Η θεϊκή οργή παρομοιάζεται με το αγριεμένο από τον άνεμο κύμα, το οποίο παρασύρει με μανία την άμμο σπρώχνοντάς τη βαθιά μέσα στη σκοτεινή θάλασσα και με τα χτυπήματά του κάνει τα βράχια να βογκάνε. Η εικόνα της παρομοίωσης αυτής είναι ιδιαιτέρως δραστική, εφόσον παρουσιάζει με ενάργεια τη δύναμη της θεϊκής οργής και το ξερίζωμα που αυτή μπορεί να προκαλέσει. Τόσο σε οπτικό όσο και σε ηχητικό επίπεδο οι θεατές μπορούν να ανακαλέσουν στη μνήμη τους την τρομακτική δύναμη της μανιασμένης θάλασσας και να νιώσουν την ταραχή που αυτή τους προκαλεί. Τα προσωποποιημένα βράχια, άλλωστε, που έχουν πληγωθεί και βογκούν από τον πόνο συνιστούν σαφή δήλωση της οδύνης που μπορεί να προκαλέσει η αγριεμένη θάλασσα και κατ’ επέκταση ο θυμός των θεών.
 
5. «Τώρα στο σπίτι του Οιδίποδα ... η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος»: Στο απόσπασµα αυτό της πρώτης αντιστροφής να εντοπίσετε τις µεταφορές και να εξηγήσετε σε ποια γεγονότα ή σε ποιο πρόσωπο, ιδέες, σκέψεις και αποφάσεις αποδίδονται.
 
Το «φως» που εμφανίζεται στο σπίτι του Οιδίποδα παραπέμπει κυρίως στην Αντιγόνη, η οποία μέσω του αρραβώνα της με τον Αίμονα θα μπορούσε να δημιουργήσει τη δική της οικογένεια και να δώσει συνέχεια στη γενιά της. Η «στερνή ρίζα» του Οιδίποδα είναι τα εναπομείναντα παιδιά του, η Ισμήνη και η Αντιγόνη, που έχουν, αν το θελήσουν, τη δυνατότητα να προχωρήσουν τη ζωή τους και να αποκτήσουν δικά τους παιδιά. Το φονικό «δρεπάνι» που «θερίζει» τη στερνή ρίζα του Οιδίποδα αναφέρεται κυρίως στην Αντιγόνη, εφόσον αυτή θα πέσει θύμα τόσο του δικού της πείσματος να εναντιωθεί στη θέληση του βασιλιά όσο και στην απάνθρωπη διάθεση του Κρέοντα να τιμωρήσει το νεκρό σώμα του Πολυνείκη, για χάρη του οποίου η ηρωίδα θα επιλέξει να θυσιαστεί. Η «τύφλα» του και ο «αστόχαστος» λόγος παραπέμπουν στις πράξεις της Αντιγόνης, η οποία αφενός παραβαίνει την εντολή του Κρέοντα και αφετέρου του μιλά με προσβλητικό τρόπο επισφραγίζοντας την καταδίκη της. Οι μεταφορές αυτές, βέβαια, θα μπορούσαν να αποδοθούν και στον Κρέοντα, καθώς λειτουργεί με υπεροπτικό τρόπο, παραβιάζει το άγραφο θεϊκό δίκαιο και διακηρύττει μια διαταγή που προκαλεί αποτροπιασμό στους πολίτες της Θήβας.
 
6. Ποια αντίληψη για την ανθρώπινη µοίρα και για το «νόµο» του ∆ία εκφράζεται στη δεύτερη στροφή;
 
Ο χορός παρουσιάζει τη μοίρα των ανθρώπων αιώνια καταδικασμένη («Μέλλον, παρόν και παρελθόν») να μην μπορεί να ξεφύγει από τη συμφορά, αφού οι άνθρωποι είναι θνητοί, αδύναμοι και ευάλωτοι. Όσο κι αν επιθυμούν το αντίθετο, είναι αδύνατο να μην έρθουν αργά ή γρήγορα αντιμέτωποι με τον πόνο της απώλειας ή με ποικίλες δυσκολίες και άλλες οδυνηρές καταστάσεις που επισφραγίζουν την ορθότητα της διαπίστωσης του χορού. Στον αντίποδα των αδύναμων θνητών βρίσκεται ο πανίσχυρος Δίας, ο οποίος ελέγχει και καθορίζει με τη βούλησή του καθετί. Η δύναμή του δεν γνωρίζει τέλος, ούτε κάμπτεται με το πέρασμα του χρόνου. Παραμένει ακατάλυτη και αναλλοίωτη∙ σταθερά αντίθετη σε οποιαδήποτε ένδειξη αλαζονείας και υπεροψίας από τη μεριά των θνητών. Είναι, άλλωστε, αυτή η δύναμη που έχει ορίσει την ταπείνωση των ανθρώπων μέσω του πόνου και των συμφορών. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να λησμονούν την προσωρινότητά τους και δεν πρέπει να θεωρούν πως η όποια «εξουσία» τους δίνεται είναι παντελώς ανίσχυρη απέναντι στη θεϊκή δύναμη και βούληση.   
 
7. «Το κακό φαντάζει καλό στο νου εκείνου που ο θεός στη συµφορά τον πάει»: Ο λόγος του χορού σ’ αυτό το χωρίο, όπως και αλλού, είναι αινιγµατικός. Σε ποιον από τους ήρωες του δράµατος νοµίζετε ότι αναφέρεται αυτή η επισήµανση; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Ο λόγος του χορού είναι ανοιχτός σε διαφορετικές αναγνώσεις και ερμηνείες, διότι υπάρχουν δύο κεντρικά πρόσωπα που οδηγούνται παράλληλα στη συμφορά. Πρωτίστως η Αντιγόνη, για την οποία ο Κρέοντας ανακοίνωσε την πρόθεσή του να τη θανατώσει, αφού όχι μόνο παραβίασε τη διαταγή του, αλλά τον αντιμετώπισε κιόλας με ασέβεια και απαξίωση. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, έστω κι αν δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό, ο ίδιος ο Κρέοντας προετοιμάζει τη δική του καταστροφή με τις αποφάσεις και τα λεγόμενά του. Η διαταγή του, με την οποία έθεσε στο στόχαστρο το άψυχο σώμα του Πολυνείκη, έρχεται σε αντίθεση με τη θέληση των θεών του Κάτω Κόσμου, προκαλώντας εύλογα την αγανάκτησή τους. Ο Κρέοντας, όμως, θα συνεχίσει παρασυρμένος από την ψευδαίσθηση της «εξουσίας» του να προκαλεί ύβρη απέναντι στους θεούς, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί κι εκείνος στην καταστροφή του.
 
8. Η είσοδος του Αίµονα στη σκηνή αµέσως σχεδόν µετά την καταδίκη της Αντιγόνης δίνει νέα τροπή στο δράµα. Ποια αισθήµατα νοµίζετε ότι τρέφει ο Αίµονας για την Αντιγόνη και ποιες είναι οι αναµενόµενες αντιδράσεις του απέναντι στις αποφάσεις του πατέρα του; Γιατί ο χορός αναρωτιέται για τα αισθήµατα του Αίµονα;
 
Τόσο ο χορός όσο και ο Κρέοντας αναρωτιούνται σχετικά με το ποια στάση θα τηρήσει ο Αίμονας και ποια θα είναι η αντίδρασή του απέναντι στην καταδικαστική για την Αντιγόνη απόφαση του πατέρα του. Η απορία του χορού εξάπτει το ενδιαφέρον του κοινού, καθώς δεν είναι απόλυτα σαφές το αν ο Αίμονας θα επιλέξει να συγκρουστεί με τον πατέρα του ή όχι. Ο Αίμονας, άλλωστε, έρχεται αντιμέτωπος με ένα ισχυρό δίλημμα, εφόσον από τη μία οφείλει να δείξει τον οφειλόμενο σεβασμό στον πατέρα του και βασιλιά της πόλης και από την άλλη θα θελήσει εύλογα να προφυλάξει την αρραβωνιαστικιά του από το μένος του πατέρα του. Αν, μάλιστα, ισχύει όντως η διαπίστωση της Ισμήνης πως ο Αίμονας και η Αντιγόνη αποτελούν ένα πολύ ταιριαστό και αγαπημένο ζευγάρι, τότε ο Αίμονας δεν μπορεί παρά να έχει πληγωθεί βαθύτατα από την απόφαση του πατέρα του. Είναι, ως εκ τούτου, σχεδόν βέβαιο πως θα εκφράσει με λιγότερο ή περισσότερο έντονο τρόπο τις αντιρρήσεις του και θα επιδιώξει να αλλάξει τη γνώμη του Κρέοντα.
 
9. Να συγκρίνετε το δεύτερο στάσιµο µε το πρώτο. Ποιες διαφορές παρατηρείτε και πού οφείλονται;
 
Στο δεύτερο στάσιμο, το οποίο ακολουθεί την εμφατική δήλωση του Κρέοντα πως η θανάτωση της Αντιγόνης είναι αποφασισμένη και αναπόφευκτη, κυριαρχεί απαισιόδοξο κλίμα. Ο χορός υπενθυμίζει τις συνεχείς συμφορές που χτυπούν τον καταραμένο οίκο των Λαβδακιδών και επισημαίνει πως η ζωή των ανθρώπων οδηγείται πάντοτε στην πορεία του χαμού και της συμφοράς. Διαφαίνεται, έτσι, η στενή διασύνδεση ανάμεσα στο δεύτερο στάσιμο και την πλοκή του έργου τόσο λόγω της αναμενόμενης πια μοίρας της Αντιγόνης όσο και μέσω του προϊδεασμού για εκείνον που οδηγείται από τους θεούς στη συμφορά∙ ενός υπαινιγμού που ενδεχομένως αναφέρεται στον Κρέοντα και υπονοεί τις δικές του μελλοντικές οδύνες και απώλειες.
Σε αντίθεση, πάντως, με το δεύτερο στάσιμο στο πρώτο κυριαρχεί μια πιο αισιόδοξη διάθεση, εφόσον σε αυτό απαριθμούνται τα επιτεύγματα την ανθρώπινης νόησης και επινοητικότητας σε ό,τι μοιάζει να αποτελεί έναν λυρικό έπαινο για το ανθρώπινο γένος. Με τον έπαινο αυτό προσφέρεται στους θεατές μια σύντομη ανάπαυλα από την εντεινόμενη αγωνία για το μέλλον της Αντιγόνης, χωρίς, εντούτοις, να απουσιάζουν οι αναφορές εκείνες που τους προκαλούν προβληματισμό και τους καθοδηγούν στο να διερευνήσουν προσεκτικότερα τα κίνητρα και την ποιότητα των όσων πράττουν οι κεντρικοί ήρωες. Με τη δήλωση, ειδικότερα, του χορού πως δεν θα ήθελε ποτέ να βρεθεί ομοτράπεζος με όποιον τρέφει το άδικο και δείχνει ασέβεια στους θεϊκούς και στους ανθρώπινους νόμους, οι θεατές παρακινούνται να αναρωτηθούν σχετικά με το ποιος είναι ο ήρωας εκείνος που πράττει με τρόπο ασεβή.
Ο δραματουργός επιλέγει να διατηρήσει στο πρώτο στάσιμο τη θετική διάθεση που χαρακτηρίζει και την πάροδο, προκειμένου να αποφύγει τη συνεχιζόμενη ένταση. Μετά το τέλος, άλλωστε, του β΄ επεισοδίου οι συγκρούσεις, η κορύφωση της αγωνίας και οι δυσμενείς εξελίξεις θα είναι συνεχείς, οπότε ο Σοφοκλής φροντίζει να μην επιβαρύνει εξαρχής το συναισθηματικό κλίμα.

Σοφοκλέους, Αντιγόνη [Στίχοι: 162-279: Ερμηνευτικές ερωτήσεις]

Σοφοκλέους, Αντιγόνη [Στίχοι: 162-279: Ερμηνευτικές ερωτήσεις]
 
ΚΡΕΩΝ
             
Πολίτες, την πόλη πάλι στήσανε στα πόδια της,
αφού τη σείσαν οι θεοί με μέγα σάλο.
Εγώ με κήρυκες κι απ’ όλους χώρια
έστειλα και σας κάλεσα· ήξερα κατ’ αρχήν
τη σταθερή σας αφοσίωση στο θρόνο του Λαίου·           165
όταν με τον Οιδίποδα η πόλη ορθοπόδησε
κι όταν εκείνος χάθηκε, με νομιμοφροσύνης
κύρος περιφρουρήσατε και τα παιδιά του.
Όταν εκείνα χάθηκαν την ίδια μέρα                                 170
δίνοντας παίρνοντας πληγές που μοίρασαν
με βέβηλο το χέρι μεταξύ τους,
εγώ την εξουσία δικαιωματικά κατέλαβα,
λόγω συγγενικών δεσμών με τους χαμένους.
Αδύνατο να μάθεις ανθρώπου κανενός
φρόνημα, γνώμη και ψυχή, προτού
ν’ ακονιστεί στην εξουσία και στο νόμο.
Για μένα, όποιος καθοδηγεί μια πόλη
και δε φτάνει στις καλύτερες δυνατές αποφάσεις
αλλά φοβάται καταπίνοντας τη γλώσσα του,                  180
είναι φαύλος ηγέτης και τώρα και παντού.
Κι όποιος απ’ την πατρίδα του το φίλο
προτιμά, τον έχω για μηδενικό.
Εγώ —μάρτυρας ο θεός ο παντεπόπτης—
ούτε θα σιωπούσα βλέποντας τη συμφορά
την πόλη να σιμώνει αντί τη σωτηρία
ούτε φίλο μου θα ‘κανα της χώρας τον εχθρό,
γιατί το ξέρω πως είναι μοναδικό σωσίβιο
και μόνο πάνω στης πόλης το σκαρί,
ορθό σαν πλέει, δημιουργούμε τις φιλίες μας.    190
Εγώ με τέτοιους νόμους του κράτους την ισχύ θ’ αυξήσω.
Και τώρα, σύμφωνα μ' αυτά στην πόλη   
διακήρυξα για τα παιδιά του Οιδίποδα:
τον Ετεοκλή, που χάθηκε σαν ήρωας στη μάχη
υπερασπίζοντας την πόλη του, τάφος να τον δεχτεί
με προσφορές τιμής, καθώς αρμόζει στους ήρωες νεκρούς.
Τον αδερφό του πάλι, τον Πολυνείκη εννοώ,
που χώρα πατρική και ντόπιους θεούς
εξόριστος γυρνώντας θέλησε πέρα για πέρα
να πυρπολήσει, δικό του αίμα                                           200
θέλησε να πιει, δικούς του στη σκλαβιά να σύρει,
αυτόν, λέω, στην πόλη τούτη βγήκε προσταγή
κανείς να μη νεκροστολίσει, να μη θρηνήσει κανείς,
να τον αφήσουν άθαφτο, κορμί ρημάδι,
τα σκυλιά να τον ξεσκίσουν και τα όρνια.
Αυτή ‘ναι η θέλησή μου· ποτέ δε θα τιμήσω
εγώ περσότερο τους άδικους από τους δίκαιους.
Νεκρό και ζωντανό το ίδιο θα τιμήσω
αυτόν που με της πόλης τα νερά πηγαίνει.          210
ΧΟ.     Ό,τι σ’ αρέσει, Κρέοντα, να κάνεις,
            γι’ αυτόν που δυστροπεί, γι’ αυτόν που πειθαρχεί στην πόλη.
Είναι δικαίωμά σου να κάνεις χρήση νόμου, όπου θες,
για πεθαμένους· ακόμη και για μας τους ζωντανούς.   
ΚΡ.      Εγγυητές τώρα να γίνετε των λόγων μου.           
ΧΟ.     Βάλε να φορτωθεί το βάρος νεότερος κανείς.    
ΚΡ.      Οι σκοπιές του νεκρού είναι στη θέση τους.       
ΧΟ.     Έξω απ’ αυτό, τι άλλο θες ακόμη;
ΚΡ.      Να μη σας βρούνε βολικούς οι παραβάτες.        
ΧΟ.     Πού να βρεθεί τρελός που θέλει να πεθάνει.       220
ΚΡ.      Έτσι θα πληρωθεί στ’ αλήθεια· όμως πολλές φορές
τον άνθρωπο τον έφαγαν ελπίδες κέρδους.
 
1. Από ποιο σηµείο βγαίνει ο Κρέων στη σκηνή; Να περιγράψετε την εξωτερική του εµφάνιση.
 
Στη σκηνή εμφανίζεται ο Κρέων από τη μεσαία πύλη των ανακτόρων. Φοράει βασιλική στολή και φέρει τα σύμβολα της εξουσίας, το σκήπτρο και το στέμμα. Συνοδεύεται από δύο δορυφόρους ή κήρυκες. Προχωράει με μεγαλοπρέπεια και απευθύνει στον χορό τις προγραμματικές του διακηρύξεις, στην ουσία όμως την απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη.
 
2. Ποια εντύπωση προκαλεί, κατά τη γνώµη σας, η όλη παρουσία του Κρέοντα στο χορό και στους θεατές;
 
Η επίγνωση πως ο Κρέοντας επιστρέφει ουσιαστικά από το πεδίο της μάχης, όπου οι Θηβαίοι με μεγάλη δυσκολία κατόρθωσαν να κυριαρχήσουν επί των Αργείων, το επιβλητικό ύφος του νέου βασιλιά, καθώς και το περιεχόμενο των λόγων του εντυπωσιάζουν τόσο τον Χορό όσο και τους θεατές. Η αποφασιστικότητα με την οποία ο Κρέοντας διακηρύττει την πρόθεσή του να θέσει το καλό της Θήβας πάνω από καθετί άλλο -ακόμη κι από τους ίδιους του τους συγγενείς-, αλλά και η αυστηρή διαταγή του σχετικά με το νεκρό σώμα του ανιψιού του, Πολυνείκη, είναι βέβαιο πως προκαλούν δέος στους θεατές, εφόσον αναγνωρίζουν άμεσα τον αυταρχισμό που κρύβεται πίσω από τον αγαθών προθέσεων προγραμματικό του λόγο.
 
3. Να χωρίσετε το λόγο του Κρέοντα (162-210) σε ενότητες και να αποδώσετε επιγραµµατικά το περιεχόµενο της καθεµιάς.
 
Ο Κρέοντας ξεκινά την ομιλία του με αναφορά στην παρέμβαση των θεών για τη σωτηρία της πόλης, προκειμένου να τονίσει τη βαθιά πίστη του στους θεούς, ακολούθως εξηγεί γιατί κάλεσε τους γέροντες της Θήβας, φροντίζοντας να επισημάνει τη σταθερή αφοσίωσή τους στον εκάστοτε βασιλιά της πόλης, ώστε να ζητήσει έμμεσα αντίστοιχη αφοσίωση και στον ίδιο. Κύριο, μάλιστα, μέλημα στην πρώτη ενότητα της ομιλίας του Κρέοντα (στίχοι 162-174) είναι να τονιστεί πως ο ίδιος κατέλαβε νόμιμα και δικαιωματικά την εξουσία ως άμεσος συγγενής των νεκρών διαδόχων του θρόνου.
Στην επόμενη ενότητα (στίχοι 175-191) ο Κρέοντας φροντίζει να διευκρινίσει πως γνωρίζει την ιδιαίτερη ευθύνη που αναλαμβάνει ως νέος βασιλιάς και πως είναι χρέος του να φανεί αντάξιος της ευθύνης αυτής. Παρουσιάζει, έτσι, το νομικό πλαίσιο και τις αρχές που θα ακολουθήσει, ώστε να υπηρετήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την πόλη του. Δεν πρόκειται να φοβηθεί κανέναν και δεν πρόκειται να διστάσει να λάβει τις καλύτερες για τη Θήβα αποφάσεις, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο να θέσουν όλοι το συμφέρον της πόλης πάνω από καθετί άλλο. Προϊδεάζει με αυτό τον τρόπο το γεγονός πως καμία προσωπική ή συγγενική σχέση δεν θα τον αποτρέψει από το να οδηγηθεί στις σωστές για την πόλη αποφάσεις.
Στην τελευταία ενότητα (στίχοι 192-210) ο Κρέοντας ανακοινώνει και αιτιολογεί την απόφασή του σχετικά με τη μοίρα των δύο νεκρών διαδόχων του θηβαϊκού θρόνου. Ο Ετεοκλής θα ενταφιαστεί με τιμές ήρωα, καθώς πέθανε υπερασπιζόμενος την πόλη, ενώ ο Πολυνείκης θα απομείνει άταφος να τον κατασπαράξουν τα σκυλιά, ώστε να σταλθεί ένα ξεκάθαρο μήνυμα προς όποιον στρέφεται κατά της Θήβας. Ο Κρέοντας, άλλωστε, κλείνει την ομιλία του τονίζοντας πως ποτέ δεν πρόκειται να τιμήσει τους άδικους και πως πάντοτε θα τιμά εκείνους που σέβονται την πόλη.
 
4. Ποιες επισηµάνσεις κάνει ο Κρέων στην αρχή του λόγου του και πού αποβλέπει;
 
Ο Κρέοντας επισημαίνει στον χορό το γεγονός πως γνωρίζει και εκτιμά τη νομιμοφροσύνη που επέδειξε στους διαδοχικούς άρχοντες της πόλης από τα χρόνια του Λάιου, ακολούθως του Οιδίποδα και κατόπιν στους γιους του Οιδίποδα. Φροντίζει, συνάμα, να τονίσει πως ο ίδιος αναλαμβάνει με νόμιμο τρόπο την εξουσία, αφού λόγω της στενής συγγένειάς του με τον εκλιπόντα Ετεοκλή είναι ο φυσικός διάδοχός του. Με τις επισημάνεις αυτές ο Κρέοντας επιδιώκει να κερδίσει την υποστήριξη του χορού επαινώντας την αφοσίωσή του στο θρόνο και να υποδείξει έμµεσα ότι αναµένει κι αυτός την ίδια αφοσίωση από το χορό, µιας και αποτελεί τον νόμιμο διάδοχο του θηβαϊκού θρόνου.
 
5. Ποιες αρετές του ηγέτη τονίζει ιδιαίτερα στις προγραµµατικές του δηλώσεις ο Κρέοντας;
 
Ο Κρέοντας αναφέρεται σε τρία βασικά στοιχεία του ηγέτη: στην ψυχή, η οποία αφορά γενικά την ηθική του υπόσταση, το φρόνημα, το οποίο αφορά την ικανότητά του να χειριστεί με γενναιότητα τα προβλήματα του κράτους, και τη γνώμη, η οποία αφορά τα διοικητικά του χαρίσματα και κυρίως την πολιτική του κρίση. Στα τρία αυτά βασικά στοιχεία, που απαιτούνται για την άσκηση της εξουσίας, ο Κρέων προσθέτει και τη νομοθετική ικανότητα.
 
6. Ποια αξία θεωρεί σπουδαιότερη απ’ όλες για τους πολίτες ο Κρέων και πώς τη δικαιολογεί;
 
Ο Κρέοντας θεωρεί ως σπουδαιότερη αξία την αφοσίωση στην πατρίδα, καθώς, όπως ο ίδιος δηλώνει, εκείνον που βάζει τον φίλο του πάνω από την πατρίδα τον έχει για «μηδενικό». Η αφοσίωση στην πατρίδα είναι ο μόνος τρόπος προκειμένου να διασφαλιστεί η διαιώνισή της και η ομαλή λειτουργία της. Οι πολίτες, άλλωστε, μπορούν να δημιουργούν τις φιλίες τους και να συνεχίζουν απρόσκοπτα τη ζωή τους μόνο όταν η πόλη τους είναι προφυλαγμένη και στέκει σε σταθερά θεμέλια. Αν η πόλη δεν βρίσκεται σε καλή κατάσταση και είναι αντιμέτωπη με κινδύνους, τότε και οι πολίτες δεν μπορούν να έχουν σταθερότητα και ευημερία στη ζωή τους. Όπως χαρακτηριστικά αποδίδει τον συλλογισμό αυτό ο Κρέοντας μέσω μιας παρομοίωσης, μόνο πάνω στο σκαρί της πόλης, όταν αυτό πλέει όρθιο, μπορούν οι πολίτες να έχουν τις φιλίες τους και τις προσωπικές τους ασχολίες. 
 
7. Ποιες είναι οι αποφάσεις του Κρέοντα για τα δυο νεκρά αδέλφια και µε ποια επιχειρήµατα τις στηρίζει;
 
Ο Κρέοντας αποφάσισε πως ο Ετεοκλής θα ενταφιαστεί με τιμές που αναλογούν σε ήρωα, διότι πέθανε υπερασπιζόμενος με γενναιότητα την πόλη του. Για τον Πολυνείκη, ωστόσο, που στράφηκε ως εχθρός απέναντι στην πόλη του και είχε τις χείριστες προθέσεις -όπως, τουλάχιστον τις προδικάζει ο Κρέοντας-, να πυρπολήσει, δηλαδή, την πόλη του, να υποδουλώσει τους πολίτες της και να «πιει» αίμα δικών του ανθρώπων, η απόφαση του Κρέοντα είναι εξαιρετικά απάνθρωπη. Δεν επιτρέπει να υπάρξει κανένας θρήνος για εκείνον∙ δεν επιτρέπει να τον «νεκροστολίσουν» και δεν επιτρέπει να τον θάψουν. Απαιτείται από τους πολίτες να αφήσουν το σώμα του νεκρού άταφο, ώστε να το ξεσκίσουν τα σκυλιά και τα όρνια. Μια σκληρή απόφαση, η οποία αιτιολογείται από τον Κρέοντα ως αναγκαία, διότι πρέπει να φανεί πως στη Θήβα τιμώνται οι δίκαιοι άνθρωποι, αλλά ατιμάζονται οι άδικοι. 
 
8. Ποια είναι η πρώτη εντύπωση που δηµιουργείται στο θεατή ακούγοντας το λόγο του Κρέοντα;
 
Ο θεατής, αν και σίγουρα θα εκτιμήσει τη φιλοπατρία του Κρέοντα και την πρόθεσή του να υπηρετήσει με κάθε τρόπο την πόλη του, σίγουρα θα αισθανθεί αμήχανα απέναντι στο σκληρό διάταγμα εις βάρος του Πολυνείκη. Η θέληση του Κρέοντα να αφεθεί άταφο το νεκρό σώμα του Πολυνείκη, για να το ξεσκίσουν τα σκυλιά, υποδηλώνει διάθεση εκδικητικότητας και μίσους, η οποία, αν και εν μέρει δικαιολογημένη, δεν παύει να προκαλεί ιδιαιτέρως αρνητική εντύπωση. Σε αρκετά σημεία του λόγου του, άλλωστε, ο Κρέοντας ακούγεται απόλυτος («όποιος απ’ την πατρίδα του το φίλο προτιμά, τον έχω για μηδενικό»), με αποτέλεσμα να δημιουργεί έντονα την εντύπωση της αυταρχικότητας και της αδιαλλαξίας.
Αξίζει, βέβαια, να σημειωθεί πως ο Κρέοντας ανέλαβε την εξουσία λίγη ώρα πριν, αφού μόλις και μετά βίας η Θήβα διασώθηκε από τη δυναμική επίθεση του στρατού των Αργείων. Είναι, άρα, ως ένα βαθμό αναμενόμενο να θέλει ως νέος βασιλιάς να επιδείξει αποφασιστικότητα και αλύγιστο πνεύμα απέναντι σε όποιον έχει εχθρικές βλέψεις απέναντι στη Θήβα. Επιθυμεί, συνάμα, να δείξει πως θα φανεί αντάξιος των προσδοκιών που έχουν οι πολίτες, εμφανιζόμενος ως εξαιρετικά μαχητικός και ανεπηρέαστος από προσωπικές σχέσεις, όπως είναι οι φιλίες ή οι συγγένειες. Στέλνει, έτσι, με το διάταγμά του ένα πολύ σκληρό, αλλά αναγκαίο μήνυμα αυστηρότητας προς κάθε κατεύθυνση, ώστε να μην υπάρξουν νέες σκέψεις για επίθεση κατά της Θήβας.
 
9. Συµφωνεί ο χορός και επιδοκιµάζει τις αποφάσεις του Κρέοντα ή όχι; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Ο χορός δεν επιδοκιμάζει τις αποφάσεις του Κρέοντα ούτε συμφωνεί με αυτές, αλλά επειδή δεν θέλει να προκαλέσει την οργή του βασιλιά τού αναγνωρίζει το δικαίωμα να λαμβάνει όποια απόφαση εκείνος επιθυμεί, αφού εξουσιάζει πλέον τη Θήβα. Η απροθυμία του χορού να εκφράσει τη συμφωνία του σε όσα έχει μόλις διατάξει ο Κρέοντας γίνεται έντονα εμφανής από την άρνηση να γίνει εγγυητής των λόγων του. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο κορυφαίος του χορού «Βάλε να φορτωθεί το βάρος νεότερος κανείς». Αντιστοίχως, όταν ο Κρέων ζητά από τον χορό να μη φανεί υποχωρητικός απέναντι σε οποιονδήποτε θα θελήσει να παραβεί τις διαταγές του, ο χορός δίνει μια γενικόλογη απάντηση («Πού να βρεθεί τρελός που θέλει να πεθάνει»), χωρίς και πάλι να διαβεβαιώνει με σαφή τρόπο τον Κρέοντα πως θα στηρίξει τις διαταγές του. Γίνεται, επομένως, αντιληπτό πως το διάταγμα του βασιλιά εις βάρος του Πολυνείκη δεν έχει την έγκριση των μελών του χορού, έστω κι αν η δειλία τους αποτρέπει από το να αποδοκιμάσουν την ανόσια διαταγή του.
 
            ΦΥΛΑΚΑΣ
             
Βασιλιά, δε θα σου πω πως έφτασα πετώντας
ούτε πως η πιλάλα μ’ έχει λαχανιάσει·
το γυρόφερνα, κοντοστάθηκα πολλές φορές,
είπα να τα μαζεύω και να κάνω πίσω.
Η ψυχούλα μου το ‘λεγε και το ξανάλεγε:
δόλιε, πού πας, θα σε καθίσουν στο σκαμνί·
σταμάτησες, κακόμοιρε; Κι αν ο Κρέοντας τα μάθει
από κανέναν άλλονε, θα σε παιδέψει.                              230
Το κλωθογύριζα κι ερχόμουνα κι αργά και σιγανά,
έτσι που δρόμος λιγοστός παραμεγάλωσε.
Με τα πολλά, πάντως, κατάφερα να ‘ρθώ σε σένα.
Δεν ξέρω τίποτα, μα θα μιλήσω.
Έρχομαι και κρατώ στη χούφτα την ελπίδα
πως το γραμμένο θα με βρει και τίποτε άλλο.    
ΚΡ.      Τι συμβαίνει κι έχεις αναστατωθεί;          
ΦΥ.      Πρώτα να πω τα δικά μου· ούτε το ‘καμα
ούτε κι είδα ποιος ήταν που το ‘καμε,
ούτε και δίκιο θα ‘ναι εγώ να το πληρώσω.                     240
ΚΡ.      Μια στο καρφί χτυπάς και μια στο πέταλο·
κάτι σημαντικό μας φέρνεις σίγουρα.     
ΦΥ.      Οκνό καματερό κακό μαντάτο.    
ΚΡ.      Πριν πάρεις πόδι, θα μιλήσεις τέλος πάντων;    
ΦΥ.      Θα σου μιλήσω, να! Κάποιος προσώρας τον νεκρό
τον έθαψε και λάκισε, αφού με σκόνη
τον πασπάλισε ξερή και μ’ αγιασμό τον ράντισε.          
ΚΡ.      Τι λες; Ποιος άντρας τόλμησε μια τέτοια πράξη;          
ΦΥ.      Δεν ξέρω. Δεν είχε ο τόπος λάκκο από τσαπί
ουδέ σωρό από φτυάρι· χώμα χέρσο,                               250
σκληρό σαν πέτρα και πουθενά ροδιές
από αμάξι· ο δράστης άφαντος.   
Μόλις μας το ‘δειξε της μέρας ο σκοπός
ο πρώτος, μας φάνηκε παράξενο μυστήριο.
Ο πεθαμένος άφαντος, όχι θαμμένος,
σκόνη τον σκέπαζε λεπτή, για να ξορκίσει το κακό.
Χνάρι θεριού, σκυλιού, κανένα
που να ‘ρθε και τον σπάραξε δε φαίνονταν.
Βαρύ βρισίδι ξέσπασε· ο ένας στον άλλο
το ‘ριχνε και θα ‘πεφτε και ξύλο στα στερνά·
κανείς δε βρίσκονταν να μπει στη μέση.              260
Ο ένας τον άλλο έπαιρνε για φταίχτη,
όμως κανένας τσακωτός· γλίστραγε πως δεν ήξερε.
Ήμαστε πρόθυμοι και σίδερο να πιάσουμε καυτό,
να μπούμε στη φωτιά μπουσουλητά, να ορκιστούμε
πως δεν το κάναμε, ούτε που ξέραμε να το ‘βαλε
κανείς στο νου του ούτε κι αν το ‘κανε ποτές.
Τέλος, όσο κι αν ψάχναμε, δε βρίσκαμε λογαριασμό.
Ξέρω ‘γω ποιος, κάτι λέει και μας έσπρωξε στη γη
να σκύψουμε κεφάλι φοβισμένοι· αντίρρηση                 270
δεν είχαμε και πως να βρούμε το σωστό δεν ξέραμε.
Έλεγε λοιπόν να καταγγείλουμε σε σένα
την περίπτωση, κι ότι δεν έπρεπε κρυφή να μείνει.
Ο λόγος τούτος κέρδισε, και μένα τον κακότυχο
ο κλήρος καταδίκασε να φέρω το καλό μαντάτο·
ήρθα με το στανιό, με το στανιό με δέχονται, το ξέρω.
Ποιος καλοδέχεται κακό μαντατοφόρο; 
ΧΟ.     Βασιλιά, ώρα πολλή γυρίζει στο μυαλό μου
μήπως είναι θεόσταλτο το πράγμα τούτο ‘δω.   
 
10. α) Από ποιο σηµείο του θεάτρου εισέρχεται ο φύλακας στη σκηνή;
β) Ποια αίσθηση προκαλεί στους θεατές η παρουσία του στη σκηνή;
γ) Να σκιαγραφήσετε το χαρακτήρα του, όπως προκύπτει από το κείµενο.
 
Ο φύλακας εισέρχεται από την αριστερή είσοδο της σκηνής, προκειμένου να δηλωθεί πως έρχεται από την περιοχή των αγρών, όπου και φυλάσσεται το σώμα του νεκρού. Η απρόσμενη είσοδός του εξάπτει, προφανώς, το ενδιαφέρον των θεατών, οι οποίοι, όπως και ο Κρέοντας, ανυπομονούν να μάθουν τον λόγο της εκεί παρουσίας του και τα νέα που εκείνος μεταφέρει.
Ο φύλακας διακρίνεται για την απλότητα του χαρακτήρα του, καθώς δεν αποτελεί κάποιο ηρωϊκό και γενναίο πρόσωπο, αλλά έναν απλό άνθρωπο, ο οποίος τρέμει τον βασιλιά και επιδιώκει με κάθε τρόπο να γλιτώσει τη ζωή του. Είναι ιδιαίτερα φλύαρος, αφού καταφεύγει σε ένα σωρό λεπτομέρειες για τη δική του συναισθηματική κατάσταση που διόλου δεν ενδιαφέρουν τον βασιλιά της πόλης. Ο τρόπος, μάλιστα, με τον οποίο αποδίδει τον διάλογο με τον εαυτό του και το όλο κλίμα αγωνίας για την τύχη του προσδίδει μια κωμική διάσταση στα λόγια του, η οποία έρχεται σε αντίθεση με τη σοβαρότητα και την αυστηρότητα των λόγων του Κρέοντα. Ο φύλακας έχει πλήρη επίγνωση πως κινδυνεύει να κατηγορηθεί για την ταφή του Πολυνείκη, αφού ήταν δική του υποχρέωση να φυλάει το σώμα του νεκρού, γι’ αυτό και φροντίζει αφενός να παρουσιάσει την ταφή ως κάτι το μυστηριώδες, αφού δεν υπήρξε κανένα ίχνος του δράστη, κι αφετέρου να μεταφέρει με πολλές λεπτομέρειες την προθυμία του ίδιου και των συναδέλφων του να δώσουν κάθε πιθανό όρκο πως δεν έκαναν εκείνοι την ταφή. Ο φύλακας εμφανίζεται, έτσι, αν και απλοϊκός άνθρωπος, έξυπνος αρκετά, ώστε να κατανοεί τον άμεσο για τον ίδιο κίνδυνο, γι’ αυτό και πρόθυμο να φανεί ενοχλητικός στον βασιλιά, αρκεί να έχει την ευκαιρία να παρουσιάσει με κάθε παραστατικότητα τα στοιχεία εκείνα που τονίζουν την αθωότητά του.
 
11. Ο Κρέων φαίνεται να αγανακτεί µε το φύλακα (στ. 244). Να εξηγήσετε γιατί.
 
Η εμφανής απροθυμία του φύλακα να ανακοινώσει τη δυσάρεστη είδηση που φέρνει, οι συνεχείς αναφορές του σε ανούσια για τον Κρέοντα ζητήματα, όπως οι ποικίλοι δισταγμοί του φύλακα και οι προσωπικές του σκέψεις, καθώς και το γενικότερα φλύαρο ύφος του, προκαλούν εύλογη αγανάκτηση στον Κρέοντα. Ο νέος βασιλιάς έχει ήδη την ανησυχία πως κάποιοι θα θελήσουν να παραβούν την εντολή του, οπότε ο αιφνίδιος ερχομός του φύλακα υποδηλώνει πως κάτι άσχημο έχει συμβεί, γεγονός που αναστατώνει τον Κρέοντα. Κατ’ αυτό τον τρόπο όσο περισσότερο καθυστερεί ο φύλακας να αποκαλύψει το τι έχει συμβεί τόσο περισσότερο εκνευρίζεται ο Κρέοντας που αγωνιά να μάθει αν επιβεβαιώθηκε ο φόβος του σχετικά με την παράβαση της διαταγής που εξέδωσε.
 
12. Γιατί ο φύλακας διστάζει να ανακοινώσει την είδηση που έφερε για τον Κρέοντα;
 
Ο φύλακας βρίσκεται σε εξαιρετικά δύσκολη θέση, διότι καθήκον δικό του και των συναδέλφων του ήταν να φρουρεί το σώμα του Πολυνείκη, ώστε να μην το θάψει κανείς. Το γεγονός, επομένως, ότι ο Πολυνείκης βρέθηκε καλυμμένος με χώμα σε μια συμβολική έστω ταφή καθιστά τον φύλακα υπόλογο απέναντι στον Κρέοντα. Ο φύλακας ενδέχεται να τιμωρηθεί είτε γιατί τέλεσε επιμελώς τα καθήκοντά του είτε γιατί μπορεί να θεωρηθεί ως δράστης της ταφής από τον Κρέοντα. Ο φόβος, άρα, για τις κυρώσεις που θα υποστεί από τον βασιλιά είναι αυτός που ωθεί τον φύλακα στο να καθυστερεί την ανακοίνωση της δυσάρεστης για τον Κρέοντα είδησης. Ο φύλακας, μάλιστα, προσπαθεί προτού φανερώσει το γεγονός της ταφής να δηλώσει με κάθε τρόπο την αθωότητά του, προκειμένου να αποφύγει τις κυρώσεις, τις οποίες αναμένει ιδιαίτερα σκληρές.
 
13. Ποιες λεπτοµέρειες σχετικά µε την ταφή του Πολυνείκη θεωρεί ο φύλακας αναγκαίο να αναφέρει στον Κρέοντα; Να τις σηµειώσετε επιγραµµατικά και να εξηγήσετε τι κυρίως θέλει να επιτύχει µε τη µακροσκελή του αφήγηση.
 
Ο φύλακας τονίζει ιδιαίτερα το γεγονός πως δεν υπήρχε κανένα ίχνος από τον δράστη, ούτε σημάδια από τις ρόδες κάποιας άμαξας, ούτε ίχνη από τη χρήση φτυαριού. Ο νεκρός είχε καλυφθεί με λίγο χώμα, αφού το έδαφος εκεί ήταν πολύ σκληρό για να μπορεί κάποιος να το σκάψει. Η αναφορά, βέβαια, στην απουσία ιχνών του δράστη αποσκοπεί στο να προσδώσει μυστηριακό χαρακτήρα στην ταφή, ώστε να φανεί πως οι φύλακες δύσκολα θα μπορούσαν να αντιληφθούν έναν τέτοιο δράστη που έφτασε ως εκεί και δεν άφησε κανένα ίχνος. Είναι χαρακτηριστικό, άλλωστε, το γεγονός πως ο χορός παρασύρεται από την αναφορά αυτή και αποδίδει την ταφή του Πολυνείκη σε θεϊκή παρέμβαση.
Ο φύλακας, πέρα από την έμφαση που αποδίδει στην απουσία ιχνών είτε ανθρώπου είτε ζώου, αφιερώνει μεγάλο μέρος του λόγου του στο να παρουσιάσει τον αντίκτυπο που είχε η ταφή στον ίδιο και στους συναδέλφους του. Όλοι ήταν πρόθυμοι να πιάσουν καυτό σίδερο ή να μπουν στη φωτιά μπουσουλώντας για να αποδείξουν την αθωότητά τους. Το τμήμα αυτό της αφήγησης έχει κρίσιμη σημασία για τον φύλακα, εφόσον ό,τι προέχει για εκείνον είναι να αναγνωρίσει ο Κρέοντας πως οι φύλακες δεν είχαν καμία σχέση με την ταφή και πως δεν την έκαναν εκείνοι.
 
14. Ποια σηµασία έχει για το κύρος του Κρέοντα ως αρχηγού της πόλης η είδηση της ταφής του Πολυνείκη και πώς τη δέχεται ο ίδιος;
 
Ο Κρέοντας εκπλήσσεται και πολύ περισσότερο εξοργίζεται μόλις μαθαίνει για την ταφή του Πολυνείκη, καθώς η πράξη αυτή συνιστά άμεση παράβαση της πρώτης αυστηρότατης διαταγής που εξέδωσε ως βασιλιάς της Θήβας. Το κύρος του βασιλιά κλονίζεται δραστική, εφόσον γίνεται αντιληπτό πως κάποιος ή κάποιοι αμφισβητούν την εξουσία του και απαξιώνουν τις διαταγές του. Προκύπτει, έτσι, ένα ουσιαστικό πρόβλημα για τον Κρέοντα, αφού ό,τι ο ίδιος θεωρεί αναγκαίο να τηρηθεί για χάρη της πόλης και όλα όσα διακήρυξε στις αρχικές του δηλώσεις ως βασιλιάς τίθενται αμέσως υπό αμφισβήτηση και ζημιώνουν, άρα, το μήνυμα σταθερότητας και αποφασιστικής περιφρούρησης της πόλης που ο ίδιος προσπάθησε να μεταδώσει στους πολίτες.
Αξίζει, πάντως, να σημειωθεί πως ο Κρέοντας είχε εξαρχής την ανησυχία πως ίσως κάποιοι θελήσουν να παραβούν την εντολή του, για να αμφισβητήσουν την εξουσία του, γι’ αυτό και στο τέλος της ομιλίας του στρέφεται προς τον χορό και ζητά αφενός να μπει εγγυητής των λόγων του και αφετέρου να μη φανεί υποχωρητικός απέναντι στους πιθανούς παραβάτες. Ως νέος βασιλιάς ο Κρέων, άρα, έχει από την πρώτη στιγμή τον φόβο εμφάνισης ατόμων που θα θελήσουν να τον ανατρέψουν ή έστω να τον αμφισβητήσουν.
 
15. Να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα του Κρέοντα µε βάση τα στοιχεία του κειµένου.
 
Η αρχική ομιλία του Κρέοντα με την έμφαση που αποδίδεται στη θρησκευτική πίστη και στην αφοσίωση στην πατρίδα επιτρέπει στους θεατές να διαμορφώσουν μια θετική εικόνα για εκείνον. Εμφανίζεται, άλλωστε, αποφασισμένος να υπηρετήσει τη Θήβα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, χωρίς να θέτει κανέναν πάνω από αυτή είτε πρόκειται για φιλικό είτε για συγγενικό του πρόσωπο. Δημιουργεί, κατ’ αυτό τον τρόπο, την εικόνα ενός ηγέτη πρόθυμου να λάβει κάθε θετικό μέτρο για την πόλη του μένοντας ανεπηρέαστος από οποιοδήποτε προσωπικό συμφέρον.
Τα θετικά αυτά στοιχεία, ωστόσο, επισκιάζονται ως ένα βαθμό από την αυστηρότατη -αλλά και ασεβή- διαταγή του για το σώμα του νεκρού Πολυνείκη. Η έμφαση την οποία αποδίδει ο νέος βασιλιάς στο να απομείνει άταφος ο Πολυνείκης, αν και βασίζεται στην προσπάθειά του να στείλει ένα σαφές μήνυμα προς κάθε πιθανό αντίπαλο της πόλης, δεν παύει να προκαλεί αναστάτωση στους θεατές, εφόσον πρόκειται για μια διαταγή που συνιστά παράβαση του θεϊκού δικαίου. Έτσι, από τις πρώτες κιόλας δηλώσεις του Κρέοντα, παρ’ όλο που γίνεται εμφανής η αφοσίωσή του στην πατρίδα, γίνεται εξίσου αντιληπτή η υπερβολή που τον διακρίνει. Παρασυρμένος από τον έσχατο κίνδυνο που μόλις αντιμετώπισε η Θήβα ξεπερνά με τη διαταγή του τα όρια της ανθρώπινης εξουσίας, ζητώντας από τους πολίτες να αψηφήσουν ένα μακραίωνο θρησκευτικό έθιμο.
 
16. Ποια γνώµη εκφράζει ο χορός για την πράξη της ταφής που ανακοίνωσε πριν από λίγο ο φύλακας;
 
Ο χορός έχοντας ακούσει τη μαρτυρία του φύλακα για το πώς η ταφή του Πολυνείκη έγινε χωρίς να γίνει αντιληπτός ο δράστης και χωρίς να αφήσει κανένα ίχνος εκφράζει τη γνώμη πως ίσως η πράξη αυτή είναι θεόσταλτη∙ πως ίσως, δηλαδή, η πράξη αυτή έγινε με φροντίδα των θεών. Η διαπίστωση αυτή, έστω κι αν φαινομενικά προκύπτει από την απουσία ιχνών και από το γεγονός που κανείς δεν είδε τον δράστη, εκφράζει επί της ουσίας τη βαθύτερη αίσθηση του χορού πως ο νεκρός όφειλε να ενταφιαστεί, αφού αυτό είναι ένα δικαίωμα οφειλόμενο προς κάθε νεκρό, σύμφωνα με τις επιταγές των θεών του κάτω κόσμου. Σε αντίθεση, έτσι, με την άποψη του Κρέοντα πως πρέπει ο Πολυνείκης να παραμείνει άταφος, για να τιμωρηθεί, ο χορός μοιάζει να θεωρεί ασεβές ένα τέτοιο ενδεχόμενο.

Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Στίχοι 508-581 [Μετάφραση & Ερμηνευτικές ερωτήσεις]

Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Στίχοι 508-581 [Μετάφραση & Ερμηνευτικές ερωτήσεις]
 
ΚΡ.      Εσύ μόνο απ’ αυτούς τους Θηβαίους το βλέπεις αυτό.
ΑΝ.     Το βλέπουν κι αυτοί∙ αλλά μπροστά σου κλείνουν το στόμα.   
ΚΡ.      Εσύ δεν ντρέπεσαι να σκέφτεσαι διαφορετικά από αυτούς εδώ;        510
ΑΝ.     Γιατί το να σέβομαι τους αδελφούς μου δεν είναι ντροπή.
ΚΡ.      Λοιπόν, δεν ήταν αδελφός σου κι αυτός που πέθανε απέναντι ακριβώς;
ΑΝ.     Αίμα μου, από πια μητέρα και από τον ίδιο πατέρα.  
ΚΡ.      Πώς λοιπόν προσφέρεις τιμές που είναι ασέβεια σ’ εκείνον;
ΑΝ.     Δεν θα συμφωνήσεις με αυτά ο νεκρός.                                        515
ΚΡ.      Εάν, βέβαια, τον τιμάς εξίσου με τον ασεβή.
ΑΝ.     Δεν χάθηκε δούλος, αλλά ο αδελφός μου.
ΚΡ.      Προσπαθώντας να υποτάξει αυτή τη χώρα∙ ο άλλος υπερασπιζόμενός την.
ΑΝ.     Ο Άδης όμως αξιώνει τους νόμους ίδιους για όλους.
ΚΡ.      Αλλά ο καλός δεν θα λάβει την ίδια τιμή με τον κακό.              520
ΑΝ.     Ποιος γνωρίζει εάν αυτά είναι δίκαια για τον κάτω κόσμο;
ΚΡ.      Όχι, βέβαια, ποτέ ο εχθρός δεν γίνεται φίλος, ακόμη κι όταν πεθάνει.
ΑΝ.     Δεν γεννήθηκα για να συμμερίζομαι το μίσος, αλλά την αγάπη.
ΚΡ.      Όταν πας λοιπόν στον κάτω κόσμο, εάν το επιθυμείς
             να αγαπάς εκείνους∙ όσο είμαι ζωντανός, όμως,
             δεν θα κυβερνήσει γυναίκα.                                                                       525
 
ΧΟ.     Αλλά να, μπροστά στις πύλες φτάνει η Ισμήνη,  
            η οποία χύνει δάκρυα αγάπης για την αδελφή της∙
            και πάνω από τα φρύδια της ένα σύννεφο
            ασχημίζει το κατακόκκινο πρόσωπό της,
            υγραίνοντας τα ωραία μάγουλά της.                                                        530
                         
ΚΡ.      Εσύ, που σαν οχιά κρυμμένη στο σπίτι μου,
             μού έπινες το αίμα, και δεν κατάλαβα 
            ότι έτρεφα δύο συμφορές και επαναστάτριες του θρόνου μου,                         
            έλα και λέγε μου, και εσύ σε τούτη την ταφή     
            θα πεις ότι πήρες μέρος, ή θα ορκιστείς ότι δεν ξέρεις τίποτα;            535
ΙΣ.       Την έκανα την πράξη, εάν, βέβαια, συμφωνήσει κι εκείνη,      
            και συμμετείχα και δέχομαι την κατηγορία.      
ΑΝ.     Όμως δε θα στο επιτρέψει αυτό η δικαιοσύνη, επειδή 
            ούτε εσύ το θέλησες ούτε εγώ σ’ έκανα συνεργό μου.   
ΙΣ.       Αλλά μέσα στις συμφορές σου δεν ντρέπομαι                             540
            να κάνω τον εαυτό μου συμμέτοχο στη μοίρα σου.       
ΑΝ.     Ο Άδης και οι θεοί του Κάτω κόσμου ξέρουν καλά
            ποιοι έκαναν αυτή την πράξη·      
            όποια αγαπάει με τα λόγια δεν τη θεωρώ δικό μου άνθρωπο.
ΙΣ.       Μη μου στερήσεις αδερφή μου       
            το να πεθάνω μαζί σου και να εξαγνίσω τον νεκρό.                               545
ΑΝ.     Να μην πεθάνεις μαζί μου, ούτε να οικειοποιείσαι         
            αυτά που δεν άγγιξες· θα είναι αρκετό ότι θα πεθάνω εγώ.    
ΙΣ.       Και ποια χαρά θα έχω στη ζωή, αν στερηθώ εσένα;      
ΑΝ.     Ρώτα τον Κρέοντα· γιατί γι’ αυτόν νοιαζόσουν. 
ΙΣ.       Γιατί με πικραίνεις με αυτά, αφού σε τίποτε δεν ωφελείσαι;  550
ΑΝ.     Πονάω, βέβαια, αν γελώ εις βάρος σου.  
ΙΣ.       Σε τι λοιπόν θα μπορούσα να σε ωφελήσω, έστω και τώρα;    
ΑΝ.     Σώσε τον εαυτό σου· δεν ζηλεύω που θα ξεφύγεις.       
ΙΣ.       Αλίμονο, η δυστυχισμένη, και να μη συμμερισθώ τον θάνατό σου;    
ΑΝ.     Γιατί εσύ επέλεξες να ζήσεις, ενώ εγώ να πεθάνω.                                 555
ΙΣ.       Αλλά όχι χωρίς να εκφράσω τις δικαιολογίες μου.        
ΑΝ.     Εσύ φαίνεται ότι σκέφτεσαι σωστά στα μάτια αυτών εδώ,
            εγώ στα μάτια άλλων.         
ΙΣ.       Είναι ίδιο το αμάρτημα και για τις δυο μας.      
ΑΝ.     Έχε θάρρος· εσύ ζεις, η δική μου ψυχή όμως από πριν
            πέθανε, για να ωφελήσει τους νεκρούς μου.                                          560
ΚΡ.      Από τις δύο αδερφές, λέω πως η μία μόλις τώρα           
            φανερώθηκε ανόητη, η άλλη όμως από την πρώτη στιγμή
            της γέννησής της.    
ΙΣ.       Γιατί, βασιλιά, δεν μένει ούτε η φρόνηση που έχουμε έμφυτη,           
            όταν δυστυχούμε, αλλά φεύγει από τη θέση της.           
ΚΡ       Εσένα λοιπόν σου σάλεψε, αφότου επέλεξες να πράξεις αθλιότητες μαζί
             με τους άθλιους.                                                                                                       565
ΙΣ.       Γιατί πώς θα μπορούσα να ζήσω μόνη μου χωρίς αυτήν εδώ; 
ΚΡ.      Μη λες όμως αυτή· γιατί δεν υπάρχει πια.          
ΙΣ.       Θα σκοτώσεις αλήθεια τη μνηστή του παιδιού σου;      
ΚΡ.      Υπάρχουν κι άλλα χωράφια κατάλληλα για καλλιέργεια.        
ΙΣ.       Όμως ο γάμος με άλλη δε θα είναι τόσο ταιριαστός
             όσο μεταξύ εκείνου και αυτής.                                                      570
ΚΡ.      Εγώ μισώ τις κακές γυναίκες για τους γιους μου.         
ΙΣ.       Αχ, αγαπητές Αίμονα, πόσο σε προσβάλλει ο πατέρας σου.     
ΚΡ.      Πολύ με ενοχλείς εσύ και ο γάμος για τον οποίο μιλάς.             
ΧΟ.     Αλήθεια θα στερήσεις αυτήν απ’ το παιδί σου;  
ΚΡ.      Ο Άδης θα σταματήσει αυτόν τον γάμο για μένα.                                  575
ΧΟ.     Έχει αποφασιστεί, όπως φαίνεται, αυτή να πεθάνει.    
ΚΡ.      Και από σένα βέβαια και από μένα. Μη χρονοτριβείτε άλλο, αλλά    
            πάρτε αυτές μέσα δούλοι· δεμένες πρέπει να έχετε      
            αυτές τις γυναίκες πλέον και όχι ελεύθερες.      
            Γιατί το βάζουν στα πόδια ακόμα και οι θρασείς, όταν κοντά 580
            δουν τον θάνατο να πλησιάζει στη ζωή τους.     
 
Ερμηνευτικές ερωτήσεις για τους στίχους 508-525
 
1. Ποια είναι τα βασικά σηµεία της αντιπαράθεσης Κρέοντα και Αντιγόνης στους στίχους 508-525;
 
Ο Κρέοντας προσάπτει στην Αντιγόνη σκόπιμη και επίμονη ανυπακοή στη νόμιμη εξουσία της πόλης, μέσω της παράβασης ενός νόμου που καθορίστηκε από τον άρχοντά της. Την κατηγορεί, επίσης, ότι σκέφτεται και δρα με τρόπο που τη φέρνει σε αντίθεση με το σύνολο της πόλης, εφόσον επιδιώκει να τιμήσει έναν θανάσιμο εχθρό της Θήβας. Η ανυπακοή της, μάλιστα, δεν μπορεί να γίνει ανεκτή, διότι αυτό θα σήμαινε πως ο Κρέοντας επιτρέπει σε μια γυναίκα να τον αψηφήσει και να επιβάλει τη δική της θέληση. Η Αντιγόνη, από την άλλη, προσάπτει στον Κρέοντα την περιφρόνηση των οικογενειακών δεσμών, αλλά και των ιερών ταφικών εθίμων. Ο Κρέοντας, σύμφωνα με την οπτική της Αντιγόνης, περιφρονεί τους άγραφους νόμους των θεών του Κάτω Κόσμου.
 
2. Να αναπτύξετε τους συλλογισµούς του Κρέοντα σύµφωνα µε τους οποίους δεν είναι σωστό να έχει τις ίδιες νεκρικές τιµές ο Πολυνείκης µε τον Ετεοκλή και όποιος τον τιµά είναι εχθρός της πόλης. Πώς συσχετίζει το ζήτηµα της ταφής µε την τιµωρία των εχθρών της Θήβας;
 
Σύμφωνα με τον Κρέοντα ο Πολυνείκης, εφόσον στράφηκε κατά της πατρικής του πόλης με σκοπό να την υποτάξει και να την καταστρέψει, όχι μόνο δεν μπορεί να γίνει αποδέκτης νεκρικών τιμών, αλλά πρέπει κιόλας να τιμωρηθεί παραδειγματικά. Ταφικές τιμές αναλογούν μόνο στον Ετεοκλή, ο οποίος θυσίαζε τη ζωή του υπερασπιζόμενος την πατρίδα του και απέδειξε, έτσι, τη βαθιά αφοσίωσή του σε αυτή. Το να λάβει, άρα, αντίστοιχες τιμές ο αδελφός του που πρόδωσε τη Θήβα θα αποτελέσει προσβολή και ασέβεια απέναντι στον Ετεοκλή. Ο Πολυνείκης πέθανε ως εχθρός της Θήβας και, ως εκ τούτου, πρέπει να αντιμετωπισθεί ως εχθρός, με επαρκή, μάλιστα, σκληρότητα, ώστε κάθε άλλος πιθανός εχθρός να λάβει ένα σαφές μήνυμα πως οι Θηβαίοι δεν υποτάσσονται ούτε δείχνουν έλεος στους εχθρούς τους. 
 
3. Με ποια επιχειρήµατα υπερασπίζεται η Αντιγόνη την ταφή του αδελφού της και τη στάση της απέναντι στην εξουσία;
 
α) Ο σεβασµός προς τους συγγενείς δεν προσβάλλει ούτε αδικεί κανέναν. Αντίθετα, αποτελεί ιερό και απαραβίαστο καθήκον σύµφωνα µε τους άγραφους νόµους.
β) Οι νεκρικές τιµές προς τον Πολυνείκη δεν αποτελούν ασέβεια για τον Ετεοκλή. Είναι δικαίωµα απαραβίαστο που του έχει παραχωρηθεί από τους θεούς του κάτω κόσµου και ο Ετεοκλής δεν έχει κανένα λόγο να αµφισβητήσει τους νόµους των θεών. γ) Ο νεκρός δεν είναι κάποιος δούλος αλλά ο αδελφός της. Ένας λόγος παραπάνω να προσφέρει τις νεκρικές τιµές προς τον Πολυνείκη. Είναι ιερή υποχρέωση απέναντι στα συγγενικά πρόσωπα, να τα τιµά κανείς και να τους προσφέρει µετά θάνατο παρηγοριά και ανακούφιση µέσω της ανάµνησης (µνηµόσυνο).
δ) Ο Άδης έχει τους ίδιους νόµους για όλους τους νεκρούς.
ε) ∆εν γεννήθηκε για να µισεί, αλλά για να αγαπά. Είναι η στάση της Αντιγόνης απέναντι στον κόσµο και ο προορισµός της, όπως η ίδια τον αντιλαµβάνεται και τον πιστεύει. Τη στάση αυτή αντιπαραθέτει στο κήρυγµα µίσους του Κρέοντα
 
4. Να αναπτύξετε σύντοµα ποια στάση ζωής προβάλλει και καταξιώνει η Αντιγόνη µε τα λόγια της (523) αλλά και τα έργα της.
 
Η Αντιγόνη με τη σαφή δήλωσή της πως δεν γεννήθηκε για να συμμερίζεται το μίσος, αλλά την αγάπη, τονίζει πως επιλέγει τη συγχώρεση έναντι της τιμωρίας και την αγάπη έναντι της εχθρότητας. Παρά το γεγονός ότι ο αδελφός της, ο Πολυνείκης, στράφηκε κατά της Θήβας και κατ’ επέκταση κατά των οικείων του, εκείνη δεν του το καταλογίζει, ούτε θεωρεί πως πρέπει να τον μισεί για την επιλογή του αυτή. Ο Πολυνείκης, άλλωστε, πλήρωσε το λάθος του με τη ζωή του, οπότε πλέον ό,τι απομένει είναι να εκπληρώσει η οικογένειά του το χρέος της και να του αποδώσει την ελάχιστη τιμή μιας ταφής. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η Αντιγόνη αρνείται να αποδεχτεί τη λογική της εκδικητικότητας του Κρέοντα και παραμένει πιστή σε ό,τι η ίδια αντιλαμβάνεται ως σημαντικότερο, την αδελφική αγάπη και το θρησκευτικό καθήκον.
 
5. Ποια αντίληψη έχει για τους φίλους και τους εχθρούς ο Κρέων και ποια η Αντιγόνη; Να επισηµάνετε τις µεταξύ τους διαφορές και να τις αιτιολογήσετε (522-523).
 
Ο Κρέοντας θεωρεί πως ο εχθρός δεν μπορεί να γίνει φίλος ούτε όταν πεθάνει, διότι δεν είναι λογικό ή ωφέλιμο το να επιδεικνύει κάποιος έλεος και διάθεση συγχώρεσης απέναντι σε εκείνους που προσπάθησαν να τον βλάψουν. Η ένδειξη ελέους θα μπορούσε να εκληφθεί από τους αντιπάλους ως πιθανή ένδειξη αδυναμίας, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η εντύπωση πως οι Θηβαίοι δεν αντιμετωπίζουν με αποφασιστικότητα τα ζητήματα που σχετίζονται με την προστασία της πόλης τους. Η Αντιγόνη, από την άλλη, θεωρεί ανούσιο το να επιδεικνύει κάποιος σκληρότητα απέναντι σ’ έναν νεκρό, έστω κι αν εκείνος υπήρξε αντίπαλος της πόλης. Η δική της θέση είναι πως δεν έχει γεννηθεί για να συμμερίζεται και να αποδέχεται το μίσος, αλλά για να αγαπά. Πρόκειται, βέβαια, για μια άποψη σαφώς επηρεασμένη από το γεγονός ότι ο νεκρός είναι ο αδελφός της και πως η ίδια έχει ηθικό χρέος απέναντί του. Διατηρεί, ωστόσο, η οπτική της Αντιγόνης την αξία της, διότι η απουσία συγχώρεσης διαιωνίζει το μίσος και την αντιπαλότητα προετοιμάζοντας, επί της ουσίας, νέες αντιπαραθέσεις. 
 
6. Να αξιολογήσετε τα επιχειρήµατα µε τα οποία στηρίζουν τις θέσεις τους ο Κρέων και η Αντιγόνη στους στίχους 511-525. Ποιος από τους δυο νοµίζετε ότι πείθει περισσότερο για το δίκιο του;
 
Ο Κρέοντας αιτιολογεί την απόφασή του να τιμωρήσει τον Πολυνείκη, στερώντας του το δικαίωμα στην ταφή, αφενός διότι υπήρξε εχθρός της Θήβας και αφετέρου διότι οποιαδήποτε άλλη απόφαση θα αποτελούσε ασέβεια απέναντι στον Ετεοκλή που θυσιάστηκε για την πατρίδα του. Ο Κρέοντας, ισχυρίζεται, πως ο εχθρός δεν παύει να είναι εχθρός ποτέ, ούτε όταν έχει πια πεθάνει, αφού με τις ενέργειές του όσο ζούσε έχει χάσει κάθε δικαίωμα στη συγχώρεση.
Η Αντιγόνη παραβλέπει τα όσα έκανε ο Πολυνείκης όσο ζούσε και δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο γεγονός πως είναι πλέον νεκρός και, άρα, έχοντας περάσει στη δικαιοδοσία των θεών του κάτω κόσμου δικαιούται την ελάχιστη τιμή της ταφής. Ο ενταφιασμός του, άλλωστε, δεν είναι πιθανό να ενοχλήσει τον Ετεοκλή, αφού οι άνθρωποι εξισώνονται πλήρως μετά τον θάνατό τους, όπως ακριβώς το επιθυμεί και το επιτάσσει ο Άδης.
Η επιχειρηματολογία του Κρέοντα, αν και στηρίζεται στην αρετή της φιλοπατρίας, δεν αποκρύπτει την εκδικητικότητά του και την απροθυμία του να υποχωρήσει απέναντι σε μια γυναίκα, όπως ο ίδιος το τονίζει. Ως εκ τούτου, οι απόψεις του χάνουν σε πειστικότητα, εφόσον συνιστούν κυρίως φανερώματα μίσους, πείσματος και εκδικητικότητας. Η επιχειρηματολογία της Αντιγόνης, από την άλλη, που βασίζεται στις έννοιες της συγχώρεσης, της αγάπης και του ιερού καθήκοντος, έχει μεγαλύτερη βαρύτητα, εφόσον είναι σε όλους σαφές πως η κοινή μοίρα του θανάτου συνενώνει τους ανθρώπους και δεν τους διαχωρίζει.
 
7. Ποια αντίληψη για την κοινωνική θέση της γυναίκας εκφράζει ο Κρέων στο στίχο 525 και ποια απήχηση πιστεύετε ότι έχουν τα λόγια του στους θεατές της εποχής του ποιητή;
 
Ο Κρέων με το σχόλιό του πως όσο εκείνος είναι ζωντανός δεν θα κυβερνήσει γυναίκα, εννοεί πως δεν θα επιτρέψει στην Αντιγόνη να επιβάλει τη θέλησή της σε κάτι που αποτελεί πολιτική θέση της Θήβας. Ευρύτερα, πάντως, η άποψη αυτή του Κρέοντα βρισκόταν σε αντιστοιχία με την αντίληψη πως οι γυναίκες δεν μπορούν να μετέχουν στα πολιτικά ζητήματα μήτε να ασκούν πολιτική εξουσία, εφόσον ο δικός τους ρόλος περιοριζόταν σε οικιακά θέματα. Παρά το γεγονός πως τα γεγονότα της τραγωδίας εκτυλίσσονταν σε μια -μυθική- εποχή αρκετά προγενέστερη από το 442 π.Χ. που παρουσιάζεται το έργο αυτό στο αθηναϊκό κοινό, οι αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας δεν έχουν διαφοροποιηθεί σημαντικά. Ως εκ τούτου, ακόμη και στην εποχή του Σοφοκλή ίσχυε η αντίληψη πως οι γυναίκες δεν μπορούν να έχουν λόγο στα πολιτικά ζητήματα. 
 
8. Από την επιχειρηµατολογία της Αντιγόνης απουσιάζει οποιαδήποτε επίκληση του αρραβώνα της µε το γιο του Κρέοντα. Πώς δικαιολογείται, κατά τη γνώµη σας, η αποσιώπηση αυτή;
 
Η σύγκρουση ανάμεσα στην Αντιγόνη και τον Κρέοντα αφορά ένα θέμα πολύ προσωπικό για την ηρωίδα, για το οποίο ήταν εξαρχής έτοιμη να θυσιάσει τη ζωή της χωρίς δισταγμό. Το να ταφεί ο Πολυνείκης και να δοθεί, έτσι, στην ψυχή του νεκρού η δυνατότητα να βρει τη γαλήνη, αποτελεί για την Αντιγόνη έναν προσωπικό αγώνα με ιερό χαρακτήρα. Θα ήταν, επομένως, απρεπές να επιχειρήσει κατόπιν να γλιτώσει την τιμωρία επικαλούμενη τον γεγονός πως είναι αρραβωνιασμένη με τον γιο του βασιλιά. Η Αντιγόνη δεν παλεύει για τον εαυτό της και δεν έχει καμία αυταπάτη σχετικά με το ποιόν του Κρέοντα. Η Αντιγόνη παλεύει για τον αδελφό της και είναι πρόθυμη να υποστεί οτιδήποτε για χάρη του. Αυτό είναι, άλλωστε, που προσδίδει στην όλη προσπάθειά της αγνότητα και ηθική ανωτερότητα. 
 
9. Ποια συναισθήµατα προκαλούν στους θεατές ο Κρέων και η Αντιγόνη µε τη στάση τους και τη συµπεριφορά τους; Ποιος πιστεύετε ότι κερδίζει περισσότερο τη συµπάθειά τους; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Ο αυταρχισμός με τον οποίο δρα ο Κρέοντας, η απολυτότητα των απόψεών του και η περιφρόνηση με την οποία αντιμετωπίζει την ίδια του την ανιψιά, παρά το εύλογο των αντιρρήσεών της, προκαλούν ιδιαιτέρως αρνητική εντύπωση στους θεατές. Η επιμονή με την οποία ζητά την σκληρή τιμωρία ενός νεκρού ανθρώπου, αδιαφορώντας για το ιερό δικαίωμα στην ταφή, προκαλεί αποστροφή στους θεατές, καθώς αντιλαμβάνονται το αναίτιο αυτής της διαταγής. Η προσπάθεια, από την άλλη, της Αντιγόνης να υπερασπιστεί τον νεκρό αδελφό της, ακόμη κι αν χρειαστεί να θυσιάσει τη ζωή της, έχει πολύ πιο θετικό αντίκτυπο στους θεατές. Η επίκληση, άλλωστε, του θρησκευτικού δικαιώματος στην ταφή, αλλά και του γεγονότος πως ο θάνατος έχει τις δικές του αξίες, μέρος των οποίων είναι η συγχώρεση και η εξίσωση των ανθρώπων, κινούνται πλησιέστερα στις κοινές αντιλήψεις της εποχής. Οι θεατές, επομένως, αναγνωρίζουν το δίκαιο αίτημα της Αντιγόνης και αγωνιούν για την τύχη της.
 
Ερμηνευτικές ερωτήσεις για τους στίχους 526-560
 
1. Ποιες είναι οι πληροφορίες που µας δίνει ο χορός για την εµφάνιση της Ισµήνης στη σκηνή και ποιο σκοπό εξυπηρετούν;
 
Ο χορός περιγράφει την όψη της Ισμήνης, καθώς εκείνη εισέρχεται στην σκηνή, δίνοντας έμφαση στη θλίψη και στον πόνο της. Η έκφραση του προσώπου της είναι συννεφιασμένη και τα δάκρυα αγάπης για την αδελφή της ασχημίζουν τα νεανικά μάγουλά της, καθώς η ένταση της οδύνης της δεν ταιριάζει στο νεαρό της ηλικίας της. Η περιγραφή αυτή, που επιτρέπει στους θεατές να κατανοήσουν την ψυχική συντριβή της νεαρής ηρωίδας και τον βαθμό της ανησυχίας της για την Αντιγόνη, έρχεται σε αντίθεση με τον δυναμισμό των κεντρικών ηρώων. Η Ισμήνη φέρνει ένα νέο επίπεδο συναισθηματισμού και ευαισθησίας που αποκαλύπτει δραστικότερα τον αντίκτυπο που έχει η ανυποχώρητη στάση του Κρέοντα, αφού τίθεται σε άμεσο κίνδυνο η ζωή της Αντιγόνης. Η Ισμήνη βλέπει καθαρότερα απ’ όλους πως το ξεκλήρισμα της οικογένειάς της συνεχίζεται χωρίς σταματημό και πως η ίδια πρόκειται σύντομα να βρεθεί ολομόναχη.
 
2. Ποια σχήµατα λόγου χρησιµοποιεί ο Κρέων στους στίχους 531-535, όταν απευθύνεται προς την Ισµήνη; Πιστεύετε ότι οι µοµφές που προσάπτει στην Ισµήνη µε τα σχήµατα αυτά αποδίδουν εύστοχα το χαρακτήρα της ή όχι και γιατί;
 
Ο Κρέοντας χρησιμοποιεί με έντονα καυστικό τρόπο μια παρομοίωση («σαν οχιά κρυμμένη στο σπίτι μου») και μεταφορές («μού έπινες το αίμα», «έτρεφα δύο συμφορές») προκειμένου να στηλιτεύσει ό,τι ο ίδιος ερμηνεύει ως προδοσία της Ισμήνης απέναντί του. Με βάση τη δική του οπτική η Ισμήνη συνεργάστηκε με την Αντιγόνη ή έστω τη βοήθησε με κάποιο τρόπο, συμμετέχοντας κι εκείνη στην παραβίαση της διαταγής του. Οι κατηγορίες τους Κρέοντα, ωστόσο, απέχουν πολύ από το να αποδώσουν τον χαρακτήρα της νεαρής κοπέλας, αφού η Ισμήνη λειτουργεί σταθερά με γνώμονα την αγάπη για την αδελφή της, χωρίς όμως να έχει το θάρρος να κινηθεί πέρα από τα όρια που τίθενται για το φύλο της. Η Ισμήνη σαφώς δεν τόλμησε να παραβεί τη διαταγή του Κρέοντα και σαφώς δεν έδρασε ποτέ κατά τρόπο υπονομευτικό εις βάρος του.
 
3. Τι απαντά η Ισµήνη στην κατηγορία ότι και αυτή πήρε µέρος στην ταφή του νεκρού αδελφού της; Να ερευνήσετε τα κίνητρα που καθορίζουν τη στάση της στην κρίσιµη αυτή στιγµή, όπως η ίδια τα παρουσιάζει.
 
Η Ισμήνη, αν και δεν είχε καμία συμμετοχή στην ταφή του Πολυνείκη, απαντά θετικά στο ερώτημα του Κρέοντα, δηλώνοντας πως βοήθησε κι εκείνη στον ενταφιασμό του νεκρού και πως φέρει ευθύνη κι εκείνη για την παραβίαση της σχετικής διαταγής. Πρόκειται για μια παραδοχή που προκαλεί έκπληξη, εφόσον συνιστά μια ένδειξη θάρρους που δεν προσιδιάζει στον ευαίσθητο χαρακτήρα της Ισμήνης. Η νεαρή ηρωίδα, ωστόσο, αντιλαμβανόμενη την κρισιμότητα της κατάστασης ξεπερνά τη συνήθη δειλία της και αναλαμβάνει την ευθύνη, επιζητώντας κυρίως το να μοιραστεί την άδικη τύχη της αδελφής της. Όπως, μάλιστα, το εξηγεί η ίδια στην Αντιγόνη θέλει αφενός να τιμήσει, έστω και με καθυστέρηση, τον νεκρό αδελφό τους και αφετέρου να πεθάνει μαζί της, διότι δεν θέλει να ζήσει έχοντας απομείνει μόνη και χωρίς καμία πηγή χαράς, αφού θα έχει χάσει και την αδελφή της.
 
4. Ποια είναι η αντίδραση της Αντιγόνης στην οµολογία της Ισµήνης ότι συµµετείχε στην ταφή του Πολυνείκη; Να την αιτιολογήσετε.
 
Η Αντιγόνη αρνείται σθεναρά την όποια συμμετοχή της Ισμήνης στην ταφή του Πολυνείκη, διότι, όπως τονίζει, δεν θα το επιτρέψει η «δικαιοσύνη» να οικειοποιηθεί η Ισμήνη μια πράξη εντελώς ξένη προς αυτήν. Η Ισμήνη ουδέποτε θέλησε να βοηθήσει την Αντιγόνη κι εκείνη δεν την έκανε συνεργό της, οπότε είναι προφανές πως τα όσα τώρα λέει είναι αναληθή. Η έντονη αυτή αντίδραση της Αντιγόνης έχει διττή εξήγηση, καθώς από τη μία η ηρωίδα θεωρεί απρεπές το να αποδοθεί η πράξη της ταφής σε οποιονδήποτε άλλο εκτός από εκείνη, μιας και είναι καθαρά δικό της έργο, και, από την άλλη, προσπαθεί με κάθε τρόπο να γλιτώσει την Ισμήνη από την ενδεχόμενη θανάτωσή της. Όπως, άλλωστε, το επισημαίνει η ίδια, είναι αρκετό το να πεθάνει εκείνη για χάρη του Πολυνείκη, δεν υπάρχει λόγος να χάσει και η Ισμήνη τη ζωή της.
 
5. Η Αντιγόνη διαψεύδει κάθε συµµετοχή της Ισµήνης στο έργο της ταφής. Γιατί όµως επικαλείται γι’ αυτό και τη µαρτυρία του Άδη και των θεών του κάτω κόσµου;
 
Η Ισμήνη γνώριζε πολύ καλά, όταν αρνήθηκε να βοηθήσει την Αντιγόνη, πως το τίμημα αυτής της πράξης θα ήταν ο θάνατος. Γνώριζε, επίσης, πως η ταφή του Πολυνείκη αποτελούσε έκφραση σεβασμού απέναντι στους θεούς του κάτω κόσμου, όπως της το είχε επισημάνει η Αντιγόνη. Αρνήθηκε, ωστόσο, να συνεργαστεί -και, άρα, να τιμήσει τους θεούς του κάτω κόσμου- φοβούμενη για τη ζωή της. Η επίκληση, επομένως, αυτών ακριβώς των θεών από την Αντιγόνη γίνεται, διότι εκείνοι γνωρίζουν ποιος ήταν πρόθυμος να τους σεβαστεί, θυσιάζοντας ακόμη και τη ζωή του, και ποιος όχι. Το ψέμα της Ισμήνης, όσο κι αν είναι καλοπροαίρετο, έρχεται πολύ αργά και είναι, συνάμα, ασεβές απέναντι στον Άδη, αφού η Ισμήνη δεν τόλμησε να εκπληρώσει εγκαίρως το χρέος της. 
Αξίζει, παράλληλα, να σημειωθεί πως η εμφατική αυτή προσπάθεια της Αντιγόνης να δηλωθεί ξεκάθαρα πως η Ισμήνη ψεύδεται γίνεται για να προφυλάξει την αδελφή της από το μένος του Κρέοντα. Η θυσία της Ισμήνης είναι περιττή, αρκεί η επικείμενη θανάτωση της Αντιγόνης.
 
6. Με ποιο τρόπο προσπαθεί η Ισµήνη να ξεπληρώσει το χρέος της απέναντι στο νεκρό αδελφό της και γιατί η Αντιγόνη αρνείται αυτή της την προσφορά;
 
Η Ισμήνη, αν και δείλιασε την κρίσιμη πρώτη στιγμή, όταν η αδελφή της ζήτησε τη συνδρομή της, αποφασίζει τώρα που βλέπει ξεκάθαρα πόσο κινδυνεύει η Αντιγόνη, να την ακολουθήσει στον θάνατο. Βρίσκει το κουράγιο σκεπτόμενη πως θα απομείνει εντελώς μόνη της και θεωρώντας πως δεν θα έχει κανένα νόημα η ζωή της χωρίς την αδελφή της. Προσφέρει, έτσι, τη ζωή της θυσία για να τιμήσει τον νεκρό αδελφό της, έστω κι αν δεν επιτέλεσε το χρέος της ενταφιάζοντάς τον. Πρόκειται για μια βεβιασμένη απόφαση που λαμβάνεται υπό το κράτος του πόνου και της αγωνίας για την Αντιγόνη. Η Αντιγόνη, όμως, δεν αποδέχεται αυτή την προσφορά, διότι δεν θέλει να χάσει και η Ισμήνη τη ζωή της. Η οικογένειά τους έχει ήδη πληρώσει βαρύτατο φόρο αίματος και ο χαμός της Ισμήνης δεν είναι καθόλου αναγκαίος.
 
7. Κρέοντí ἐρώτα· τοῦδε γὰρ σὺ κηδεµών: Ποιο νόηµα έχουν τα λόγια που η Αντιγόνη απευθύνει στην αδελφή της;
 
Στη δραματική έκκληση της Ισμήνης πως δεν θα έχει πια καμία χαρά στη ζωή της, αν στερηθεί την Αντιγόνη, η Αντιγόνη τής απαντά με ειρωνεία πως θα χρειαστεί να ρωτήσει τον Κρέοντα, εφόσον για εκείνον ενδιαφερόταν κυρίως. Η ειρωνική αυτή αναφορά αποσκοπεί στο να υπενθυμίσει στην Ισμήνη πως όταν η Αντιγόνη ζητούσε τη βοήθειά της εκείνη αρνιόταν, διότι επρόκειτο για κάτι που το είχε απαγορεύσει ο Κρέοντας.
Παρά το γεγονός, βέβαια, πως τα λόγια αυτά της Αντιγόνης πληγώνουν βαθιά την Ισμήνη, η πρόθεση της ηρωίδας δεν είναι αυτή. Εκείνο που επιθυμεί η Αντιγόνη είναι να λάβει υπόψη του ο Κρέοντας πως η Ισμήνη ποτέ δεν θέλησε να παραβεί τις διαταγές του. Έτσι, αν και φαινομενικά η Αντιγόνη ειρωνεύεται και στενοχωρεί την αδελφή της, στην πραγματικότητα το κάνει για να την προστατεύσει.
 
8. Ποια συναισθήµατα σας προκαλεί ο τρόπος έκφρασης της Αντιγόνης στους στίχους 543 και 549; Είναι κάτι που θα περιµένατε από την ηρωίδα ή όχι και γιατί;
 
Η Αντιγόνη αντιμετωπίζει με ιδιαίτερη σκληρότητα την αδελφή της, αφού απορρίπτει κάθε προσπάθεια εκείνης να θεωρηθεί συνένοχή της και να μοιραστεί την τύχη της («όποια αγαπάει με τα λόγια δεν τη θεωρώ δικό μου άνθρωπο»). Απέναντι στις εκκλήσεις της Ισμήνης να δεχτεί, έστω και καθυστερημένα, τη συμπαράστασή της, η Αντιγόνη απαντά με ειρωνεία, θυμίζοντάς της πως όταν ζητούσε τη βοήθειά της εκείνη ανησυχούσε για τον Κρέοντα και τη διαταγή του («Ρώτα τον Κρέοντα· γιατί γι’ αυτόν νοιαζόσουν»). Κατ’ αυτό τον τρόπο, η ειλικρινής έκφραση αγάπης της Ισμήνης γίνεται δεκτή με ψυχρότητα από την Αντιγόνη, η οποία αρνείται να αναγνωρίσει τις αγαθές προθέσεις της αδελφής της. Η συμπεριφορά αυτή, που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τα θερμά λόγια ενδιαφέροντος της Ισμήνης, φανερώνει φαινομενικά μια σκληρή πτυχή του χαρακτήρα της Αντιγόνης, η οποία θυσιάζεται για τον αδελφό της, αλλά πικραίνει σχεδόν χαιρέκακα την αδελφή της. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η ίδια η Αντιγόνη εξηγεί αυτή τη στάση της («Πονάω, βέβαια, αν γελώ εις βάρος σου»), η οποία αποτελεί μια επώδυνη και για την ίδια προσπάθεια να σώσει την Ισμήνη, καθιστώντας πέρα για πέρα ξεκάθαρη την αθωότητά της στα μάτια του Κρέοντα. Η Αντιγόνη πληγώνει μεν την Ισμήνη, αλλά το κάνει με μόνο σκοπό να τη σώσει από τον θάνατο που περιμένει την ίδια.
 
9. Να συγκρίνετε το ήθος της Ισµήνης, όπως παρουσιάζεται σ’ αυτή τη σκηνή, µε αυτό που µας παρουσίασε στην αρχή του δράµατος στη συζήτηση µε την αδελφή της. Να επισηµάνετε τις διαφορές και να τεκµηριώσετε την απάντησή σας µε στοιχεία από το κείµενο.
 
Η Ισμήνη σε αυτή τη σκηνή εμφανίζεται ριζικά διαφορετική από το πώς πρωτοεμφανίστηκε στο πλαίσιο του προλόγου. Ο φόβος που της είχε προκληθεί αρχικά από το ενδεχόμενο της παραβίασης της εντολής του Κρέοντα και κατ’ επέκταση από την απειλούμενη θανατική καταδίκη, πλέον έχει χαθεί, εφόσον τώρα είναι πρόθυμη να πεθάνει, ακολουθώντας την ηρωική αδελφή της («και συμμετείχα και δέχομαι την κατηγορία», «Μη μου στερήσεις αδερφή μου το να πεθάνω μαζί σου»). Σε αντίθεση με την προσπάθεια που έκανε στον πρόλογο να αποτρέψει την Αντιγόνη από το να ενταφιάσει τον Πολυνείκη, τώρα είναι έτοιμη κι εκείνη να θυσιάσει τη ζωή της για να τιμηθεί ο νεκρός αδελφός. Εκείνο, βέβαια, που έχει συμβάλει στην τόσο δραστική αλλαγή της στάσης είναι πως πλέον ό,τι φοβόταν για την Αντιγόνη πρόκειται σύντομα να πραγματοποιηθεί. Η Αντιγόνη βρίσκεται κοντά στο τέλος της και η Ισμήνη δεν θέλει να ζήσει χωρίς εκείνη («Και ποια χαρά θα έχω στη ζωή, αν στερηθώ εσένα;»). Όπως και στον πρόλογο, έτσι και τώρα, η Ισμήνη προτάσσει την αγάπη της για την Αντιγόνη, κι αφού τώρα συνειδητοποιεί πως θα την χάσει, ξεπερνά τον φόβο του θανάτου και δηλώνει πρόθυμη να πεθάνει μαζί της.
 
10. Να επισηµάνετε στο κείµενο ζεύγη λέξεων ή φράσεων που εκφράζουν τις αντιθέσεις στις βασικές επιλογές της Αντιγόνης και της Ισµήνης καθώς και στις συνέπειες που είχαν γι’ αυτές στη συνέχεια. Να εκτιµήσετε πόσο βοηθά στην αισθητική αξία του δράµατος η τεχνική που χρησιµοποιεί εδώ ο Σοφοκλής.
 
ἀνιᾷς - ὠφελουµένη, ἀλγοῦσα - γελῶ, ζῆν - κατθανεῖν, ἀρρήτοις - λόγοις, σὺ µὲν τοῖς
(ζῶσιν) - τοῖς (ἐν Ἅιδου) δí ἐγώ, σὺ µὲν ζῇς - ἡ δí ἐµὴ ψυχὴ τέθνηκεν.
 
Στο πλαίσιο του διαλόγου των δύο αδελφών γίνεται αντιληπτό πως από την αρχή ήδη του έργου προχώρησαν σε διαφορετικές επιλογές που πλέον τις οδηγούν σε τελείως διαφορετική πορεία. Η Ισμήνη επέλεξε να σεβαστεί τη διαταγή του Κρέοντα και να μην αγωνιστεί για τον αδελφό της, οπότε τώρα έχει τη δυνατότητα να ζήσει, αφού η επιλογή της αυτή ήταν σύννομη με τις αρχές της πολιτείας. Η Αντιγόνη επέλεξε να παραβεί τη διαταγή του Κρέοντα για χάρη του αδελφού της κερδίζοντας την εκτίμηση των θεών του κάτω κόσμου, αλλά ερχόμενη αντιμέτωπη με την καταδίκη της σε θάνατο από τον άρχοντα της πόλης της.
Με την τεχνική των αντιθέσεων ο ποιητής προσθέτει στα δρώµενα ένταση και αγωνία, κερδίζει το ενδιαφέρον των θεατών και το κρατά σταθερά στραµµένο στη σκηνή σε όλη τη διάρκεια του δράµατος. Το έργο κερδίζει έτσι σε πληρότητα, δηµιουργεί δυνατές συγκινήσεις στο ακροατήριο και το κάνει να συµπάσχει έντονα µε τους πρωταγωνιστές.
 
11. Να επισηµάνετε στον πρόλογο του δράµατος (στ. 1-99) τους στίχους που προοικονοµούν τη δεύτερη συνάντηση και σύγκρουση της Αντιγόνης µε την αδελφή της, την οποία παρακολουθούµε σ’ αυτή τη σκηνή. Να δείξετε ότι αυτοί οι ίδιοι στίχοι εξηγούν τη στάση της ηρωίδας απέναντι στην Ισµήνη.
 
Στον πρόλογο του έργου οι δύο αδελφές έρχονται σε αντιπαράθεση λόγω της απροθυμίας που επιδεικνύει η Ισμήνη στο να επιτελέσει το ηθικό και θρησκευτικό χρέος της απέναντι στον νεκρό αδελφό τους. Η αντίδραση της Αντιγόνης υπήρξε εξαρχής έντονη, διότι θεώρησε προδοτική τη συμπεριφορά της αδελφής της τόσο απέναντι στον Πολυνείκη όσο και απέναντι στους θεούς του κάτω κόσμου.
Στο πλαίσιο της αρχικής τους αντιπαράθεσης υπήρξαν συγκεκριμένες αναφορές της Αντιγόνης που προϊδέαζαν τους θεατές για τη μελλοντική της στάση απέναντι στην Ισμήνη. Πιο συγκεκριμένα, όταν η Αντιγόνη έλεγε στην αδελφή της «Ούτε θα σε παρακαλούσα, ούτε, έστω κι αν ακόμα θέλεις να συμπράξεις, θα δεχόμουν με ευχαρίστηση τη σύμπραξή σου», της έδινε μια σαφή προειδοποίηση πως ακόμη κι αν στην πορεία αποφάσιζε να αλλάξει γνώμη, εκείνη δεν θα δεχόταν πλέον τη βοήθειά της, όπως ακριβώς συμβαίνει στη δεύτερη αυτή αντιπαράθεσή τους. Αντιστοίχως, η φράση της Αντιγόνης «Μη φοβάσαι για μένα∙ για τη δική σου μοίρα φρόντιζε» υποδήλωνε ξεκάθαρα πως αποδεχόταν το γεγονός ότι η Ισμήνη θα είχε μια διαφορετική μοίρα από τη δική της και πως εκείνη θα διασωζόταν τελικά.
 
12. ΄Εχει υποστηριχθεί ότι η σκληρή στάση της Αντιγόνης σ’ αυτή τη σκηνή οφείλεται στην προσπάθειά της να σώσει τη ζωή της αδελφής της. Να δείξετε µε τη βοήθεια χωρίων του κειµένου αν µια τέτοια υπόθεση ευσταθεί.
 
Η αυστηρότητα και ενίοτε ο ειρωνικός τόνος της Αντιγόνης απέναντι στην Ισμήνη δημιουργούν την εντύπωση πως δεν αισθάνεται πραγματική αγάπη για την αδελφή της, αφού σε κανένα σημείο δεν ανταποκρίνεται στα λόγια αφοσίωσης της Ισμήνης. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η Αντιγόνη αναγκάζεται να φερθεί με σκληρότητα στην Ισμήνη, προκειμένου να την προφυλάξει από έναν αναίτια πρόωρο θάνατο. Η προσπάθεια αυτή, αν και δεν γίνεται αντιληπτή από την Ισμήνη, δηλώνεται με σαφήνεια από την Αντιγόνη. Όταν, για παράδειγμα, η Ισμήνη τη ρωτά: «Γιατί με πικραίνεις με αυτά, αφού σε τίποτε δεν ωφελείσαι;» είναι εμφανές πως δεν καταλαβαίνει ότι το όφελος για την Αντιγόνη είναι ακριβώς η σωτηρία της Ισμήνης («Πονάω, βέβαια, αν γελώ εις βάρος σου»). Η Αντιγόνη, άλλωστε, επισημαίνει ξεκάθαρα πως εκείνο που θέλει είναι να δει την Ισμήνη να γλιτώνει από αυτή τη σύγκρουση με τον Κρέοντα («Σώσε τον εαυτό σου· δεν ζηλεύω που θα ξεφύγεις»). Οι δύο αδελφές είχαν κάνει την επιλογή τους από την αρχή, γνωρίζοντας καλά ποια θα τιμωρηθεί και ποια όχι («Γιατί εσύ επέλεξες να ζήσεις, ενώ εγώ να πεθάνω»).
 
13. Να σκιαγραφήσετε το χαρακτήρα της Ισµήνης, αφού εκτιµήσετε συνολικά τη µέχρι τώρα παρουσία της στο δράµα.
 
Η Ισμήνη αποτελεί ένα πρόσωπο ιδιαίτερα ευαίσθητο, συναισθηματικό και ψυχικά αδύναμο. Αποτυγχάνει να βρει το κουράγιο στην αρχή του έργου, ώστε να συμπαρασταθεί ενεργά στην αδελφή της, με αποτέλεσμα να προκαλέσει την αγανάκτησή της. Κατανοεί, βέβαια, το ηθικό χρέος που έχει απέναντι στον αδελφό της, αλλά δεν έχει το ηρωικό εκείνο σθένος που θα της επέτρεπε να ενεργήσει ενάντια στη θέληση του άρχοντα της πόλης. Η αδυναμία της αυτή, ωστόσο, υποχωρεί θεαματικά, όταν συνειδητοποιεί πως ο χαμός της αδελφής της είναι κοντά. Θεωρώντας πως θα της είναι αδύνατο να ζήσει χωρίς την Αντιγόνη αποκτά αίφνης το κουράγιο που της έλειπε και εμφανίζεται μπροστά στον Κρέοντα έτοιμη να αναλάβει την ευθύνη για την ταφή του Πολυνείκη και, κατ’ επέκταση, να θανατωθεί μαζί με την Αντιγόνη. Η εντυπωσιακή αυτή αλλαγή είναι απότοκο της βαθιάς οδύνης που αισθάνεται και της απόγνωσης που της προκαλεί η επίγνωση πως σύντομα θα απομείνει εντελώς μόνη της.
Αξιοσημείωτο, συνάμα, είναι το γεγονός πως παρά τις επιθέσεις που δέχεται από την Αντιγόνη, η ίδια ποτέ δεν παύει να εκφράζει την αγάπη της προς εκείνη. Σε καμία στιγμή η Ισμήνη δεν χάνει την ψυχραιμία της κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να εκφράσει αρνητικές σκέψεις για την αδελφή της. Δέχεται στωικά τα ειρωνικά σχόλια εκείνης και με θαυμαστή σταθερότητα επιμένει να διακηρύττει την αγάπη που αισθάνεται για την Αντιγόνη, όσο κι αν την πληγώνουν τα λόγια εκείνης.
 
Ερμηνευτικές ερωτήσεις για τους στίχους 561-581
 
1. Ποια συµπεράσµατα βγάζει ο Κρέων από το διάλογο Ισµήνης και Αντιγόνης;
 
Ο Κρέοντας παρακολουθώντας τη συζήτηση των δύο αδελφών, αντί να αισθανθεί την αγωνία της Ισμήνης για την επικείμενη απώλεια της Αντιγόνης και να κατανοήσει τον αντίκτυπο της απόφασής του, οδηγείται σε αρνητικά συμπεράσματα για τις ανιψιές του. Με ειρωνικό τρόπο επισημαίνει πως η Ισμήνη αποδεικνύεται αίφνης ανόητη, αφού επιχειρεί να ενοχοποιήσει τον εαυτό της για κάτι που δεν έκανε, ενώ η Αντιγόνη υπήρξε ανόητη ήδη από τη γέννησή της, αφού δεν ήταν εξαρχής σε θέση να κατανοήσει το εύρος των συνεπειών που θα είχε επιλογή της να αψηφήσει την διαταγή του. Ο Κρέων, άρα, όχι μόνο δεν συγκινείται από τα όσα ακούει, αλλά επιμένει να αντιμετωπίζει την Αντιγόνη ως «εγκληματία» χαρακτηρίζοντάς την άθλια.
 
2. Πώς δικαιολογεί η Ισµήνη στον Κρέοντα την προσπάθειά της να αναλάβει και αυτή την ευθύνη της ταφής;
 
Η Ισμήνη απατώντας στο ειρωνικό σχόλιο του Κρέοντα πως με τη συμπεριφορά της εμφανίζεται ανόητη, τού επισημαίνει πως υπό το βάρος της δυστυχίας οι άνθρωποι τείνουν να χάνουν τη λογική τους και να πράττουν ασύνετα. Η ίδια, άλλωστε, δεν θεωρεί πως θα έχει κανένα λόγο να ζει, αν χάσει την αδελφή της, οπότε η μόνη επιλογή που της απέμεινε είναι να την ακολουθήσει στον χαμό της. Με την απώλεια της Αντιγόνης η Ισμήνη απομένει εντελώς μόνη, χωρίς γονείς και χωρίς αδέλφια, οπότε το να συνεχίσει να ζει της φαίνεται εντελώς ανώφελο και αβάσταχτο.
 
3. Με ποια λόγια ανακοινώνει ο Κρέων την απόφασή του για την τύχη της Αντιγόνης και ποιες είναι οι αντιδράσεις της Ισµήνης και του χορού;
 
Ο Κρέων ανακοινώνει με λιτό και ιδιαίτερα κυνικό τρόπο την απόφασή του να θανατώσει την Αντιγόνη, λέγοντας στην Ισμήνη: «Μη λες όμως αυτή· γιατί δεν υπάρχει πια». Αναφέρεται, δηλαδή, στην Αντιγόνη σαν να έχει ήδη χαθεί, υποδηλώνοντας, έτσι, το ανέκκλητο της απόφασής του να τη θανατώσει. Στο άκουσμα αυτής της φράσης τόσο η Ισμήνη όσο και ο χορός επιχειρούν -μάταια- να μεταπείσουν τον Κρέοντα υπενθυμίζοντάς του πως η Αντιγόνη είναι η αρραβωνιαστικιά του γιου του και πως θα είναι σκληρό από μέρους του να την σκοτώσει. Η αναφορά στον Αίμονα και στο πώς εκείνος αισθάνεται για την Αντιγόνη λειτουργεί ως ύστατο επιχείρημα σε μια προσπάθεια να καμφθεί ο Κρέοντας. Εκείνος, ωστόσο, αρνείται να αποδεχτεί πως η απώλεια αυτή θα έχει κάποια σημασία για τον γιο του, αφού μπορεί να βρει οποιαδήποτε άλλη γυναίκα θέλει για να κάνει παιδιά. Υποβαθμίζει, έτσι, ο Κρέοντας τη σχέση του Αίμονα και της Αντιγόνης σε μια ένωση που αποσκοπεί μόνο στην απόκτηση απογόνων.  
 
4. Το ότι η Αντιγόνη είναι µνηστευµένη µε το γιο του Κρέοντα το πληροφορούµαστε µόλις τώρα. Πώς εξηγείται το γεγονός ότι:
α) ούτε η Αντιγόνη έκανε λόγο γι’ αυτό, όσο υπερασπιζόταν την πράξη της µπροστά στον Κρέοντα,
β) ούτε ο Κρέων φαίνεται να το έλαβε υπόψη του στην απόφασή του για την Αντιγόνη.
 
α. Η Αντιγόνη δεν θα καταδεχόταν να επικαλεστεί τον αρραβώνα της με τον Αίμονα, προκειμένου να γλιτώσει από την τιμωρία που της επιφυλάσσει ο Κρέοντας, διότι σκοπός της δεν είναι να σώσει τον εαυτό της, αλλά να τιμήσει τον αδελφό της. Η Αντιγόνη υπερασπίζεται την πράξη της επικαλούμενη μόνο τις ηθικές εκείνες αξίες που αιτιολογούν την επιλογή της να αψηφήσει τη διαταγή του βασιλιά, υπακούοντας στο θρησκευτικό έθιμο, στο ηθικό της καθήκον και στις επιταγές των θεών του κάτω κόσμου. Η αναφορά στον Αίμονα θα αποτελούσε ένδειξη δειλίας, αφού θα σήμαινε πως επιχειρεί να γλιτώσει τον θάνατο, ενώ η Αντιγόνη δεν έχει καμία τέτοια πρόθεση.
β. Ο Κρέοντας, όπως έχει ήδη διακηρύξει προτού μάθει την ταυτότητα του δράστη, θεωρεί «μηδενικό» εκείνον που προτιμά τον φίλο του απ’ την πατρίδα. Θεωρεί, δηλαδή, απαράδεκτο να θέτει κανείς πάνω από το καλό της πατρίδας οποιαδήποτε άλλη σχέση είτε αυτή είναι φιλική είτε συγγενική, όπως απέδειξε με την απόφασή του εις βάρος του Πολυνείκη και κατόπιν εις βάρος της Αντιγόνης. Υπ’ αυτό το πρίσμα, για τον Κρέοντα η Αντιγόνη καταδικάζεται χωρίς να έχει καμία σημασία το γεγονός ότι είναι ανιψιά του και, παράλληλα, αρραβωνιασμένη με τον γιο του, αφού η πράξη της βλάπτει το συμφέρον της πόλης.   
 
5. Ο Κρέων δεν αγνοεί µόνον τους άγραφους νόµους, αλλά µε την απόφασή του διαπράττει και άλλη ὕβριν, αυτή τη φορά απέναντι στην οικογένειά του. Να εξηγήσετε ποια είναι ακριβώς η ὕβρις του Κρέοντα και ποιες συνέπειες µπορεί να έχει για τον ίδιο και τους δικούς του.
 
∆εν καταδικάζει σε θάνατο µια τυχαία γυναίκα, αλλά τη µνηστή του γιου του, την αγαπηµένη του και µέλλουσα σύντροφο της ζωής του. Αγνοεί για µια φορά ακόµη τον
Ἑρκεῖο ∆ία (πρβλ. στ. 486-489) και προκαλεί µεγάλο πόνο στον Αίµονα, χωρίς αυτός να έχει φταίξει σε τίποτε. Προσβάλλει βάναυσα τα αισθήµατα του γιου του για την Αντιγόνη, θεωρώντας τη σχέση τους µια συναλλαγή, όπου το αντικείµενό της, η Αντιγόνη δηλαδή, µπορεί να αντικατασταθεί µε άλλο, το ίδιο καλό και «χρήσιµο» (µε
την έννοια της χρήσης). ∆εν υπολογίζει ποιες θα είναι οι αντιδράσεις του γιου του, όταν θα νιώσει να πληγώνονται τα πιο αγνά και τρυφερά αισθήµατά του. Πέρα από αυτά συλλαµβάνει και φυλακίζει την Ισµήνη χωρίς καµία απόδειξη. Η αδικία που διαπράττει
εδώ είναι ολοφάνερη. Για τις συνέπειες µόνο υπαινιγµούς µπορεί να κάνει κάποιος αυτή τη στιγµή. Σίγουρα όµως και ο ίδιος ο Κρέων δε θα µείνει απρόσβλητος από τις επιπλοκές που προκαλούν οι αποφάσεις του.
 
6. καὶ σὺ γε κἀµοὶ (δεδογµέν’ ἐστί): Είναι και ο χορός (= λαός της Θήβας) πράγµατι συνυπεύθυνος για την καταδίκη της Αντιγόνης, όπως ισχυρίζεται εδώ ο Κρέων ή όχι; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Ο χορός, αν και ουδέποτε εξέφρασε ξεκάθαρα τη συναίνεσή του στην απόφαση του Κρέοντα, δεν προχώρησε εντούτοις μήτε στην έκφραση σαφούς αντίρρησης. Υπ’ αυτή την έννοια, δεν είναι, βέβαια, άμεσα συνυπεύθυνος, αφού δεν συναποφάσισε με τον Κρέοντα την καταδίκη της Αντιγόνης, φέρει ωστόσο ευθύνη, διότι δεν προσπάθησε καν να τον μεταπείσει. Ο Χορός φέρθηκε με δειλία και φοβούμενος τις πιθανές κυρώσεις εις βάρος του δεν τόλμησε να δηλώσει με θάρρος τις αντιρρήσεις του στον βασιλιά. Κατ’ αυτό τον τρόπο έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης για την τύχη της Αντιγόνης, αφού δεν προσπάθησε να την προφυλάξει από το μένος του Κρέοντα.  
 
7. Ποια προσβολή δέχεται ο Αίµονας από τον πατέρα του σύµφωνα µε τα λόγια της Ισμήνης (572) και ποιες είναι κατά την άποψή σας οι αναµενόµενες αντιδράσεις του;
 
Τα σχόλια του Κρέοντα, αφενός πως υπάρχουν κι άλλες γυναίκες ικανές να δώσουν παιδί στον γιο του και αφετέρου πως απεχθάνεται το ενδεχόμενο να παντρέψει το γιο του με μια κακή γυναίκα, όπως είναι η Αντιγόνη, προκαλούν την αντίδραση της Ισμήνης. Είναι προσβλητικό, κατά τη γνώμη της, για τον Αίμονα τόσο το να απαξιώνεται η ηθική ποιότητα της Αντιγόνης όσο και το να αντιμετωπίζεται η μεταξύ τους σχέση απλώς ως μέσο αναπαραγωγής. Ο δεσμός της Αντιγόνης και του Αίμονα είναι, σύμφωνα με την Ισμήνη, μια πολύ ταιριαστή και αρμονική σχέση, και, ως εκ τούτου, ο Αίμονας τρέφει βαθιά συναισθήματα αγάπης για την Αντιγόνη.
Με βάση το πώς περιγράφει η Ισμήνη τη σχέση του Αίμονα με την Αντιγόνη είναι σχεδόν βέβαιο πως οι αντιδράσεις του θα είναι έντονες απέναντι στην καταδικαστική απόφαση του Κρέοντα. Ο Αίμονας δεν πρόκειται να συναινέσει στη θανάτωση της Αντιγόνης κι αυτό θα τον φέρει κατ’ ανάγκη σε σύγκρουση με τον πατέρα του. Θα προσπαθήσει, κατά την άποψή μου, να ματαιώσει με κάθε τρόπο την εκτέλεση της απόφασης του πατέρα του.
 
8. Συµφωνεί ο χορός µε την καταδικαστική απόφαση του Κρέοντα ή όχι; Να επισηµάνετε στοιχεία του κειµένου που το αποδεικνύουν.
 
Το ερώτημα του χορού «Αλήθεια θα στερήσεις αυτήν απ’ το παιδί σου;» (στίχος 574) υποδηλώνει πως συμφωνεί με την Ισμήνη και πως θεωρεί την απόφαση του Κρέοντα ακραία, αν όχι απαράδεκτη. Ο χορός, ωστόσο, από φόβο απέναντι στον βασιλιά διστάζει να εκφράσει με σαφήνεια τις απόψεις του και σπεύδει να αποδεχτεί τα όσα εκείνος διατάζει. Ως εκ τούτου, όταν ο Κρέοντας δηλώνει πως δεν πρόκειται να αλλάξει γνώμη για το θέμα αυτό, συμμορφώνεται με την απόφασή του και ακολουθεί παθητική στάση αποδοχής («Έχει αποφασιστεί, όπως φαίνεται, αυτή να πεθάνει.») στίχος (576). Ο χορός, αν και εκπροσωπεί τους γέροντες της Θήβας και κατ’ επέκταση την κοινή γνώμη της πόλης, δεν μπορεί να αναλάβει πρωταγωνιστικό ρόλο και να υπερασπιστεί με σθένος τους κεντρικούς ήρωες. Λειτουργεί κατ’ ανάγκη ως συμπληρωματικό πρόσωπο και αφήνει τις δύσκολες συγκρούσεις για τους ήρωες της τραγωδίας.     
 
9. Ποιο σχήµα λόγου χρησιµοποιεί ο Κρέων στο στίχο 569 και τι σχολιάζει µε αυτό; Ποια συναισθήµατα νοµίζετε ότι προκαλεί στους θεατές το σχόλιο αυτό; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Ο Κρέοντας με τη χρήση μιας μεταφοράς παραλληλίζει τη γυναίκα με ένα χωράφι προς καλλιέργεια, εννοώντας πως ο Αίμονας μπορεί να αποκτήσει παιδί με οποιαδήποτε άλλη γυναίκα, πέρα από την Αντιγόνη που θα θανατωθεί. Η μεταφορά αυτή, στο πλαίσιο της οποίας οι γυναίκες αντικρίζονται μόνο ως μέσο για τη γέννηση παιδιών, είναι προσβλητική και αφαιρεί από τον θεσμό του γάμου κάθε συναισθηματικό στοιχείο. Όπως, άλλωστε, εύστοχα του επισημαίνει η Ισμήνη, δεν πρόκειται να βρεθεί για τον Αίμονα άλλη γυναίκα τόσο ταιριαστή μαζί του, όπως είναι η Αντιγόνη. Ένας γάμος, δηλαδή, δεν γίνεται μόνο για την απόκτηση παιδιών. Αποτελεί την ένωση δύο ατόμων που αγαπιούνται, έχουν αλληλοσεβασμό και είναι ταιριαστοί σε πολλά επιμέρους επίπεδα. Δοθέντος πως οι άνθρωποι που παντρεύονται ενώνουν τις ζωές τους δια βίου, δεν μπορούν να οδηγηθούν σε αυτή την απόφαση μόνο και μόνο για να κάνουν παιδιά, χωρίς οι ίδιοι να έχουν μια ισόρροπη και ποιοτική σχέση, διότι τότε ο γάμος τους δεν θα είναι ευτυχισμένος και αρμονικός.
Οι θεατές έχοντας κατά νου τη σημασία του γάμου συμμερίζονται εύλογα τις ενστάσεις της Ισμήνης και, προφανώς, αισθάνονται εκνευρισμένοι με τον τόσο κυνικό τρόπο σκέψης του Κρέοντα.
 
10. Ποια είναι η απόφαση του Κρέοντα για την τύχη της Ισµήνης και πώς τη δικαιολογεί;
 
Ο Κρέοντας διατάζει τους δούλους να κρατήσουν την Ισμήνη και την Αντιγόνη στο παλάτι, αφού πρώτα τις δέσουν, διότι υπάρχει κίνδυνος να προσπαθήσουν να διαφύγουν. Το γεγονός ότι η εντολή είναι κοινή και για τις δύο αδελφές υποδηλώνει πως ο Κρέοντας συνεχίζει να θεωρεί συνένοχη την Ισμήνη, έστω κι αν δεν έχει αναφέρει ξεκάθαρα πως σκοπεύει να την τιμωρήσει με τον ίδιο τρόπο. Προσωρινά, επομένως, και μέχρι να καταλήξει σχετικά με την τύχη της Ισμήνης, την κρατά κι εκείνη δέσμια. Ο χαρακτηρισμός, πάντως, που αποδίδει και στις δύο αδελφές, πως είναι δηλαδή, θρασείες, φανερώνει το πώς αντικρίζει ο Κρέοντας την πράξη της ταφής του Πολυνείκη. Όχι ως μια πράξη αδελφικής αγάπης, αλλά ως μια θρασύδειλη πράξη ανυποταγής, η οποία δεν μπορεί να μείνει ατιμώρητη.
 
11. Να σκιαγραφήσετε το χαρακτήρα του Κρέοντα, αφού εκτιµήσετε συνολικά τη µέχρι τώρα παρουσία του στο δράµα.
 
Ο Κρέοντας, αν και εμφατικά δηλώνει την αφοσίωσή του στην πατρίδα του και δικαιολογεί μέσω αυτής τις σκληρές αποφάσεις του, αποδεικνύεται ιδιαίτερα εγωκεντρικός, ανασφαλής και αυταρχικός. Η αγωνία του σχετικά με την ύπαρξη πολιτικής συνομωσίας, μόλις ενημερώνεται για την ταφή του Πολυνείκη, φανερώνει το πόσο ανησυχεί μήπως κάποιος αμφισβητήσει την εξουσία του. Απειλεί πως θα βασανίσει τους φύλακες και διακηρύσσει πως με θάνατο θα τιμωρηθεί όποιος τον αψηφά, δείχνοντας πως δεν έχει μήτε πολιτικές δεξιότητες μήτε επαρκή σεβασμό στους γύρω του, ώστε να επιλέξει ηπιότερες μεθόδους για να διαχειριστεί τα όσα συμβαίνουν. Αγνοεί τις αντιρρήσεις των άλλων, απαξιώνοντας πλήρως τη γνώμη τους, και ακολουθεί τον δρόμο του αυταρχισμού, επιδιώκοντας με την άτεγκτη αυστηρότητά του να φιμώσει οποιαδήποτε διαφορετική άποψη.
Ο εγωκεντρισμός και η ανασφάλειά του γίνονται ακόμη πιο εμφανείς, όταν μαθαίνοντας πως η ταφή του Πολυνείκη δεν ήταν αποτέλεσμα συνομωσίας, αλλά μια πράξη αγάπης από την Αντιγόνη, στρέφει την οργή του στη νεαρή ανιψιά του. Παρά την απουσία πολιτικής αμφισβήτησης και παρά την αποκάλυψη πως δεν υπάρχουν άτομα που επιβουλεύονται την εξουσία του, ο Κρέοντας εξαγριώνεται επειδή συνειδητοποιεί πως εκείνη που αψήφησε την αυστηρή διαταγή του ήταν μια γυναίκα. Ασυγκίνητος απέναντι στην ομολογία αδελφικής αγάπης και στην ανάγκη να γίνει σεβαστό το δικαίωμα του νεκρού στον ενταφιασμό, εμφανίζεται αποφασισμένος να θανατώσει την Αντιγόνη, διότι θεωρεί αδιανόητο να επιτρέψει σε μια γυναίκα να τον αμφισβητεί. Τίποτε απ’ όσα του λέει η Αντιγόνη δεν οδηγεί τον Κρέοντα να αναθεωρήσει την ασεβή διαταγή του, καμία προσπάθεια από τη συντετριμμένη Ισμήνη δεν τον συγκινεί. Παραμένει αποφασισμένος να επισφραγίσει τη δική του παντοδυναμία με τη δολοφονία της νεαρής κοπέλας.