Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Β΄ Στάσιμο (582-625) Ερμηνευτικές ερωτήσεις

Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Β΄ Στάσιμο (582-625) Ερμηνευτικές ερωτήσεις
 
ΧΟ.     Καλόμοιρος οπού δε γεύτηκε ζωή πικρή·
όποιος από θεού του σείστηκε συθέμελα το σπίτι,
να σέρνει συμφορές σωρό στο σόι του δε σώνει·
όπως το κύμα του γιαλού
την ανεμόδαρτη την άμμο πίσσα σωριάζει στο βυθό,
όταν ορμά με την ανεμική της Θράκης
το θεοσκότεινο το πέλαγος                                                             590
κι όταν βογκούν στενάζοντας τα πληγωμένα βράχια.   
Αιώνες θωρώ στο σπίτι των Λαβδακιδών
πάθη νεκρών πάνω σε πάθη να πέφτουν·
η μια την άλλη γενιά δεν μπορεί ν’ αλαφρώσει·
κάποιος θεός τη ρημάζει κι αλύτρωτη μένει.
Τώρα στο σπίτι του Οιδίποδα φάνηκε φως                                 600
απάνω στη στερνή του ρίζα·
όμως των θεών του κάτω κόσμου
το φονικό τη θερίζει δρεπάνι,
η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος.
 
Τη δύναμή σου, Δία,
ποιος αλαζόνας άνθρωπος θα γονατίσει;
ο ύπνος δεν την καταλεί, που μας γερνάει,
ούτε κι οι μήνες των θεών, που δε νυστάζουν.
Αιώνιος δυνάστης κυβερνάς
στη λαμπερή φωτοχυσία του Ολύμπου.                                       610
Μέλλον, παρόν και παρελθόν
αυτός ο νόμος τα σφραγίζει:
ο βίος των θνητών καιρό δε σέρνεται πολύ
έξω από της συμφοράς το μονοπάτι.
 
Οι πλάνες ελπίδες που σ’ άλλους βγαίνουν σε καλό,
σ’ άλλους απάτη γίνονται κούφιας λαχτάρας·
φωλιάζει στον ανίδεο,
ώσπου να γλείψει της φωτιάς η φλόγα το ποδάρι του·
κάποιος φανέρωσε λόγο βαρύ, γι’ αυτό σοφό:                            620
το κακό φαντάζει καλό
στο νου εκείνου
που θεός στη συμφορά τον πάει·
κι έξω από συμφορές για λίγο χρόνο χαίρεται.  
                         
            (Έρχεται ο Αίμονας.)
 
Αλλά να κι ο Αίμονας, το στερνοπαίδι σου·
φτάνει τάχα πικραμένος για τη μοίρα
που προσμένει την Αντιγόνη την άμοιρη
και περίλυπος για το χαμένο ταίρι;                                               630
ΚΡ.      Αμέσως θα το μάθουμε κι απο μάντεις καλύτερα.
Παιδί μου, μήπως άκουσες την τελεσίδικη ποινή
για τη μνηστή σου και φτάνεις χολωμένος στον πατέρα σου,
ή ό,τι και να κάνουμε μας αγαπάς ακόμη;
 
Ερμηνευτικές ερωτήσεις
 
1. Ποιο θέµα επιλέγει για το δεύτερο στάσιµο ο ποιητής και πώς το συνδέει νοηµατικά µε το δεύτερο επεισόδιο;
 
Ο χορός επιλέγει να αναφερθεί στην αναπόφευκτη σύνδεση του ανθρώπινου βίου με τη δυστυχία και τη συμφορά. Οι άνθρωποι, όπως είναι διαχρονικά διαπιστωμένο, δεν μπορούν να αποφύγουν τον πόνο, τις απώλειες και τα τραγικά γεγονότα, αφού ως θνητοί είναι καταδικασμένοι να έρχονται αντιμέτωποι συνεχώς με το ευάλωτο τόσο της δικής τους φύσης όσο και των προσώπων που αγαπούν. Πρόκειται για ένα θέμα άμεσα συνδεόμενο με τις εξελίξεις της τραγωδίας, καθώς ο Κρέοντας έχει μόλις διακηρύξει την πρόθεσή του να θανατώσει την Αντιγόνη. Διαφαίνεται, έτσι, πως η ήδη πολλαπλώς ταλαιπωρημένη γενιά των Λαβδακιδών συνεχίζει την πορεία της προς την καταστροφή.
 
2. Για κάθε στροφή και αντιστροφή του δευτέρου στάσιµου να δώσετε έναν τίτλο αντιπροσωπευτικό για το περιεχόµενό τους.
 
1^η στροφή: Η θεϊκή οργή μπορεί να ξεριζώσει συθέμελα τη ζωή ενός ανθρώπου.
1^η αντιστροφή: Τα αλλεπάλληλα πάθη του οίκου των Λαβδακιδών, ο οποίος δέχεται τα χτυπήματα της θεϊκής οργής.
2^η στροφή: Η δύναμη του Δία είναι ακατάλυτη, ενώ η ζωή των ανθρώπων καταδικασμένη να οδηγηθεί στις συμφορές.
2^η αντιστροφή: Οι πλάνες ελπίδες οδηγούν τον άνθρωπο στον χαμό του, αφού οι θεοί συγχύζουν τη σκέψη όποιου θέλουν να τον καταστρέψουν.
 
3. Μιλώντας για την ανθρώπινη δυστυχία ο χορός σκέφτεται το βασιλικό οίκο των Λαβδακιδών. Να αναφέρετε συγκεκριµένα ποιες συµφορές των Λαβδακιδών σας είναι γνωστές και ποιες ήταν οι αιτίες τους.
 
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Κάδμος, ιδρυτής της Θήβας, σκότωσε το ιερό φίδι του Άρη που φύλαγε την πηγή του θεού. Ο εγγονός του Λάβδακος καταδίωξε τη λατρεία του θεού Διονύσου και αμάρτησε κατά του θεού. Ο γιος του Λάιος απήγαγε τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο και ο Πέλοπας τον καταράστηκε να πεθάνει άτεκνος ή να σκοτωθεί από το παιδί του. Από εκεί ξεκινούν οι συμφορές του γένους των Λαβδακιδών, που για τρεις συνεχόμενες γενιές υποφέρουν απ' αυτή τη βαριά κατάρα.
Ο Οιδίπους, γιος του Λαΐου, σκότωσε, χωρίς να το γνωρίζει τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του, την Ιοκάστη, με την οποία απέκτησε δύο γιους, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δύο κόρες, την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Όταν αποκαλύφθηκε η τραγική αλήθεια, η Ιοκάστη απαγχονίστηκε και ο Οιδίπους αυτοτυφλώθηκε και αυτοεξορίστηκε. Σε σωζόμενο απόσπασμα της Θηβαΐδας αναφέρεται ότι ο Οιδίποδας καταράστηκε τους δυο γιους του να μοιράσουν την κληρονομιά του με οπλισμένο χέρι και να κατεβούν στον Αδη αλληλοσφαγμένοι, επειδή είχαν παραβεί την εντολή του να μη χρησιμοποιήσουν ποτέ το ασημένιο τραπέζι του Κάδμου και το χρυσό κύπελλο (δέπας), με το οποίο έπινε κρασί ο Λάιος.
Τα δύο αδέλφια, Πολυνείκης και Ετεοκλής, συμφώνησαν να βασιλέψουν διαδοχικά ανά ένα χρόνο. Πρώτος βασίλεψε ο Ετεοκλής, ο οποίος όμως αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία στον Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης έφυγε από τη Θήβα και πήγε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Άδραστου. Μαζί με τον πεθερό του και άλλους πέντε Αργείους ηγεμόνες εκστράτευσε εναντίον της Θήβας, για να διεκδικήσει την εξουσία. Οι επτά Αργείοι αρχηγοί τάχθηκαν απέναντι από τους επτά Θηβαίους ήρωες που υπερασπίζονταν τις επτά πύλες της Θήβας. Απέναντι από τον Ετεοκλή ήταν ο Πολυνείκης. Η τελική μονομαχία των δύο αδερφών επιβεβαίωσε την κατάρα του Οιδίποδα. Τα δύο αδέρφια έπεσαν αλληλοσκοτωμένα μπροστά στα τείχη της πόλης, η οποία όμως σώθηκε.
 
4. Με τι παροµοιάζει ο ποιητής τη θεϊκή οργή στην πρώτη στροφή; Να εκτιµήσετε τις αισθητικές εντυπώσεις που δηµιουργούνται στους θεατές µε την παροµοίωση και τα άλλα λογοτεχνικά σχήµατα στην ίδια στροφή.
 
Η θεϊκή οργή παρομοιάζεται με το αγριεμένο από τον άνεμο κύμα, το οποίο παρασύρει με μανία την άμμο σπρώχνοντάς τη βαθιά μέσα στη σκοτεινή θάλασσα και με τα χτυπήματά του κάνει τα βράχια να βογκάνε. Η εικόνα της παρομοίωσης αυτής είναι ιδιαιτέρως δραστική, εφόσον παρουσιάζει με ενάργεια τη δύναμη της θεϊκής οργής και το ξερίζωμα που αυτή μπορεί να προκαλέσει. Τόσο σε οπτικό όσο και σε ηχητικό επίπεδο οι θεατές μπορούν να ανακαλέσουν στη μνήμη τους την τρομακτική δύναμη της μανιασμένης θάλασσας και να νιώσουν την ταραχή που αυτή τους προκαλεί. Τα προσωποποιημένα βράχια, άλλωστε, που έχουν πληγωθεί και βογκούν από τον πόνο συνιστούν σαφή δήλωση της οδύνης που μπορεί να προκαλέσει η αγριεμένη θάλασσα και κατ’ επέκταση ο θυμός των θεών.
 
5. «Τώρα στο σπίτι του Οιδίποδα ... η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος»: Στο απόσπασµα αυτό της πρώτης αντιστροφής να εντοπίσετε τις µεταφορές και να εξηγήσετε σε ποια γεγονότα ή σε ποιο πρόσωπο, ιδέες, σκέψεις και αποφάσεις αποδίδονται.
 
Το «φως» που εμφανίζεται στο σπίτι του Οιδίποδα παραπέμπει κυρίως στην Αντιγόνη, η οποία μέσω του αρραβώνα της με τον Αίμονα θα μπορούσε να δημιουργήσει τη δική της οικογένεια και να δώσει συνέχεια στη γενιά της. Η «στερνή ρίζα» του Οιδίποδα είναι τα εναπομείναντα παιδιά του, η Ισμήνη και η Αντιγόνη, που έχουν, αν το θελήσουν, τη δυνατότητα να προχωρήσουν τη ζωή τους και να αποκτήσουν δικά τους παιδιά. Το φονικό «δρεπάνι» που «θερίζει» τη στερνή ρίζα του Οιδίποδα αναφέρεται κυρίως στην Αντιγόνη, εφόσον αυτή θα πέσει θύμα τόσο του δικού της πείσματος να εναντιωθεί στη θέληση του βασιλιά όσο και στην απάνθρωπη διάθεση του Κρέοντα να τιμωρήσει το νεκρό σώμα του Πολυνείκη, για χάρη του οποίου η ηρωίδα θα επιλέξει να θυσιαστεί. Η «τύφλα» του και ο «αστόχαστος» λόγος παραπέμπουν στις πράξεις της Αντιγόνης, η οποία αφενός παραβαίνει την εντολή του Κρέοντα και αφετέρου του μιλά με προσβλητικό τρόπο επισφραγίζοντας την καταδίκη της. Οι μεταφορές αυτές, βέβαια, θα μπορούσαν να αποδοθούν και στον Κρέοντα, καθώς λειτουργεί με υπεροπτικό τρόπο, παραβιάζει το άγραφο θεϊκό δίκαιο και διακηρύττει μια διαταγή που προκαλεί αποτροπιασμό στους πολίτες της Θήβας.
 
6. Ποια αντίληψη για την ανθρώπινη µοίρα και για το «νόµο» του ∆ία εκφράζεται στη δεύτερη στροφή;
 
Ο χορός παρουσιάζει τη μοίρα των ανθρώπων αιώνια καταδικασμένη («Μέλλον, παρόν και παρελθόν») να μην μπορεί να ξεφύγει από τη συμφορά, αφού οι άνθρωποι είναι θνητοί, αδύναμοι και ευάλωτοι. Όσο κι αν επιθυμούν το αντίθετο, είναι αδύνατο να μην έρθουν αργά ή γρήγορα αντιμέτωποι με τον πόνο της απώλειας ή με ποικίλες δυσκολίες και άλλες οδυνηρές καταστάσεις που επισφραγίζουν την ορθότητα της διαπίστωσης του χορού. Στον αντίποδα των αδύναμων θνητών βρίσκεται ο πανίσχυρος Δίας, ο οποίος ελέγχει και καθορίζει με τη βούλησή του καθετί. Η δύναμή του δεν γνωρίζει τέλος, ούτε κάμπτεται με το πέρασμα του χρόνου. Παραμένει ακατάλυτη και αναλλοίωτη∙ σταθερά αντίθετη σε οποιαδήποτε ένδειξη αλαζονείας και υπεροψίας από τη μεριά των θνητών. Είναι, άλλωστε, αυτή η δύναμη που έχει ορίσει την ταπείνωση των ανθρώπων μέσω του πόνου και των συμφορών. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να λησμονούν την προσωρινότητά τους και δεν πρέπει να θεωρούν πως η όποια «εξουσία» τους δίνεται είναι παντελώς ανίσχυρη απέναντι στη θεϊκή δύναμη και βούληση.   
 
7. «Το κακό φαντάζει καλό στο νου εκείνου που ο θεός στη συµφορά τον πάει»: Ο λόγος του χορού σ’ αυτό το χωρίο, όπως και αλλού, είναι αινιγµατικός. Σε ποιον από τους ήρωες του δράµατος νοµίζετε ότι αναφέρεται αυτή η επισήµανση; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Ο λόγος του χορού είναι ανοιχτός σε διαφορετικές αναγνώσεις και ερμηνείες, διότι υπάρχουν δύο κεντρικά πρόσωπα που οδηγούνται παράλληλα στη συμφορά. Πρωτίστως η Αντιγόνη, για την οποία ο Κρέοντας ανακοίνωσε την πρόθεσή του να τη θανατώσει, αφού όχι μόνο παραβίασε τη διαταγή του, αλλά τον αντιμετώπισε κιόλας με ασέβεια και απαξίωση. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, έστω κι αν δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό, ο ίδιος ο Κρέοντας προετοιμάζει τη δική του καταστροφή με τις αποφάσεις και τα λεγόμενά του. Η διαταγή του, με την οποία έθεσε στο στόχαστρο το άψυχο σώμα του Πολυνείκη, έρχεται σε αντίθεση με τη θέληση των θεών του Κάτω Κόσμου, προκαλώντας εύλογα την αγανάκτησή τους. Ο Κρέοντας, όμως, θα συνεχίσει παρασυρμένος από την ψευδαίσθηση της «εξουσίας» του να προκαλεί ύβρη απέναντι στους θεούς, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί κι εκείνος στην καταστροφή του.
 
8. Η είσοδος του Αίµονα στη σκηνή αµέσως σχεδόν µετά την καταδίκη της Αντιγόνης δίνει νέα τροπή στο δράµα. Ποια αισθήµατα νοµίζετε ότι τρέφει ο Αίµονας για την Αντιγόνη και ποιες είναι οι αναµενόµενες αντιδράσεις του απέναντι στις αποφάσεις του πατέρα του; Γιατί ο χορός αναρωτιέται για τα αισθήµατα του Αίµονα;
 
Τόσο ο χορός όσο και ο Κρέοντας αναρωτιούνται σχετικά με το ποια στάση θα τηρήσει ο Αίμονας και ποια θα είναι η αντίδρασή του απέναντι στην καταδικαστική για την Αντιγόνη απόφαση του πατέρα του. Η απορία του χορού εξάπτει το ενδιαφέρον του κοινού, καθώς δεν είναι απόλυτα σαφές το αν ο Αίμονας θα επιλέξει να συγκρουστεί με τον πατέρα του ή όχι. Ο Αίμονας, άλλωστε, έρχεται αντιμέτωπος με ένα ισχυρό δίλημμα, εφόσον από τη μία οφείλει να δείξει τον οφειλόμενο σεβασμό στον πατέρα του και βασιλιά της πόλης και από την άλλη θα θελήσει εύλογα να προφυλάξει την αρραβωνιαστικιά του από το μένος του πατέρα του. Αν, μάλιστα, ισχύει όντως η διαπίστωση της Ισμήνης πως ο Αίμονας και η Αντιγόνη αποτελούν ένα πολύ ταιριαστό και αγαπημένο ζευγάρι, τότε ο Αίμονας δεν μπορεί παρά να έχει πληγωθεί βαθύτατα από την απόφαση του πατέρα του. Είναι, ως εκ τούτου, σχεδόν βέβαιο πως θα εκφράσει με λιγότερο ή περισσότερο έντονο τρόπο τις αντιρρήσεις του και θα επιδιώξει να αλλάξει τη γνώμη του Κρέοντα.
 
9. Να συγκρίνετε το δεύτερο στάσιµο µε το πρώτο. Ποιες διαφορές παρατηρείτε και πού οφείλονται;
 
Στο δεύτερο στάσιμο, το οποίο ακολουθεί την εμφατική δήλωση του Κρέοντα πως η θανάτωση της Αντιγόνης είναι αποφασισμένη και αναπόφευκτη, κυριαρχεί απαισιόδοξο κλίμα. Ο χορός υπενθυμίζει τις συνεχείς συμφορές που χτυπούν τον καταραμένο οίκο των Λαβδακιδών και επισημαίνει πως η ζωή των ανθρώπων οδηγείται πάντοτε στην πορεία του χαμού και της συμφοράς. Διαφαίνεται, έτσι, η στενή διασύνδεση ανάμεσα στο δεύτερο στάσιμο και την πλοκή του έργου τόσο λόγω της αναμενόμενης πια μοίρας της Αντιγόνης όσο και μέσω του προϊδεασμού για εκείνον που οδηγείται από τους θεούς στη συμφορά∙ ενός υπαινιγμού που ενδεχομένως αναφέρεται στον Κρέοντα και υπονοεί τις δικές του μελλοντικές οδύνες και απώλειες.
Σε αντίθεση, πάντως, με το δεύτερο στάσιμο στο πρώτο κυριαρχεί μια πιο αισιόδοξη διάθεση, εφόσον σε αυτό απαριθμούνται τα επιτεύγματα την ανθρώπινης νόησης και επινοητικότητας σε ό,τι μοιάζει να αποτελεί έναν λυρικό έπαινο για το ανθρώπινο γένος. Με τον έπαινο αυτό προσφέρεται στους θεατές μια σύντομη ανάπαυλα από την εντεινόμενη αγωνία για το μέλλον της Αντιγόνης, χωρίς, εντούτοις, να απουσιάζουν οι αναφορές εκείνες που τους προκαλούν προβληματισμό και τους καθοδηγούν στο να διερευνήσουν προσεκτικότερα τα κίνητρα και την ποιότητα των όσων πράττουν οι κεντρικοί ήρωες. Με τη δήλωση, ειδικότερα, του χορού πως δεν θα ήθελε ποτέ να βρεθεί ομοτράπεζος με όποιον τρέφει το άδικο και δείχνει ασέβεια στους θεϊκούς και στους ανθρώπινους νόμους, οι θεατές παρακινούνται να αναρωτηθούν σχετικά με το ποιος είναι ο ήρωας εκείνος που πράττει με τρόπο ασεβή.
Ο δραματουργός επιλέγει να διατηρήσει στο πρώτο στάσιμο τη θετική διάθεση που χαρακτηρίζει και την πάροδο, προκειμένου να αποφύγει τη συνεχιζόμενη ένταση. Μετά το τέλος, άλλωστε, του β΄ επεισοδίου οι συγκρούσεις, η κορύφωση της αγωνίας και οι δυσμενείς εξελίξεις θα είναι συνεχείς, οπότε ο Σοφοκλής φροντίζει να μην επιβαρύνει εξαρχής το συναισθηματικό κλίμα.