Αρχαία Ελληνικά Γ΄ Γυμνασίου: Ενότητα 2 (μετάφραση - συντακτική ανάλυση - ασκήσεις)

Phil Koch

Αρχαία Ελληνικά Γ΄ Γυμνασίου: Ενότητα 2 (μετάφραση - συντακτική ανάλυση - ασκήσεις)

Θυσία για την πατρίδα

Α. Κείμενο

Σε περιόδους πολέμου οι Αθηναίοι πραγματοποιούσαν με δημόσια δαπάνη μεγαλοπρεπή τελετή προς τιμήν των νεκρών πολεμιστών. Επιστέγασμα της τελετής αυτής αποτελούσε η εκφώνηση του Ἐπιταφίου λόγου από επιφανή άνδρα της πόλης. Το απόσπασμα που θα μελετήσετε προέρχεται από τον Ἐπιτάφιο– που, πιθανόν, συντέθηκε από τον Λυσία– προς τιμήν των νεκρών του Κορινθιακού πολέμου.

Ὥστε προσήκει τούτους εὐδαιμονεστάτους ἡγεῖσθαι, οἵτινες ὑπὲρ μεγίστων καὶ καλλίστων κινδυνεύσαντες οὕτω τὸν βίον ἐτελεύτησαν, οὐκ ἐπιτρέψαντες περὶ αὑτῶν τῇ τύχῃ οὐδ’ ἀναμείναντες τὸν αὐτόματον θάνατον, ἀλλ’ ἐκλεξάμενοι τὸν κάλλιστον. Καὶ γάρ τοι ἀγήρατοι μὲν αὐτῶν αἱ μνῆμαι, ζηλωταὶ δὲ ὑπὸ πάντων ἀνθρώπων αἱ τιμαί· οἳ πενθοῦνται μὲν διὰ τὴν φύσιν ὡς θνητοί, ὑμνοῦνται δὲ ὡς ἀθάνατοι διὰ τὴν ἀρετήν. Καὶ γάρ τοι θάπτονται δημοσίᾳ, καὶ ἀγῶνες τίθενται ἐπ’ αὐτοῖς ῥώμης καὶ σοφίας καὶ πλούτου, ὡς ἀξίους ὄντας τοὺς ἐν τῷ πολέμῳ τετελευτηκότας ταῖς αὐταῖς τιμαῖς καὶ τοὺς ἀθανάτους τιμᾶσθαι. Ἐγὼ μὲν οὖν αὐτοὺς καὶ μακαρίζω τοῦ θανάτου καὶ ζηλῶ, καὶ μόνοις τούτοις ἀνθρώπων οἶμαι κρεῖττον εἶναι γενέσθαι, οἵτινες, ἐπειδὴ θνητῶν σωμάτων ἔτυχον, ἀθάνατον μνήμην διὰ τὴν ἀρετὴν αὑτῶν κατέλιπον.

Λυσίας, Ἐπιτάφιος τοῖς Κορινθίων βοηθοῖς 79-81

Μετάφραση: Επομένως ταιριάζει να θεωρούμε πολύ ευτυχισμένους αυτούς οι οποίοι, αφού διακινδύνευσαν για τα πιο μεγάλα και τα πιο ωραία, πέθαναν μ’ αυτό τον τρόπο, χωρίς να εμπιστευτούν τους εαυτούς τους στην τύχη ούτε να περιμένουν τον φυσικό θάνατο, αλλά διαλέγοντας τον ωραιότερο θάνατο. Και γι’ αυτό βέβαια οι αναμνήσεις γι’ αυτούς θα είναι αγέραστες και οι τιμές αξιοζήλευτες απ’ όλους τους ανθρώπους· αυτοί πενθούνται βέβαια λόγω της φύσης τους ως θνητοί, υμνούνται όμως λόγω της γενναιότητάς τους ως αθάνατοι. Και γι’ αυτό βέβαια θάβονται με δημόσια φροντίδα και καθιερώνονται προς τιμήν τους αγώνες δύναμης, σοφίας και πλούτου, με την ιδέα ότι είναι άξιοι αυτοί που έχουν σκοτωθεί στον πόλεμο να τιμούνται με τις ίδιες τιμές με τους αθάνατους. Εγώ λοιπόν αυτούς και καλοτυχίζω για το θάνατό τους και τους ζηλεύω, και νομίζω ότι μόνο αυτοί από τους ανθρώπους άξιζαν περισσότερο να ζήσουν, οι οποίοι, αφού είχαν σώματα θνητά, άφησαν πίσω λόγω της γενναιότητάς τους αθάνατη μνήμη.     

Ερμηνευτικά σχόλια

Στον Κορινθιακό πόλεμο (395-387 π.Χ.) αναμετρήθηκαν οι Σπαρτιάτες, οι Φωκείς και οι Ορχομένιοι από τη μια πλευρά και ο συνασπισμός Αθηναίων, Θηβαίων, Κορινθίων, Αργείων από την άλλη. Ο πόλεμος ίσως να υποκινήθηκε από τον Πέρση βασιλιά Αρταξέρξη, γιατί ο βασιλιάς των Σπαρτιατών Αγησίλαος, που βρισκόταν με τον στρατό του στη Μ. Ασία, σημείωνε απανωτές νίκες εναντίον των Περσών. Η Σπάρτη αναγκάστηκε να ανακαλέσει τον Αγησίλαο στην Ελλάδα, γιατί δεν υπήρχε άλλος στρατηγός ικανός να αντιμετωπίσει τους εχθρούς της. Πράγματι, ο Αγησίλαος το 394 π.Χ. νίκησε στην Κορώνεια τον αντίπαλο συνασπισμό. Ο πόλεμος συνεχίστηκε με μειωμένη ένταση μέχρι το 387 π.Χ., και το 386 π.Χ. υπογράφτηκε η Ανταλκίδειος ειρήνη.

ὑπὲρ μεγίστων καὶ καλλίστων: Τα μέγιστα και ευγενέστερα ιδανικά, για τα οποία έπεσαν οι ένδοξοι νεκροί της πόλης, είναι το μεγαλείο και η τιμή της πατρίδας, που εμπνέουν διαχρονικά τους πολεμιστές στα πεδία των μαχών.

ἀγῶνες τίθενται ἐπ’ αὐτοῖς ῥώμης καὶ σοφίας καὶ πλούτου: Εκτός από τις επικήδειες τελετές και την εκφώνηση του Ἐπιταφίου, η πολιτεία διοργάνωνε προς τιμήν των νεκρών αγώνες αθλητικούς, μουσικούς (δηλ. μουσικής και ποίησης) και ιππικούς· οι τελευταίοι ιδιαίτερα έδιναν την ευκαιρία στους ευπορότερους να επιδείξουν τον πλούτο τους. Η συνήθεια να τελούνται αθλητικοί αγώνες προς τιμήν νεκρών επιφανών πολεμιστών είναι πολύ παλιά· τη συναντάμε ήδη στην Ἰλιάδα κατά την ταφή του Πατρόκλου.

Ερωτήσεις

1. Ποιοι αξίζουν, σύμφωνα με το κείμενο, να θεωρούνται πραγματικά ευδαίμονες και γιατί;

Ο Λυσίας θεωρεί πραγματικά ευδαίμονες εκείνους οι οποίοι έφτασαν στο τέλος της ζωής τους δίνοντας αγώνες για τα σπουδαιότερα και τα ωραιότερα ιδανικά· εκείνους οι οποίοι δεν παρέμειναν αμέτοχοι περιμένοντας το φυσικό θάνατο· εκείνους που δεν άφησαν την πορεία της ζωής τους να κριθεί από κάποιο τυχαίο γεγονός. Πρόκειται για τους ανθρώπους που προτίμησαν να πολεμήσουν για το καλό της πατρίδας τους και πέθαναν τελικά στο πεδίο της μάχης προσφέροντας τη ζωή τους ως ύψιστη θυσία στην πατρίδα και στους συμπολίτες τους. Οι άνθρωποι αυτοί πεθαίνουν γνωρίζοντας μια διαρκή και ακατάλυτη δόξα, καθώς αντί να σκεφτούν τον εαυτό τους και να αποφύγουν το χρέος τους απέναντι στην πατρίδα, επέλεξαν να πολεμήσουν μέχρι τέλους για τα ιδανικά τους, για το μεγαλείο και την τιμή της πατρίδας.

2. Για ποιους λόγους οι νεκροί πολεμιστές της πόλης θεωρούνται άξιοι ιδιαίτερων τιμών;

Ο Λυσίας τονίζει εμφατικά πως οι νεκροί πολεμιστές της πόλης κατόρθωσαν κάτι το ιδιαίτερα ξεχωριστό, καθώς αν και ήταν θνητοί άνθρωποι, κατάφεραν με τη γενναιότητά τους να κληροδοτήσουν στις επόμενες γενιές ένα παράδειγμα ήθους και αρετής που θα παραμείνει αθάνατο. Οι πολεμιστές αυτοί ξεπερνώντας όλους τους περιορισμούς που τους έθετε η θνητή τους φύση, ξεπερνώντας το φόβο και την έμφυτη αγάπη για τη ζωή επέλεξαν αυτοβούλως να θυσιαστούν υπερασπιζόμενοι την τιμή της πατρίδας τους. Έτσι, η γενναιότητα, η διάθεση αυτοθυσίας και η φιλοπατρία τους συνιστούν στοιχεία που τους καθιστούν άξιους ιδιαίτερων τιμών από τους συμπολίτες τους.

3. οἳ πενθοῦνται μὲν διὰ τὴν φύσιν ὡς θνητοί, ὑμνοῦνται δὲ ὡς ἀθάνατοι διὰ τὴν ἀρετήν: Να σχολιάσετε τη χρήση του σχήματος της αντίθεσης στο απόσπασμα.

Στη φράση αυτή παρατηρούμε μια αξιοθαύμαστη σύνδεση αντίθετων εννοιών, η οποία μάλιστα αποτελεί και την ουσία ολόκληρου του αποσπάσματος. Από τη μία αναφέρεται η φύσις, που με τους αδήριτους νόμους της είναι κοινή για όλους, και από την άλλη η ἀρετή, που διαφοροποιεί τους ανθρώπους. Η ἀρετή είναι ακριβώς αυτή που αναιρεί τη φυσική αντίθεση θνητός - ἀθάνατος και μετατρέπει το πένθος σε ύμνο. Πρόκειται, λοιπόν, για τριπλή αντίθεση, της οποίας οι όροι συμπλέκονται σε ένα αδιάσπαστο σύνολο.

4. Σε ποιες περιπτώσεις και με ποιες εκδηλώσεις τιμώνται στις μέρες μας όσοι θυσιάζονται για την πατρίδα; Ποιες ομοιότητες και διαφορές διακρίνετε σε σχέση με όσα αναφέρονται στο κείμενο;

Για όσους θυσίασαν τη ζωή τους ή έχουν προσφέρει μεγάλες υπηρεσίες στην πατρίδα, η ταφή «δημοσία δαπάνη» και οι πάνδημες τελετές, καθώς και ο χαρακτηρισμός «αθάνατος», είναι τιμές που αποδίδονται και σήμερα. Στις μέρες μας είναι σύνηθες να τελούνται εορταστικές εκδηλώσεις που συνοδεύονται από κατάθεση στεφάνων, καθώς και από στρατιωτικές και μαθητικές παρελάσεις κατά τις εθνικές επετείους. Δεν έχουμε, ωστόσο, διατηρήσει τη συνήθεια των αρχαίων Ελλήνων να τιμούνται οι ένδοξοι νεκροί με τη διοργάνωση αθλητικών και μουσικών αγώνων.

Συντακτική ανάλυση

Ὥστε προσήκει τούτους εὐδαιμονεστάτους ἡγεῖσθαι: Κύρια πρόταση

προσήκει: Ρήμα (απρόσωπο). ἡγεῖσθαι: Τελικό απαρέμφατο ως υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος. Ως υποκείμενο του απαρεμφάτου εννοείται το ἡμᾶς (ετεροπροσωπία). τούτους: Αντικείμενο του απαρεμφάτου. εὐδαιμονεστάτους: Κατηγορούμενο στο τούτους.

οἵτινες ὑπὲρ μεγίστων καὶ καλλίστων κινδυνεύσαντες οὕτω τὸν βίον ἐτελεύτησαν, οὐκ ἐπιτρέψαντες περὶ αὑτῶν τῇ τύχῃ οὐδ’ ἀναμείναντες τὸν αὐτόματον θάνατον, ἀλλ’ ἐκλεξάμενοι τὸν κάλλιστον: Δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική στο τούτους (εναλλακτικά: αναφορική αιτιολογική πρόταση)

ἐτελεύτησαν: Ρήμα. οἵτινες: Υποκείμενο. τὸν βίον: Αντικείμενο του ρήματος. κινδυνεύσαντες: Χρονική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. ὑπὲρ μεγίστων καὶ καλλίστων: Εμπρόθετοι προσδιορισμοί της υπεράσπισης. οὕτω: Επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου. ἐπιτρέψαντες - ἀναμείναντες - ἐκλεξάμενοι: Τροπικές μετοχές συνημμένες στο υποκείμενο του ρήματος. τῇ τύχῃ: Αντικείμενο της μετοχής ἐπιτρέψαντες. περὶ αὑτῶν: Εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς. θάνατον: Αντικείμενο στη μετοχή ἀναμείναντες. τὸν αὐτόματον: Επιθετικός προσδιορισμός στο θάνατον. τὸν κάλλιστον: Αντικείμενο στη μετοχή ἐκλεξάμενοι.

Καὶ γάρ τοι ἀγήρατοι μὲν αὐτῶν αἱ μνῆμαι, ζηλωταὶ δὲ ὑπὸ πάντων ἀνθρώπων αἱ τιμαί: Κύρια πρόταση

Ως ρήμα εννοείται το εἰσί ή το ἔσονται. αἱ μνῆμαι / αἱ τιμαί: Υποκείμενα του ρήματος. ἀγήρατοι: Κατηγορούμενο στο αἱ μνῆμαι. ζηλωταὶ: Κατηγορούμενο στο αἱ τιμαί. αὐτῶν: Γενική αντικειμενική στο αἱ μνῆμαι. ὑπὸ ἀνθρώπων: Εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου. πάντων: Κατηγορηματικός προσδιορισμός στο ἀνθρώπων.

οἳ πενθοῦνται μὲν διὰ τὴν φύσιν ὡς θνητοί: Κύρια πρόταση

πενθοῦνται: Ρήμα. οἳ: Υποκείμενο. θνητοί: Κατηγορούμενο. διὰ τὴν φύσιν: Εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας.

ὑμνοῦνται δὲ ὡς ἀθάνατοι διὰ τὴν ἀρετήν: Κύρια πρόταση

ὑμνοῦνται: Ρήμα. Ως υποκείμενο εννοείται το οἳ. ἀθάνατοι: Κατηγορούμενο στο υποκείμενο του ρήματος. διὰ τὴν ἀρετήν: Εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας.

Καὶ γάρ τοι θάπτονται δημοσίᾳ: Κύρια πρόταση

θάπτονται: Ρήμα. Ως υποκείμενο εννοείται το οὗτοι. δημοσίᾳ: Δοτική του τρόπου.

καὶ ἀγῶνες τίθενται ἐπ’ αὐτοῖς ῥώμης καὶ σοφίας καὶ πλούτου, ὡς ἀξίους ὄντας τοὺς ἐν τῷ πολέμῳ τετελευτηκότας ταῖς αὐταῖς τιμαῖς καὶ τοὺς ἀθανάτους τιμᾶσθαι: Κύρια πρόταση

τίθενται: Ρήμα. ἀγῶνες: Υποκείμενο. ἐπ’ αὐτοῖς: Εμπρόθετος προσδιορισμός της τιμής. ῥώμης καὶ σοφίας καὶ πλούτου: Γενικές αντικειμενικές από το ἀγῶνες. ὡς ὄντας: Αιτιολογική μετοχή, υποκειμενικής αιτιολογίας. τοὺς τετελευτηκότας: Επιθετική μετοχή ως υποκείμενο της μετοχής ὄντας. τοὺς ἀθανάτους: Υποκείμενο στη μετοχή ὄντας. ἀξίους: Κατηγορούμενο στα υποκείμενα της μετοχής ὄντας. τιμᾶσθαι: Απαρέμφατο της αναφοράς μέσω του επιθέτου ἀξίους. Ως υποκείμενα του απαρεμφάτου τίθενται τα τοὺς τετελευτηκότας - τοὺς ἀθανάτους. τιμαῖς: Δοτική του μέσου. ταῖς αὐταῖς: Επιθετικός προσδιορισμός στο τιμαῖς. τοὺς ἐν τῷ πολέμῳ: Επιθετικός προσδιορισμός στο τετελευτηκότας. ἐν τῷ πολέμῳ: Εμπρόθετος προσδιορισμός του χρόνου (χρονική διάρκεια).

Ἐγὼ μὲν οὖν αὐτοὺς καὶ μακαρίζω τοῦ θανάτου: Κύρια πρόταση

μακαρίζω: Ρήμα. Ἐγὼ: Υποκείμενο. αὐτοὺς: Αντικείμενο. τοῦ θανάτου: Γενική της αιτίας.

καὶ ζηλῶ: Κύρια πρόταση

ζηλῶ: Ρήμα. Ως υποκείμενο του ρήματος εννοείται το Ἐγὼ και ως αντικείμενο το αὐτοὺς.

καὶ μόνοις τούτοις ἀνθρώπων οἶμαι κρεῖττον εἶναι γενέσθαι: Κύρια πρόταση

οἶμαι: Ρήμα. Ως υποκείμενο εννοείται το ἐγώ. κρεῖττον εἶναι: Ειδικό απαρέμφατο ως αντικείμενο ρήματος (πρόκειται για απρόσωπη έκφραση). γενέσθαι: Τελικό απαρέμφατο ως υποκείμενο της απρόσωπης έκφρασης. τούτοις: Δοτική προσωπική στην απρόσωπη έκφραση. μόνοις: Κατηγορηματικός προσδιορισμός στο τούτοις. ἀνθρώπων: Γενική διαιρετική.

οἵτινες ἀθάνατον μνήμην διὰ τὴν ἀρετὴν αὑτῶν κατέλιπον: Δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική στο μόνοις τούτοις

κατέλιπον: Ρήμα. οἵτινες: Υποκείμενο ρήματος. μνήμην: Αντικείμενο ρήματος. ἀθάνατον: Επιθετικός προσδιορισμός στο μνήμην. διὰ τὴν ἀρετὴν: Εμπρόθετος προσδιορισμός της αιτίας. αὑτῶν: Γενική κτητική.

ἐπειδὴ θνητῶν σωμάτων ἔτυχον: Δευτερεύουσα αιτιολογική πρόταση

ἔτυχον: Ρήμα. Ως υποκείμενο εννοείται το οὗτοι. σωμάτων: Αντικείμενο ρήματος. θνητῶν: Επιθετικός προσδιορισμός στο σωμάτων.

Β. Λεξιλογικά – Ετυμολογικά

Στις Ενότητες 2-6, με αφορμή το λεξιλόγιο κάθε Ενότητας, θα επαναλάβετε τα κεφάλαια της παραγωγής στην α.ε. τα οποία διδαχθήκατε στην Α΄ Γυμνασίου.

Να συμπληρώσετε την τρίτη στήλη με τις κατάλληλες λέξεις της α.ε. και να γράψετε στην τέταρτη στήλη, όπου χρειάζεται, τι δηλώνουν:

Ουσιαστικά παράγωγα από ρήματα

πρωτότυπη  λέξη  παραγωγική κατάληξη   παράγωγη λέξη    δηλώνει:

γίγνομαι

(θ. γεν-)                      -εύς                                   ὁ γον-εύς    πρόσωπο που ενεργεί

                                     -σις                                  ἡ γένεσις         ενέργεια

ἡγέομαι,ἡγοῦμαι       -της                                  ὁ ἡγέτης       πρόσωπο που ενεργεί

                                     -μών                                 ὁ ἡγεμών      πρόσωπο που ενεργεί

θάπτω                           -ή                                    ἡ ταφ-ή           ενέργεια           

τίθημι (θ. θε-)           -σις                                   ἡ θέσις            κατάσταση        

τιμάω, τιμῶ                 -της                                  ὁ τιμη-τής    πρόσωπο που ενεργεί    

                                         -σις                               ἡ τίμησις          ενέργεια                                               

                                     -μα                                    το τίμημα   αποτέλεσμα ενέργειας

τρέπω

(θ. τροπ-)                      -ή                                     ἡ τροπή           ενέργεια            

                                       -ος                                    ὁ τρόπος          ενέργεια         

τυγχάνω (θ. τυχ-)         -η                                    ἡ τύχη              κατάσταση

φύω                               -σις                                 ἡ φύσις            κατάσταση      

Ασκήσεις

1. Να γράψετε ουσιαστικά της α.ε. παράγωγα των ρ. μένω, ἐκλέγω και ποιῶ και να τα εντάξετε σε κατηγορίες ανάλογα με αυτό που δηλώνουν.

μένω: μονή (τόπος)

ἐκλέγω: ἐκλογή (ενέργεια), ἐκλογεύς (πρόσωπο που ενεργεί)

ποιῶ: ποιητής (πρόσωπο που ενεργεί), ποίησις (ενέργεια), ποίημα (αποτέλεσμα ενέργειας)

2. Να σχηματίσετε σύνθετα της α.ε. με τις λέξεις που δίνονται:

αὐτός + τέλος =  ὁ αὐτοτελής                    

αὐτός + χείρ =  ὁ αὐτόχειρ            

αὐτός + σχέδιος = ὁ αὐτοσχέδιος               

αὐτός + ὁράω, ὁρῶ (θ. μέλλ. ὀπ-) = ὁ αὐτόπτης 

(πβ. ν.ε.: ο αυτόπτης μάρτυρας)

3. Για καθένα από τα παρακάτω ουσιαστικά της ν.ε. να βρείτε έναν ετυμολογικά συγγενή ρηματικό τύπο από το κείμενο της Ενότητας:

θήκη: τίθενται

κατάλοιπο: κατέλιπον

δυστυχία: τύχῃ, ἔτυχον

επιτροπή: ἐπιτρέψαντες

γενεά: γενέσθαι

ουσία: ὄντας, εἶναι

κατάλογος: ἐκλεξάμενοι

ενταφιασμός: θάπτονται

4. Να γράψετε ουσιαστικά και επίθετα της ν.ε. ομόρριζα των ρημάτων που δίνονται:

ρήμα                                         ουσιαστικό                   επίθετο

προστίθημι (= προσθέτω)     πρόσθεση                      πρόσθετος, προσθετικός

παρατίθημι (= παραθέτω)     παράθεση                      παραθετικός

ἀνατρέπω                                 ανατροπή                    ανατρεπτικός, ανατρέψιμος

ὑποτιμάω, -ῶ                            υποτίμηση                        υποτιμητικός

ἐκλέγω                                       εκλογή                              εκλεκτός

πάρειμι                                     παρουσία                          παροντικός

Γ1. Γραμματική

Παραθετικά επιθέτων και επιρρημάτων

Στην πρώτη περίοδο του κειμένου της Ενότητας συναντάμε τους παρακάτω τύπους υπερθετικού βαθμού επιθέτων: εὐδαιμονεστάτους, μεγίστων, καλλίστων και κάλλιστον.

Όπως και στη ν.ε., οι βαθμοί των επιθέτων και των επιρρημάτων είναι: ο θετικός, ο συγκριτικός και ο υπερθετικός.

Οι δύο τελευταίοι βαθμοί αποτελούν τα παραθετικά των επιθέτων και επιρρημάτων. Ο σχηματισμός τους είναι μονολεκτικός και περιφραστικός:

Ι. Παραθετικά επιθέτων

Α. Ομαλά παραθετικά

Η επιλογή μεταξύ -ο- και -ω- για τις καταλήξεις των παραθετικών των δευτερόκλιτων επιθέτων εξαρτάται από το εάν η παραλήγουσα του επιθέτου στο θετικό βαθμό είναι μακρά ή βραχεία. Συγκεκριμένα:

Εάν η παραλήγουσα του επιθέτου είναι μακρά (π.χ. ξηρός), στα παραθετικά του επιθέτου χρησιμοποιείται -ο- (ξηρότερος, ξηρότατος).

Εάν η παραλήγουσα του επιθέτου είναι βραχεία (π.χ. σοφός), στα παραθετικά του επιθέτου χρησιμοποιείται -ω- (σοφώτερος, σοφώτατος).

Ειδική περίπτωση αποτελεί η «θέσει μακρά» παραλήγουσα. Ως θέσει μακρά λογίζεται οποιαδήποτε συλλαβή –ανεξαρτήτως του φωνήεντος που περιέχει– εφόσον ακολουθείται από δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή από διπλό σύμφωνο (π.χ. σεμνός, σεμνότερος, σεμνότατος).

Προκειμένου να σχηματίσουμε τα παραθετικά ενός επιθέτου που στην παραλήγουσα του θετικού βαθμού παρουσιάζει δίχρονο φωνήεν (α, ι, υ), πρέπει να γνωρίζουμε ποια δευτερόκλιτα επίθετα έχουν το φωνήεν της παραλήγουσας μακρό και ποια βραχύ.

Έχουν το δίχρονο της παραλήγουσας μακρό τα επίθετα:

- ἀνιαρός, ἰσχυρός, ψιλός, φλύαρος, πρᾶος και λιτός, π.χ. ἀνιαρότερος, ἀνιαρότατος.   

- που είναι σύνθετα με β΄ συνθετικό τα ουσιαστικά λύπη, κίνδυνος, ψυχή, θυμός, τιμή, νίκη και κῦρος, π.χ. εὐψυχότερος, εὐψυχότατος.

Έχουν το δίχρονο της παραλήγουσας βραχύ τα επίθετα που λήγουν σε:

-ιος, -ικος, -ιμος, -ινος, π.χ. δόκιμος → δοκιμώτερος, δοκιμώτατος.   

-ακος, -αλος, -αμος, -ανος, -ατος, π.χ. δυνατός → δυνατώτερος, δυνατώτατος.    

-αρος, -υρος, -χος, π.χ. ἥσυχος → ἡσυχώτερος, ἡσυχώτατος.

Ο πίνακας που ακολουθεί περιλαμβάνει τα πλέον εύχρηστα επίθετα που σχηματίζουν ανώμαλα παραθετικά:

θετικός                       συγκριτικός                         υπερθετικός

ἀγαθός                      ὁ, ἡ ἀμείνων, τὸ ἄμεινον          ἄριστος, -η, -ον

                                   ὁ, ἡ βελτίων, τὸ βέλτιον           βέλτιστος, -η, -ον

                                   ὁ, ἡ κρείττων, τὸ κρεῖττον       κράτιστος, -η, -ον

                                   ὁ, ἡ λῲων, τὸ λῷον                    λῷστος, -η, -ον

κακός                        ὁ, ἡ κακίων, τὸ κάκιον             κάκιστος, -η, -ον

                                   ὁ, ἡ χείρων, τὸ χεῖρον               χείριστος, -η, -ον

καλός                        ὁ, ἡ καλλίων, τὸ κάλλιον         κάλλιστος, -η, -ον

μέγας                         ὁ, ἡ μείζων, τὸ μεῖζον              μέγιστος, -η, -ον

μικρός                       ὁ, ἡ ἐλάττων, τὸ ἔλαττον          ἐλάχιστος, -η, -ον

ὀλίγος                        ὁ, ἡ μείων, τὸ μεῖον                   ὀλίγιστος, -η, -ον

πολύς                        ὁ, ἡ πλείων, τὸ πλέον                 πλεῖστος, -η, -ον

Ο συγκριτικός βαθμός των επιθέτων που σχηματίζουν ανώμαλα παραθετικά κλίνεται όπως το δικατάληκτο τριτόκλιτο επίθετο ὁ/ἡ σώφρων, τὸ σῶφρον.

ενικός αριθμός                             

          αρσενικό - θηλυκό                   ουδέτερο          

ον.     ὁ/ἡ βελτίων                                   τὸ βέλτιον           

γεν.   τοῦ/τῆς βελτίονος                        τοῦ βελτίονος

δοτ.   τῷ/τῇ βελτίονι                              τῷ βελτίονι         

αιτ.    τόν/τὴν βελτίονα, βελτίω           τὸ βέλτιον

κλ.    (ὦ) βέλτιον                                     (ὦ) βέλτιον

           

πληθυντικός αριθμός

αρσενικό - θηλυκό                               ουδέτερο

οἱ/αἱ βελτίονες, βελτίους                        τὰ βελτίονα, βελτίω

τῶν βελτιόνων                                           τῶν βελτιόνων

τοῖς/ταῖς βελτίοσι                                     τοῖς βελτίοσι

τούς/τὰς βελτίονας, βελτίους                  τὰ βελτίονα, βελτίω

(ὦ) βελτίονες, βελτίους                             (ὦ) βελτίονα, βελτίω

Γ. Περιφραστικοί τύποι παραθετικών

Όλα τα επίθετα (και τα επιρρήματα) μπορούν να σχηματίσουν και περιφραστικά παραθετικά ως εξής:

Συγκριτικός: μᾶλλον + θετικός βαθμός επιθέτου

Υπερθετικός: μάλιστα + θετικός βαθμός επιθέτου

π.χ. εὐδαίμων, μᾶλλον εὐδαίμων, μάλιστα εὐδαίμων

Δ. Επίθετα που δε σχηματίζουν παραθετικά

Δε σχηματίζουν παραθετικά τα επίθετα που σημαίνουν: ύλη (π.χ. λίθινος), τόπο (π.χ. θαλάσσιος), χρόνο (π.χ. ἐνιαύσιος = ετήσιος), μέτρο (π.χ. πηχυαῖος), συγγένεια ή καταγωγή (π.χ. πατρικός), μόνιμη κατάσταση (π.χ. θνητός, ἀθάνατος).

Β. Ανώμαλα

Τα πιο εύχρηστα ανώμαλα παραθετικά επιρρημάτων είναι τα εξής:

θετικός   συγκριτικός                         υπερθετικός

εὖ            ἄμεινον, βέλτιον, κρεῖττον      ἄριστα, βέλτιστα, κράτιστα

κακῶς     χεῖρον, κάκιον                          χείριστα, κάκιστα

καλῶς      κάλλιον                                     κάλλιστα

μάλα       μᾶλλον                                        μάλιστα

ὀλίγον     μεῖον, ἔλαττον, ἧττον               ὀλίγιστα, ἐλάχιστα, ἥκιστα

πολύ       πλέον                                         πλεῖστον, πλεῖστα

Γ2. Σύνταξη

Οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί – Χρήσεις των πλάγιων πτώσεων

Στην προηγούμενη τάξη διδαχθήκατε γενικά τα είδη των επιρρηματικών προσδιορισμών και τους εμπρόθετους επιρρηματικούς προσδιορισμούς.

Ποιες μετοχές του κειμένου της Ενότητας έχουν επιρρηματική σημασία;

κινδυνεύσαντες: Χρονική μετοχή

ἐπιτρέψαντες - ἀναμείναντες - ἐκλεξάμενοι: Τροπικές μετοχές

ὡς ὄντας: Αιτιολογική μετοχή

- Στην ακόλουθη φράση να εντοπίσετε το επίρρημα και να βρείτε τι δηλώνει: οὕτω τὸν βίον ἐτελεύτησαν.

οὕτω = επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου

Στο κείμενο της Ενότητας συναντήσατε:

τη δοτική δημοσίᾳ, που δηλώνει την επιρρηματική σχέση του τρόπου και προσδιορίζει το ρήμα θάπτονται,

τη δοτική ταῖς τιμαῖς, που δηλώνει την επιρρηματική σχέση του τρόπου και προσδιορίζει το απαρέμφατο τιμᾶσθαι, και

τη γενική τοῦ θανάτου, που δηλώνει την επιρρηματική σχέση της αιτίας και προσδιορίζει το ρήμα μακαρίζω.

Μερικές από τις πιο συνηθισμένες επιρρηματικές χρήσεις των πλάγιων πτώσεων είναι οι ακόλουθες:

τόπος  γεν.: Αὐτοῦ (= εκεί) ἐκοιμήθη.

             δοτ.: Οἱ Ἀθηναῖοι μόνοι Μαραθῶνι ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας προυκινδύνευσαν.

             αιτ.: Πορεύεται τριάκοντα σταδίους.

χρόνος   γεν.: Ἐκείνης τῆς νυκτὸς οὐδεὶς ἐκοιμήθη.

             δοτ.: Τῇ ὑστεραίᾳ τῆς μάχης ἀφίκοντο (= έφτασαν την επομένη της μάχης).

             αιτ.: Ἐκεῖ ἔμειναν ἡμέρας τρεῖς.

αιτία  γεν.: Ζηλῶ σε τοῦ πλούτου.

             δοτ.: Οἱ γεραίτεροι ταῖς τῶν νέων τιμαῖς ἀγάλλονται.

             αιτ.: Τί ταῦτα μ’ ἀνιᾷς οὐδὲν ὠφελουμένη; (= γιατί με στενοχωρείς...)

αναφορά  γεν.: Τί δὲ ἵππων οἴει;

                          Εἰπὲ δέ μοι πατρός.

                 δοτ.: Γνώμῃ τῶν ἄλλων προέχομεν (= υπερέχουμε από τους άλλους στην κρίση).

                 αιτ.: Διαφέρομεν ἀλλήλων τὴν φύσιν.

ποσό  γεν.: Ὁ ἀγρὸς ἑβδομήκοντα μνῶν ἐπράθη (= πουλήθηκε).

            δοτ.: Πολλῷ κρεῖττόν ἐστιν ἐμφανὴς φίλος ἢ χρυσὸς ἀφανής.

            αιτ.: Ἐγκρατὲς δὲ τῆς πόλεως τὰ πολλὰ τὸ πλῆθός ἐστιν.

τρόπος          δοτ.: Δημοσίᾳ τοῦ θηρᾶν ἐπιμέλονται.

             αιτ.: Τοῦτον τὸν τρόπον σύμμαχοι ἀλλήλοις ἐγένοντο.

Ασκήσεις

1. Να γράψετε τους τύπους των επιθέτων που ζητούνται στις παρενθέσεις:

συνήθης (ονομ. πληθ. ουδ. συγκρ.) = συνηθέστερα     

εὐδαίμων (αιτ. εν. ουδ. υπερθ.) = εὐδαιμονέστατον    

σαφής (δοτ. εν. αρσ. υπερθ.) = σαφεστάτῳ       

ὑψηλός (ονομ. πληθ. θηλ. συγκρ.) = ὑψηλότεραι

ἐλεήμων (αιτ. πληθ. αρσ. συγκρ.) = ἐλεημονεστέρους

2. Να μεταφέρετε τα επίθετα στον συγκριτικό βαθμό στο γένος, στον αριθμό και στην πτώση όπου βρίσκονται:

βέβαιον (αρσ.), ἄξιοι, δεινούς, ἀφθόνων (ουδ.), νέαν.

βέβαιον (αρσ.): βεβαιότερον

ἄξιοι: ἀξιώτεροι

δεινούς: δεινοτέρους

ἀφθόνων (ουδ.): ἀφθονωτέρων

νέαν: νεωτέραν

3. Να συμπληρώσετε τις φράσεις με τους κατάλληλους τύπους συγκριτικού και υπερθετικού βαθμού:

                       Συγκριτικός           Υπερθετικός

τοῦ (καλός)   καλλίονος                καλλίστου       νεανίου

τῇ (μεγάλη)   μείζωνι                    μεγίστη             ἐλπίδι

τὸν (κακός)   κακίονα ή κακίω     κάκιστον        διδάσκαλον

οἱ (πολύς)      πλείονες ή πλείους    πλεῖστοι       πολῖται

τὰς (ὀλίγη)     μείονας ή μείους       ὀλιγίστας       τιμάς

4. Να βρείτε τις πλάγιες πτώσεις που λειτουργούν ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί και να δηλώσετε την επιρρηματική σχέση που εκφράζουν:

α. Ἡ μὲν μήτηρ ἀπῆλθε, Κῦρος δὲ κατέμενε καὶ αὐτοῦ ἐτρέφετο.

αὐτοῦ = γενική τόπου στο ἐτρέφετο

β. Ἕκτῳ δὲ ἔτει Σαμίοις καὶ Μιλησίοις πόλεμος ἐγένετο περὶ Πριήνην.

ἔτει = δοτική χρόνου στο ἐγένετο

γ. Τοσαύτῃ σπουδῇ καὶ προθυμίᾳ τότ’ ἐχώρουν.

σπουδῇ / προθυμίᾳ = δοτικές τρόπου στο ἐχώρουν

δ. Τί (= γιατί) τηνικάδε ἀφῖξαι (= έχεις έρθει τόσο νωρίς), ὦ Κρίτων;

Τί = αιτιατική αιτίας στο ἀφῖξαι

5. Να βρείτε τους επιρρηματικούς προσδιορισμούς των παρακάτω προτάσεων και να δηλώσετε την επιρρηματική σχέση που εκφράζουν:

α. Προστάται ὑμεῖς ἑβδομήκοντα ἔτη καὶ τρία τῶν Ἑλλήνων ἐγένεσθε.

ἔτη = αιτιατική χρόνου στο ἐγένεσθε

β. Ἡ κτῆσις πιστῶν φίλων ἐστὶν οὐδαμῶς σὺν τῇ βίᾳ, ἀλλὰ μᾶλλον σὺν τῇ εὐεργεσίᾳ.

οὐδαμῶς = επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο ἐστὶν

σὺν τῇ βίᾳ / σὺν τῇ εὐεργεσίᾳ = εμπρόθετοι επιρρηματικοί προσδιορισμοί του τρόπου στο ἐστὶν

μᾶλλον = επιρρηματικός προσδιορισμός του ποσού στο ἐστὶν

γ. Παρὰ ταύτην τὴν πόλιν ἦν πυραμὶς λιθίνη, τὸ μὲν εὖρος ἑνὸς πλέθρου, τὸ δὲ ὕψος δύο πλέθρων.

παρά τήν πόλιν = εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός του τόπου (πλησίον) στο ἦν

εὖρος / ὕψος = αιτιατικές αναφοράς στο ἦν

δ. Ἀκούσαντες ταῦτα οἱ ἔφοροι ἔπεμψαν πρὸς Δερκυλίδαν, καὶ ἐκέλευον αὐτὸν διαβαίνειν σὺν τῷ στρατεύματι ἐπὶ Καρίαν.

Ἀκούσαντες = επιρρηματική χρονική μετοχή ως επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου στο ἔπεμψαν

πρὸς Δερκυλίδαν = εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός τόπου (κατεύθυνση σε πρόσωπο) στο ἔπεμψαν

σὺν τῷ στρατεύματι = εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός της συνοδείας στο διαβαίνειν

ἐπὶ Καρίαν = εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός τόπου (κατεύθυνση) στο διαβαίνειν

ε. Ἐν τῷ αὐτῷ θέρει μετὰ τὴν Λέσβου ἅλωσιν Ἀθηναῖοι Νικίου στρατηγοῦντος ἐστράτευσαν ἐπὶ Μινῲαν τὴν νῆσον.

Ἐν τῷ θέρει / μετὰ τὴν ἅλωσιν = εμπρόθετοι επιρρηματικοί προσδιορισμοί χρόνου στο ἐστράτευσαν

ἐπὶ Μινῲαν = εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός εχθρικής διάθεσης στο ἐστράτευσαν