David Talley
Μίλτος Σαχτούρης «Ο στρατιώτης ποιητής»
Το ποίημα ανήκει στη συλλογή Τα
φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο (1958) κι εκφράζει τα αισθήματα της φρίκης και
του φόβου, που κυριαρχούν στην ποίηση του Σαχτούρη και δίνουν μια ζωντανή
εικόνα της εποχής του.
Δεν έχω γράψει ποιήματα
μέσα σε κρότους
μέσα σε κρότους
κύλησε η ζωή μου
Τη μιαν ημέρα έτρεμα
την άλλην ανατρίχιαζα
μέσα στο φόβο
μέσα στο φόβο
πέρασε η ζωή μου
Δεν έχω γράψει ποιήματα
δεν έχω γράψει ποιήματα
μόνο σταυρούς
σε μνήματα
καρφώνω
Ένα ποίημα κραυγή του Μίλτου
Σαχτούρη, ένα ποίημα που αποδίδει με τον πλέον εναργή τρόπο τη φρίκη που βίωσε
ο ίδιος ο ποιητής, αλλά και όλοι οι Έλληνες, τα χρόνια της Κατοχής και του
εμφυλίου πολέμου.
Ο Σαχτούρης δηλώνει εμφατικά πως
δεν έχει γράψει ποιήματα, θέλοντας να τονίσει στους αναγνώστες του πως ό,τι
έχει πρώτιστη σημασία δεν είναι η ποιητική του παραγωγή, αλλά οι σκληρές
συνθήκες υπό τις οποίες έζησε τη ζωή του. Τα ποιήματά του δεν είναι παρά καταγραφές
επώδυνων κι εφιαλτικών βιωμάτων, που δε θα πρέπει να εξετάζονται ως ποιητικά
δημιουργήματα, αλλά ως ντοκουμέντα μιας αιματηρής ιστορικής περιόδου.
Δεν έχω γράψει ποιήματα
μέσα σε κρότους
μέσα σε κρότους
κύλησε η ζωή μου
Η ζωή του Σαχτούρη πέρασε μέσα σε
κρότους, μέσα σ’ ένα πολεμικό πανδαιμόνιο εκρήξεων, πυροβολισμών, κραυγών και
θρήνων. Η ποιητική του παραγωγή, επομένως, δεν μπορεί να εξετάζεται ως
φιλολογική ενασχόληση ενός ανθρώπου που ζει και δημιουργεί σε μια ειρηνική
περίοδο. Η ποιητική του παραγωγή συνίσταται στην αποτύπωση του πόνου και της
απελπισίας ενός ανθρώπου που δεν έχει τη δυνατότητα να ζήσει, όπως θα το
επιθυμούσε κι όπως θα έπρεπε.
Ο Σαχτούρης παλεύει να επιβιώσει
σε μια χώρα που βρίσκεται υπό την κυριαρχία του μίσους και του θανάτου. Η ζωή
του δεν έχει ευχάριστες στιγμές και φιλόδοξες προοπτικές, το μόνο του μέλημα
είναι να επιβιώσει ακόμη μια μέρα μέσα στο πεδίο μάχης, που κάποτε ήταν η
πατρίδα του.
Τη μιαν ημέρα έτρεμα
την άλλην ανατρίχιαζα
μέσα στο φόβο
μέσα στο φόβο
πέρασε η ζωή μου
Ο ποιητής ζει τα δύσκολα χρόνια
της γερμανικής Κατοχής, τον εμφύλιο πόλεμο που χώρισε την Ελλάδα σε δύο
στρατόπεδα, καθώς και τις διώξεις της πρώτης μετεμφυλιακής περιόδου. Ένας
παρατεταμένος εφιάλτης για τη χώρα όπου ο θάνατος παραμόνευε σε κάθε βήμα.
Εκτελέσεις, δολοφονίες, θάνατοι από την πείνα και τις κακουχίες, θάνατοι στο
πεδίο μάχης.
Η ζωή του Σαχτούρη περνά έτσι
μέσα στο φόβο, μέσα σε μια κατάσταση ισχυρού φόβου που παρέλυε κάθε δημιουργική
διάθεση και κάθε πιθανότητα αισιοδοξίας κι ελπίδας. Ο ποιητής αντικρίζει παντού
τη σκληρότητα, τη μοχθηρία των ανθρώπων και το μίσος που τους ωθούσε να σκοτώνουν
ο ένας τον άλλον.
Ο ποιητής τρέμει από φόβο για τη
ζωή του και ανατριχιάζει μπροστά στη σκληρότητα με την οποία γίνονταν οι
δολοφονίες των συνανθρώπων του.
Δεν έχω γράψει ποιήματα
δεν έχω γράψει ποιήματα
μόνο σταυρούς
σε μνήματα
καρφώνω
Υπό αυτές τις συνθήκες η δήλωση
του ποιητή πως δεν έχει γράψει ποιήματα, που επαναλαμβάνεται τρεις φορές,
γίνεται απόλυτα κατανοητή. Ο Σαχτούρης, λοιπόν, δεν έχει γράψει ποιήματα, το
μόνο που έκανε με τις ποιητικές του συνθέσεις ήταν να καρφώνει σταυρούς σε
μνήματα.
Κάρφωσε με τις λέξεις του
σταυρούς στα μνήματα όλων εκείνων των ανθρώπων που πέθαναν ή σκοτώθηκαν στα
χρόνια των πολέμων, στα μνήματα των ονείρων που είχε για τη ζωή του και τα είδε
να ματαιώνονται ένας προς ένα, στα μνήματα των ελπίδων που είχε για το μέλλον
της πατρίδας του, μα διαψεύστηκαν.
Ο Σαχτούρης δεν αντιμετωπίζει τις
συνθέσεις του ως ποιήματα, αλλά ως μαρτυρίες, ως διαρκείς υπενθυμίσεις των
φρικτών εκείνων εμπειριών που έζησε ο ίδιος και οι άνθρωποι της εποχής του. Δε
θέλει, δηλαδή, να χαρακτηρίζονται οι συνθέσεις του ως ποιήματα, καθώς μέσα σ’
αυτές έχει καταθέσει τα πιο πικρά βιώματα της ζωής του, έχει καταγράψει τον
πόνο και το φόβο που δυνάστευσε τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων.
Έγραψε τα ποιήματά του, όχι για
να δοξαστεί ως ποιητής, αλλά για να τιμήσει όλους εκείνους του ανθρώπους που
σκοτώθηκαν, προτού να ζήσουν έστω και τις πιο απλές ευτυχίες, τα έγραψε για να
θυμίζει στις επόμενες γενιές τη δυστυχία που βίωσαν οι Έλληνες εξαιτίας των
πολέμων.
Η τρίτη στροφή του ποιήματος,
άλλωστε, αποσαφηνίζει και τον τίτλο του ποιήματος «Ο στρατιώτης ποιητής», καθώς
μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα πως αντιλαμβανόταν ο Σαχτούρης τον εαυτό του
και το έργο του. Ο Σαχτούρης συνέθεσε τα ποιήματά του με πλήρη επίγνωση του
χρέους του απέναντι στους συνανθρώπους του. Υπήρξε επομένως ένας συνεπής
στρατιώτης που αγωνίστηκε, με το δικό του τρόπο, καταγγέλλοντας τις άθλιες
συνθήκες που επικράτησαν εκείνα τα χρόνια, καταγράφοντας τις επώδυνες εμπειρίες
των Ελλήνων και φροντίζοντας ώστε οι θυσίες τους να διατηρηθούν στη συλλογική
μνήμη. Αντιμέτωπος με τα πλέον φρικιαστικά εγκλήματα που γνώρισε ποτέ αυτός ο
τόπος ο ποιητής θέλησε να παλέψει, με το πενιχρό έστω μέσο της ποίησης, ώστε
τίποτε από αυτά τα βιώματα των Ελλήνων να μην ξεχαστεί.
Στο ποίημα αυτό ο Σαχτούρης
καταφεύγει σε συχνές επαναλήψεις στίχων θέλοντας να μεταδώσει με έμφαση το
μήνυμά τους. Έτσι, η τριπλή επανάληψη του στίχου «δεν έχω γράψει ποιήματα»
φανερώνει τη βαρύτητα που δίνει ο ποιητής σ’ αυτή του τη δήλωση. Είναι,
επομένως, εξαιρετικά σημαντικό για τον ποιητή να μην αντικρίζουμε τους στίχους
του ως ποιήματα, σκέψη που μας παραπέμπει στο ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου
«Ποίηση 1948», όπου διαβάζουμε το εξής: «τούτη η
εποχή / του εμφυλίου σπαραγμού / δεν είναι εποχή / για ποίηση / κι’ άλλα
παρόμοια». Ο Σαχτούρης, όπως κι ο Εγγονόπουλος, θεωρεί πως η εποχή του πολέμου
δεν είναι μια εποχή για ποιητικές και φιλολογικές ενασχολήσεις. Οι στίχοι του
λοιπόν, δεν είναι ανούσια ποιητικά δημιουργήματα, αλλά κάτι πολύ πιο καίριο,
είναι σταυροί που καρφώνει ο ποιητής πάνω σε μνήματα. Είναι ο τρόπος του ποιητή
για να τιμήσει τους νεκρούς του, για να κρατήσει τη θυσία τους αλώβητη απ’ το
πέρασμα του χρόνου.
Η
επανάληψη των στίχων «μέσα σε κρότους» και «μέσα στο φόβο» αποδίδει τις
συνθήκες μέσα στις οποίες έζησε ο ποιητής. Ενώ με τους παρόμοιους στίχους «κύλησε
η ζωή μου» και «πέρασε η ζωή μου», γίνεται ακόμη πιο σαφές πως ο Σαχτούρης
έχασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, μέσα στο φόβο και την ταραχή του
πολέμου, χωρίς να έχει την ευκαιρία να βιώσει όλες εκείνες τις ευτυχίες που
συνιστούν την ξεχωριστή ομορφιά της ζωής.
Με λιτά εκφραστικά μέσα και με
απλές καθημερινές λέξεις ο ποιητής κατορθώνει να μας δώσει με παραστατικό τρόπο
το φόβο που κυριάρχησε στη ζωή του και την απουσία οποιασδήποτε ευτυχίας. Μέσα
στον πόλεμο, φοβούμενος διαρκώς για τη ζωή του, πέρασε τα περισσότερα χρόνια
του ο ποιητής, βρίσκοντας ως μόνη δικαίωση το ποιητικό του έργο, που ήταν ο
δικός του τρόπος να αντισταθεί στο καταστροφικό μίσος του πολέμου. Εκεί που η
λαίλαπα του πολέμου κατέστρεφε ζωές και όνειρα, ο ποιητής έστηνε μικρά μνήματα,
θέλοντας μ’ αυτά να τιμήσει τους συνανθρώπους του και τις ζωές που χάθηκαν τόσο
μάταια.
