Έκθεση Α΄ Λυκείου: Γλωσσομάθεια

Knife painting

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Γλωσσομάθεια

Ο όρος γλωσσομάθεια αναφέρεται στην εκμάθηση ξένων γλωσσών είτε από καθαρά προσωπικό ενδιαφέρον είτε για πρακτικούς λόγους.

Είναι σαφές πως το επίπεδο γνώσης μιας ξένης γλώσσας ποικίλει αρκετά από άτομο σε άτομο, καθώς η άριστη εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας που επιτρέπει την απόλυτα άνετη χρήση του γραπτού και του προφορικού λόγου δεν είναι εύκολη και απαιτεί μεγάλη αφοσίωση.

Η διαφοροποίηση στο επίπεδο γνώσης μιας ξένης γλώσσας σχετίζεται αφενός με τους λόγους για τους οποίους επιχειρεί ένα άτομο να τη μάθει κι αφετέρου με το είδος και την ποιότητα εξάσκησης που έχει αφιερώσει στην εκμάθησή της. Ένα άτομο, για παράδειγμα, που πραγματοποιεί τις σπουδές του σε μια ξένη χώρα και κατόπιν εργάζεται εκεί είναι λογικό να κατακτά τη γλώσσα αυτή σε υψηλότερο επίπεδο απ’ ό,τι κάποιος που τη μαθαίνει φροντιστηριακά και την εξασκεί περιστασιακά και μόνο.

Λόγοι που καθιστούν αναγκαία τη γλωσσομάθεια

Η δεδομένη οικονομική διασύνδεση μεταξύ των κρατών και οι συνεχείς μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις, έχουν διαμορφώσει εκείνες τις συνθήκες που δεν επιτρέπουν πια την εσωστρέφεια μήτε των λαών μήτε των ατόμων. Η τεχνολογία, οι πληροφορίες και η εξέλιξη των επιστημών συνιστούν κοινά αγαθά, που φέρνουν τους πολίτες του κόσμου πολύ πιο κοντά σε σχέση με το παρελθόν. Η γλωσσομάθεια αποτελεί, άρα, τη μόνη απάντηση στην ανάγκη των ανθρώπων να επωφεληθούν από τις ποικίλες προοπτικές που προσφέρει η παγκοσμιοποίηση∙ η σταδιακή δηλαδή δημιουργία μιας παγκόσμιας οικονομικής ζώνης, όπου τα προϊόντα και οι άνθρωποι θα κινούνται ελεύθερα. Ειδικότερα:

- Σε ό,τι αφορά τους πολίτες της Ελλάδας, το γεγονός ότι η χώρα μας αποτελεί μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης διαμορφώνει ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο δράσης των πολιτών σε σχέση με το παρελθόν, εφόσον κάθε πολίτης έχει τη δυνατότητα να εργαστεί και να διαμείνει σε όποιο άλλο κράτος μέλος της Ένωσης επιθυμεί. Ενώ, παράλληλα, έχουν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις εκείνες που καθιστούν επιθυμητή και αναγκαία την οικονομική συνεργασία με τα άλλα κράτη μέλη, επιτρέποντας σε πλήθος ελληνικές επιχειρήσεις και εταιρείες να διεκδικούν συνεργασίες και εμπορικές συναλλαγές με αντίστοιχες εταιρείες των άλλων Ευρωπαϊκών κρατών.

- Οι συνθήκες εμπορικών συναλλαγών και επαγγελματικών αλληλεπιδράσεων με χώρες του εξωτερικού τοποθετούν τη γνώση ξένων γλωσσών στα σημαντικότερα προσόντα που οφείλει να έχει ένας νέος προκειμένου να απορροφηθεί από την έντονα ανταγωνιστική αγορά εργασίας.

- Η εκπληκτική διάδοση των νέων τεχνολογιών και της πληροφορικής καθιστούν αναγκαία της γνώση της αγγλικής γλώσσας, ώστε να είναι εφικτή τόσο η αξιοποίηση όλου του εύρους των προσφερόμενων δυνατοτήτων όσο και η παρακολούθηση των τρεχουσών εξελίξεων στους αντίστοιχους επιστημονικούς κλάδους.

- Το γεγονός ότι ο τουριστικός τομέας είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένος στην Ελλάδα συνδέεται με ευκαιρίες επαγγελματικής αποκατάστασης για τους νέους ανθρώπους που γνωρίζουν καλά μία ή περισσότερες ξένες γλώσσες. Ενώ, καθιστά αναγκαία την εκμάθηση ξένων γλωσσών για εκείνους τους επαγγελματίες που δραστηριοποιούνται σε περιοχές που εντοπίζεται αυξημένη τουριστική κίνηση.

Τα οφέλη της γλωσσομάθειας

Η γλωσσομάθεια συνδέεται με τη δυνατότητα επαγγελματικής αποκατάστασης και ανέλιξης, με τη διεύρυνση των γνώσεων και της αντίληψης του ατόμου, αλλά και με τη δυνατότητα πιο ουσιαστικής επικοινωνίας με ανθρώπους άλλων εθνικοτήτων. Ειδικότερα:

- Η γλωσσομάθεια αποτελεί καίριο προσόν για την επαγγελματική σταδιοδρομία του ατόμου. Οι σύγχρονες συνθήκες οικονομικής δραστηριοποίησης φέρνουν σε συνεχή επαφή και συνεργασία τις ελληνικές επιχειρήσεις με αντίστοιχες άλλων κρατών, γεγονός που σημαίνει πως η γνώση ξένων γλωσσών αποτελεί αναγκαίο εφόδιο για τους νέους ανθρώπους που εισέρχονται στον εργασιακό στίβο. Ιδίως, μάλιστα, για τους νέους που έχουν τη φιλοδοξία να διεκδικήσουν μελλοντικά υψηλόβαθμες θέσεις ευθύνης, η γνώση ξένων γλωσσών είναι, εύλογα, απολύτως αναγκαίο προσόν.

Πέρα, άλλωστε, από το γεγονός ότι η γλωσσομάθεια μπορεί να αποτελέσει το κλειδί για την αποκατάσταση στην ελληνική αγορά εργασίας, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και το πλήθος δυνατοτήτων που προσφέρει για την επαγγελματική αποκατάσταση σε χώρες του εξωτερικού. Με δεδομένες, άλλωστε, τις περιορισμένες ευκαιρίες που υπάρχουν στον ελληνικό χώρο για μια ουσιαστικά επιτυχημένη καριέρα, το εξωτερικό αποτελεί πάντοτε σημαντική επιλογή για τους νέους ανθρώπους που θέλουν για τον εαυτό τους μια προσοδοφόρα επαγγελματική σταδιοδρομία.

- Η γλωσσομάθεια επιτρέπει την πραγματοποίηση σπουδών σε ξένα πανεπιστήμια. Οι νέοι που γνωρίζουν άριστα μια ξένη γλώσσα έχουν τη δυνατότητα να φοιτήσουν σ’ ένα ξένο πανεπιστήμιο και να αποκομίσουν έτσι την ξεχωριστή εμπειρία της γνωριμίας ενός διαφορετικού τρόπου ζωής και αντίληψης. Ενώ, συνάμα, μπορούν να επωφεληθούν από τις δυνατότητες επαγγελματικής αποκατάστασης που παρέχει το πανεπιστήμιό τους και να παραμείνουν στη χώρα εκείνη.

- Η γλωσσομάθεια προσφέρει πρόσβαση στη διεθνή βιβλιογραφία. Οι νέοι που θα φοιτήσουν σε ελληνικά πανεπιστήμια θα διαπιστώσουν πως ένα σημαντικό τμήμα της αναγκαίας βιβλιογραφίας είναι ξενόγλωσσο, χωρίς να υπάρχουν ανάλογες ελληνικές μεταφράσεις. Η γνώση, επομένως, ξένων γλωσσών αποτελεί ένα πολύτιμο προσόν ακόμη και για εκείνους που θα προτιμήσουν να πραγματοποιήσουν τις σπουδές τους στην Ελλάδα. Άλλωστε, η ανάγκη παρακολούθησης των διεθνών εξελίξεων σε κάθε επιστήμη, με τη μελέτη των νέων συγγραμμάτων και ερευνών, καθιστά τη γλωσσομάθεια απαραίτητη ακόμη και για τους ανθρώπους που έχουν ήδη ολοκληρώσει τις σπουδές τους.

Η ανάγκη ή η προσωπική επιθυμία παρακολούθησης των εξελίξεων σε διάφορους τομείς της επιστήμης και της τεχνολογίας, δεν αφορά, βέβαια, μόνο τον κλάδο σπουδών του κάθε ατόμου, εφόσον κάθε σύγχρονος άνθρωπος θέλει να έχει μια σαφή εικόνα για την συντελούμενη πρόοδο και σ’ άλλους τομείς, όπως είναι φυσικά αυτός της τεχνολογίας, της επιστήμης, αλλά και της γενικότερης διανόησης, προκειμένου να είναι ενήμερος και να έχει τη δυνατότητα να επωφελείται από κάθε νέο επίτευγμα. Η γνώση, άρα, ξένων γλωσσών προσφέρει κι εδώ την πολύτιμη συνεισφορά της, εφόσον μεγάλο μέρος αυτών των ερευνών κι αυτών των μελετών δεν μεταφράζεται στην ελληνική γλώσσα ή καθυστερεί πολύ να μεταφραστεί.

- Η γλωσσομάθεια επιτρέπει την πληρέστερη ενημέρωση του ατόμου. Ένα βασικό ζητούμενο για τους πολίτες των σύγχρονων κοινωνιών είναι η όσο γίνεται πιο αντικειμενική και πλήρης ενημέρωση σχετικά με τις οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις. Ζητούμενο που οδηγεί συχνά στην ανάγκη ανάγνωσης ή παρακολούθησης των ειδήσεων από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης άλλων κρατών, προκειμένου να συγκριθεί η δική τους οπτική και τα δικά τους στοιχεία με τα ανάλογα των εγχώριων μέσων ενημέρωσης. Η γνώση ξένων γλωσσών επιτρέπει στο άτομο να επιτύχει απρόσκοπτα αυτή τη σφαιρικότερη ενημέρωση, εφόσον μπορεί να ανατρέξει απευθείας στο πρωτότυπο υλικό των διεθνών μέσων ενημέρωσης, χωρίς να βασίζεται στην -κάποτε παραποιημένη- απόδοσή τους από τους Έλληνες δημοσιογράφους.

- Η γλωσσομάθεια διασφαλίζει τη διεύρυνση της αντίληψης του ατόμου. Η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας φανερώνει στο άτομο τον ιδιαίτερο τρόπο θέασης των πραγμάτων που έχουν οι φυσικοί ομιλητές της γλώσσας αυτής, μιας και σε κάθε γλώσσα -στις εκφραστικές και συντακτικές της δομές- αποτυπώνεται η ξεχωριστή αντίληψη του κάθε λαού. Πλήθος λέξεων και εκφράσεων εμπεριέχουν -πέρα από την πιθανή ερμηνεία τους- μια συγκινησιακή φόρτιση που μεταφέρει ιστορικές μνήμες, κοινωνικές αντιλήψεις και στάσεις ζωής. Έτσι, όσο το άτομο εμβαθύνει στη γνώση της συγκεκριμένης γλώσσας τόσο περισσότερο αποκαλύπτει τον ιδιαίτερο χρωματισμό των λέξεων, το νοηματικό τους φορτίο και τη συγκινησιακή τους αξία.

Σημαντικό κέρδος, ως προς αυτό, προσφέρει η μελέτη της λογοτεχνίας κάθε λαού, εφόσον μαζί με την καλύτερη εμπέδωση της χρήσης των λέξεων προκύπτει κι η ανακάλυψη ιδεών και αντιλήψεων που χαρακτηρίζουν τον ξέχωρο τρόπο σκέψης του εκάστοτε έθνους. Ανάλογα οφέλη, άλλωστε, προκύπτουν από τη συνομιλία με φυσικούς ομιλητές της κάθε γλώσσας, μιας και το άτομο έρχεται σε άμεση επαφή αφενός με τη ζωντανή χρήση της γλώσσας και αφετέρου με όσα συνιστούν τις τρέχουσες αντιλήψεις του συγκεκριμένου λαού, αλλά και με τη συλλογική του μνήμη και γνώση.

Η συζήτηση με άτομα άλλων εθνοτήτων είναι πάντοτε αποκαλυπτική για τον τρόπο με τον οποίο έχουν μάθει να αντιλαμβάνονται και να ερμηνεύουν την πραγματικότητα, γεγονός που πλουτίζει την κατανόηση του ατόμου για τις επιμέρους εθνότητες και πολύ περισσότερο του προσφέρει την ευκαιρία να αντικρίσει τον κόσμο μέσα από μια τελείως διαφορετική οπτική.

- Η επικοινωνία με τους άλλους λαούς επιτρέπει τη βαθύτερη κατανόηση του δικού μας πολιτισμού και των δικών μας αντιλήψεων. Η άμεση επικοινωνία με άτομα άλλων εθνοτήτων, αλλά και η έμμεση επικοινωνία, όπως αυτή προκύπτει μέσα από τη μελέτη της λογοτεχνίας τους, φανερώνει κατά τρόπο σαφή τις ιδιαίτερες αντιλήψεις τους, όπως αυτές είτε δηλώνονται ρητά από τις ιδέες που εκφράζουν είτε αποκαλύπτονται μέσα από τη γλώσσα τους. Παρέχεται, έτσι, η δυνατότητα στο κάθε άτομο να αντιληφθεί τις αξίες των άλλων λαών και να τις συγκρίνει με αυτές του δικού του, προχωρώντας άρα σε μια βαθύτερη κατανόηση τόσο των σημείων διαφοροποίησης όσο και των σημείων που είναι όμοια και λειτουργούν ως παράγοντες ενοποίησης. Το άτομο κατανοεί με αυτό τον τρόπο καλύτερα κι εκείνες τις αντιλήψεις του δικού του λαού που δεν βρίσκουν το αντίστοιχό τους στους άλλους, κι αποτελούν άρα τα ιδιαίτερα στοιχεία της εθνικής του ταυτότητας και πολιτιστικής κληρονομιάς.

Πιθανά ζητήματα ανησυχίας που σχετίζονται με τη γλωσσομάθεια

Παρά το γεγονός ότι η εκμάθηση ξένων γλωσσών αποτελεί αναγκαιότητα στην εποχή μας, δεν θα πρέπει εντούτοις να παραγνωρίζουμε το ενδεχόμενο να προκύψουν ορισμένα αρνητικά φαινόμενα από την επίμονη ενασχόληση με τις ξένες γλώσσες. Ειδικότερα:

- Το νέο άτομο που έρχεται σ’ επαφή με μια ξένη γλώσσα που έχει ιδιαίτερη διάδοση, όπως είναι για παράδειγμα η αγγλική, ενδέχεται να αρχίσει σταδιακά να τη θεωρεί ανώτερη και σημαντικότερη από τη δική του, παραμελώντας έτσι την απαιτούμενη προσπάθεια για την άρτια εκμάθηση της μητρικής του γλώσσας. Είναι, δηλαδή, πιθανή μια διαδικασία μυθοποίησης της ξένης γλώσσας και όσων πολιτιστικών στοιχείων σχετίζονται με αυτή, που μπορεί να οδηγήσει στην υποτίμηση τόσο της μητρικής γλώσσας όσο και των στοιχείων που σχετίζονται με την εθνική ταυτότητα του νέου.

Σε πρακτικό επίπεδο, άλλωστε, πολλοί είναι οι νέοι που θεωρούν πως η ξένη γλώσσα έχει να τους προσφέρει σημαντικότερα οφέλη σε σχέση με την επαγγελματική τους αποκατάσταση απ’ ό,τι η μητρική τους, χωρίς να αντιλαμβάνονται πως τα πιθανά επαγγελματικά οφέλη δεν αντισταθμίζουν τις απώλειες που σχετίζονται με την πνευματική τους εξέλιξη, η οποία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κατάκτηση της μητρικής τους γλώσσας. Τα θεμέλια, άλλωστε, της νοητικής τους διάπλασης και εξέλιξης τίθενται στη γλώσσα εκείνη που λειτουργεί ως φορέας εκπαίδευσης και αγωγής, γεγονός που καθιστά αναγκαία την πληρέστερη δυνατή εκμάθησή της.

- Το να δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην ξένη γλώσσα σε συνδυασμό με την αντιμετώπισή της ως ανώτερης από τη μητρική, ενέχει τον κίνδυνο τόσο της γλωσσικής αλλοίωσης της μητρικής όσο και της πολιτιστικής και εθνικής αλλοίωσης λόγω της εκτενούς υιοθέτησης ξενικών στοιχείων. Είναι σύνηθες, άλλωστε, στη γλώσσα των νέων να παρεισφρέουν ξένοι γλωσσικοί τύποι που χρησιμοποιούνται αυτούσιοι, χωρίς κάποια προσπάθεια αντικατάστασής τους από τους αντίστοιχους ελληνικούς όρους, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός νόθου γλωσσικού ιδιώματος, που δεν επιτρέπει ούτε την καλύτερη εκμάθηση της ξένης γλώσσας ούτε και την ζητούμενη κατάκτηση της μητρικής.

- Η ευκολία με την οποία οι νέοι υιοθετούν αγγλικούς γλωσσικούς τύπους και εκφράσεις, που ως ένα βαθμό δικαιολογείται από την αντίστοιχη διάδοση της αγγλόφωνης μουσικής και λογοτεχνίας και των αγγλόφωνων κινηματογραφικών ταινιών, δημιουργεί εύλογες ανησυχίες για την ολοένα και μεγαλύτερη εξάπλωση της αγγλικής γλώσσας. Είναι πλέον προφανές πως οι γλώσσες με μικρότερη διάδοση και μικρότερο αριθμό φυσικών ομιλητών, όπως είναι η ελληνική, είναι αντιμέτωπες με ακόμη μεγαλύτερη συρρίκνωση, εφόσον η αγγλική τείνει να καλύπτει όλο και περισσότερες επικοινωνιακές ανάγκες του σύγχρονου κόσμου.

Η θεμιτή στάση απέναντι στη γλωσσομάθεια

Σε ό,τι αφορά την ενασχόληση με την εκμάθηση ξένων γλωσσών, όπως άλλωστε και στα περισσότερα ζητήματα, θα πρέπει να τηρείται το μέτρο, προκειμένου η ξένη γλώσσα να μην αντιμετωπίζεται ως σημαντικότερη από τη μητρική και να μην θέτει έτσι σε δεύτερη μοίρα την κατάκτηση της φυσικής γλώσσας του κάθε ατόμου. Ειδικότερα:

- Είναι σημαντικό να κατανοήσουν οι νέοι πως η μητρική τους γλώσσα, με βάση την οποία έρχονται σ’ επαφή με τα διάφορα αντικείμενα γνώσης, αλλά και μέσω της οποίας επικοινωνούν με το κοινωνικό τους περιβάλλον, αποτελεί το γλωσσικό κώδικα που τους προσφέρει τα ουσιαστικότερα οφέλη σε πνευματικό και κοινωνικό επίπεδο. Η ελλιπής γνώση της μητρικής γλώσσας λειτουργεί υπονομευτικά στην προσπάθειά τους να διευρύνουν το εύρος των γνώσεών τους, εφόσον δεν τους επιτρέπει την πλήρη κατανόηση όλων εκείνων των πνευματικών ερεθισμάτων με τα οποία έρχονται καθημερινά σ’ επαφή. Η αδυναμία κατανόησης ενός κειμένου ή η αδυναμία πρόσληψης του συνόλου των αναγκαίων πληροφοριών από το άκουσμα μιας ομιλίας ή μιας διδασκαλίας, υποδηλώνει ανεπαρκή κατάκτηση του μητρικού γλωσσικού κώδικα, και άρα χαμηλότερη απόδοση στην εκπαιδευτική τους προσπάθεια.

Αντιστοίχως, στο πλαίσιο των κοινωνικών συναναστροφών, η ελλιπής γνώση της μητρικής γλώσσας οδηγεί σε περιορισμένες δυνατότητες λεκτικής έκφρασης ιδεών και συναισθημάτων, που δεν επιτρέπουν στο άτομο να βιώσει στην πληρότητά του την κοινωνικότητά του, αφού δεν είναι πάντοτε σε θέση να αντεπεξέλθει στις ανάγκες ενός ουσιαστικού διαλόγου.

- Η μητρική γλώσσα είναι ένας από τους σημαντικότερους φορείς πλήθους στοιχείων που συνδέονται με την εθνική ταυτότητα του ατόμου, αλλά και με το ξεχωριστό της ατομικής του προσωπικότητας, η οποία έχει εν πολλοίς δημιουργηθεί υπό την επίδραση της γλώσσας του. Οποιαδήποτε σκέψη ή αίσθηση, επομένως, πως μια ξένη γλώσσα υπερέχει έναντι της μητρικής, λειτουργεί μειωτικά για την ίδια την ταυτότητα του ατόμου.

Αποτελεί, άρα, ευθύνη τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των γονιών να δημιουργήσουν έγκαιρα στους νέους βαθιά εκτίμηση για την αξία της μητρικής γλώσσας, χωρίς βέβαια να χρωματίζουν αυτή την εκτίμηση με εθνικιστικές αντιλήψεις που μόνο να ζημιώσουν μπορούν την πραγματική συνεισφορά της μητρικής γλώσσας.

- Οι νέοι καλούνται να αντιληφθούν πως η μητρική γλώσσα είναι όχι μόνο αναντικατάστατο στοιχείο της ταυτότητάς τους, μα και πολύτιμος φορέας γνώσεων∙ και ειδικότερα η ελληνική γλώσσα είναι παγκοσμίως συνδεδεμένη με άριστα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά έργα, που έχουν επηρεάσει συνολικά την ανθρώπινη διανόηση. Η ξένη γλώσσα μπορεί, επομένως, να προσφέρει πολλά και σημαντικά οφέλη, αλλά δεν μπορεί να υποκαταστήσει τις λειτουργίες της μητρικής γλώσσας που επί της ουσίας διαμορφώνουν και χτίζουν την πνευματική συγκρότηση και την προσωπικότητα του κάθε ατόμου.

- Σε ό,τι αφορά τους φορείς εκπαίδευσης είναι σημαντικό να υπάρξει κατάλληλη μέριμνα για την όσο το δυνατόν πληρέστερη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζεται η αξία της γλωσσομάθειας, και άρα η διδασκαλία των ξένων γλωσσών. Καλείται, επομένως, το εκπαιδευτικό σύστημα να προσφέρει εκσυγχρονισμένη και άρτια διδασκαλία τόσο της μητρικής γλώσσας όσο και της ξένης, προκειμένου ο κάθε νέος να λαμβάνει από το σχολείο τα αναγκαία γλωσσικά εφόδια. 

Αξίζει, βέβαια, να σημειωθεί πως η εμπειρία του σύγχρονου σχολείου φανερώνει μια εμφανή υποτίμηση από τη μεριά των μαθητών του μαθήματος της ξένης γλώσσας, μιας και οι περισσότεροι το διδάσκονται από τα φροντιστήρια, μέσω και των οποίων λαμβάνουν άλλωστε τις αναγκαίες πιστοποιήσεις. Ενώ, η στάση του Υπουργείου Παιδείας απέναντι σε αυτή την προβληματική κατάσταση είναι να υπονομεύει ακόμη περισσότερο τα ξενόγλωσσα μαθήματα με το να αξιοποιεί τους καθηγητές ξένων γλωσσών στη διδασκαλία άλλων αντικειμένων, αντί να επιχειρεί να ενισχύσει την αξία των ξενόγλωσσων μαθημάτων συνδέοντάς τα με πιστοποιήσεις εκμάθησης. 

Τάσος Λειβαδίτης «Το υπόγειο»

Marsha Elliott

Τάσος Λειβαδίτης «Το υπόγειο»

(1922-1988)

Αν άρχιζε ο Θεός μια μέρα να μετράει όσα έφτιαξε,

άστρα, πουλιά, σπόρους, βροχές, μητέρες, λόφους,

θα τέλειωνε ίσως κάποτε. Εγώ κάθομαι εδώ, ολομόναχος,

μέσα σε τούτο το υγρό υπόγειο, έξω βρέχει,

και μετράω τα σφάλματα που έκανα, τις μάχες που έδωσα,

τις δίψες, τις παραχωρήσεις,

μετράω τις κακίες μου, κάποτε θαυμαστές, τις καλοσύνες μου

συχνά επηρμένες, μετράω, μετράω, δίχως ποτέ μου

να τελειώνω ― α, εσείς,

εσείς ταπεινώσεις, αλτήρες της ψυχής μου,

βαθύ, θρεπτικό ψωμί, αιώνιε πόνε μου,

όλη η δροσιά του μέλλοντος τραγουδάει μες στις κλειδώσεις μου

την ίδια ώρα που μου στρίβει το λαρύγγι η πείνα χιλιάδων

φτωχών προγόνων,

κι ω ήττες, συντρόφισσές μου, που μέσα σε μια στιγμή

με λυτρώσατε απ’ τους αιώνιους φόβους της ήττας.

Είμαι κι εγώ ένας Θεός μες στο δικό του σύμπαν, σε τούτο

το υγρό υπόγειο, έξω βρέχει,

ένα σύμπαν ανεξιχνίαστο κι ανεξάντλητο κι απρόβλεπτο,

ένας Θεός καθόλου αθάνατος,

γι’ αυτό και τρέμοντας από έρωτα για κάθε συγκλονιστική

κι ανεπανάληπτη στιγμή του.

(από την Ποίηση. Τόμος Πρώτος 1950-1966, Kέδρος 1985)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α1. Να χαρακτηρίσετε το ποίημα ως παραδοσιακό ή μοντέρνο. (5 μονάδες)

Το ποίημα αυτό είναι μοντέρνο.

α2. Να δικαιολογήσετε την προηγούμενη απάντησή σας αναφέροντας τρία (3) μορφικά χαρακτηριστικά. (15 μονάδες)

1. Το ποίημα έχει συντεθεί σε ελεύθερο στίχο.

2. Δεν ακολουθεί συγκεκριμένο μέτρο, ούτε καθορισμένη οργάνωση των στροφών.

3. Δεν έχει ομοιοκαταληξία.

α3. Να σχολιάσετε τον τίτλο σε σχέση με το περιεχόμενο του ποιήματος. (5 μονάδες)

Ο τίτλος του ποιήματος σε πρώτο επίπεδο αποτελεί έναν τοπικό προσδιορισμό, υπό την έννοια πως το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται σ’ ένα υπόγειο τη στιγμή που προχωρά στο δύσκολο απολογισμό της ζωής και των πεπραγμένων του. Συνάμα, όμως, ο τίτλος λειτουργεί και σε άλλα επίπεδα, καθώς υποδεικνύει αφενός σε πόσο υποδεέστερη θέση βρίσκεται σε σχέση με τον δημιουργό του σύμπαντος, τον Θεό, αλλά πολύ περισσότερο σε πόσο χαμηλή οικονομική και κοινωνική κλίμακα βρίσκεται σε σχέση με άλλους πιο ευκατάστατους πολίτες.

Το υγρό υπόγειο στο οποίο βρίσκεται ολομόναχος ο ποιητής υποδηλώνει πως η ζωή του δεν είχε την ευκολία της οικονομικής άνεσης, γεγονός που προσέθεσε πολλούς επιπλέον καημούς και βάσανα στον ούτως ή άλλως δύσκολο αγώνα που δίνει κάθε άνθρωπος. Σ’ αυτή την πραγματικότητα, όμως, εντοπίζεται και η ιδιαίτερη αξία του μηνύματος που θέλει να περάσει ο Λειβαδίτης, καθώς το γεγονός ότι ο ίδιος, αν και βρίσκεται σε άσχημη οικονομική κατάσταση, κατορθώνει εντούτοις να εκτιμήσει την αξία της ζωής και κάθε συγκλονιστική και ανεπανάληπτη στιγμή της, φανερώνει τη βαθιά αισιοδοξία αυτών των στίχων.

Ο ποιητής θέλει να τονίσει, επομένως, πως ακόμη κι αν κάποιος βρίσκεται στο «υπόγειο» της κοινωνικής και οικονομικής κλίμακας∙ ακόμη κι αν έχει βιώσει πολύ δύσκολες καταστάσεις κι έχει μετανιώσει για πολλά πράγματα, δεν θα πρέπει εντούτοις να παραγνωρίζει τη μοναδικότητα της ζωής και την πολύτιμη φύση της, εφόσον είναι μία, προσωρινή και ανεπανάληπτη για τον κάθε άνθρωπο.   

β1. Να επισημάνετε πέντε (5) εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής (μεταφορές, προσωποποιήσεις κ.ά). (5 μονάδες) Να τα χαρακτηρίσετε και να ερμηνεύσετε τη λειτουργία τους. (5 μονάδες)

Προσωποποίηση: η πείνα χιλιάδων φτωχών προγόνων... μου στρίβει το λαρύγγι

Η πείνα των φτωχών προγόνων προσωποποιείται και παρουσιάζεται να στρίβει -μεταφορικά- το λαρύγγι του ποιητικού υποκειμένου, προκειμένου να δηλωθεί αυτό το αίσθημα ενοχής που βιώνουν οι άνθρωποι μπροστά στην επίγνωση πως τόσοι και τόσοι πριν από αυτούς έζησαν σε συνθήκες πλήρους εξαθλίωσης. Μια ευαισθησία, βέβαια, που δεν διακρίνει όλους τους ανθρώπους.

Μεταφορά: η δροσιά του μέλλοντος

Ο ποιητής αισθάνεται τη «δροσιά» του μέλλοντος, τη γεμάτη υποσχέσεις και προσδοκίες διάθεση που δονεί τη νεανική ψυχή, στη σκέψη και μόνο όσων θαυμαστών απομένουν να βιωθούν. Πρόκειται για εκείνο το πλεόνασμα ενέργειας που θυμίζει αίφνης στο άτομο πόσα μπορεί ακόμη να κάνει και να επιτύχει στη ζωή του.

Προσωποποίηση: η δροσιά του μέλλοντος τραγουδάει μες στις κλειδώσεις μου

Η προσωποποιημένη δροσιά του μέλλοντος «τραγουδάει» μέσα στις κλειδώσεις του ποιητικού υποκειμένου το ιδιαίτερο κάλεσμά της για δράση και ενέργεια. Η δύναμη και η ζωντάνια του σώματος που έχει ακόμη πολλά περιθώρια δραστηριότητας, αποστρέφεται την αδράνεια και αποζητά να κινητοποιήσει το άτομο.

Επανάληψη: μετράω, μετράω

Προκειμένου ο ποιητής να δηλώσει το ανεξάντλητο των πληγών, των ταπεινώσεων και των δυσκολιών που βίωσε στη ζωή του, χρησιμοποιεί την επανάληψη αυτή. Όσο, λοιπόν, κι αν προσπαθήσει να καταμετρήσει τα τραύματα του παρελθόντος αυτά δεν έχουν τελειωμό.

Αποστροφή και προσφώνηση: α, εσείς, εσείς ταπεινώσεις, αλτήρες της ψυχής μου

Ο ποιητής στρέφεται προς τις προσωποποιημένες ταπεινώσεις της ζωής του και τις προσφωνεί αλτήρες της ψυχής του, προκειμένου να τονίσει πόσο κατόρθωσαν να τον δυναμώσουν εσωτερικά. Κάθε νέα ταπείνωση υπήρξε για τον ποιητή και μια νέα ευκαιρία να ισχυροποιήσει τη θέλησή του και να εντείνει τις προσπάθειές του.

Αποστροφή και προσφώνηση: κι ω ήττες, συντρόφισσές μου, που μέσα σε μια στιγμή με λυτρώσατε απ’ τους αιώνιους φόβους της ήττας

Με ανάλογο τρόπο ο ποιητής προσφωνεί τις ήττες συντρόφισσές του, μιας και με τη συνεχή παρουσία τους στη ζωή του, τον απάλλαξαν διαπαντός από τον φόβο της αποτυχίας. Με το να γνωρίσει ο ποιητής πολλαπλές ήττες στη ζωή του, έπαψε πια να φοβάται τον πόνο της διάψευσης, και μπόρεσε να συνεχίσει άφοβα πια τις ακατάβλητες προσπάθειές του.

Αντίθεση: Αν άρχιζε ο Θεός μια μέρα να μετράει... θα τέλειωνε ίσως κάποτε / Εγώ κάθομαι εδώ... και μετράω... δίχως ποτέ μου να τελειώνω

Ο ποιητής χρησιμοποιεί την αντίθεση αυτή, που ενέχει εμφανώς το στοιχείο της υπερβολής, προκειμένου να παρουσιάσει εμφατικά το πλήθος των λαθών, των απογοητεύσεων και των πόνων στη ζωή του.

β2. Να περιγράψετε την εικόνα του ποιήματος που συνδέεται με το «εγώ». (3 μονάδες) Πώς την ερμηνεύετε; (4 μονάδες)

Η εικόνα που σχετίζεται με «εγώ» του ποιητικού υποκειμένου έχει την αντικειμενική της διάσταση, στο πλαίσιο της οποίας ο ποιητής βρίσκεται ολομόναχος σ’ ένα υγρό υπόγειο, ενώ έξω βρέχει, και πραγματοποιεί έναν επώδυνο απολογισμό της ζωής του. Έχει, όμως, και την υποκειμενική της διάσταση, τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο ο ποιητής βιώνει εσωτερικά την πραγματικότητα της ζωής του. Ο ίδιος λοιπόν αισθάνεται σαν να είναι Θεός στο δικό του συμπάν, στο υγρό του υπόγειο∙ ένα σύμπαν φαινομενικά μικρό, αλλά επί της ουσίας ανεξάντλητο και απρόβλεπτο, όπως ακριβώς είναι η ζωή κάθε ανθρώπου.

Η αντίφαση που προκύπτει ανάμεσα στο γεγονός ότι το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται σ’ ένα υγρό υπόγειο, ενώ την ίδια στιγμή αισθάνεται σαν να είναι κι αυτός ένας Θεός, έχει την εξήγησή της στη βαθιά εκτίμηση που αισθάνεται ο ποιητής για το θείο δώρο της ζωής. Ο ποιητής παρά το γεγονός ότι έχει γνωρίσει στη ζωή του άπειρες διαψεύσεις, ταπεινώσεις, πίκρες και δυσκολίες, εντούτοις αναγνωρίζει πόσο απόλυτα σημαντικό είναι το γεγονός ότι ζει και ότι έχει τη δυνατότητα να εξερευνά το πάντοτε απρόβλεπτο και ανεπανάληπτο της ζωής. Είναι, άρα, κι αυτός ένας Θεός, όπως και κάθε άνθρωπος, εφόσον του δίνεται το μοναδικό δικαίωμα της ζωής, έστω κι αν κάνει λάθη κι έστω κι αν πληγώνεται. Όπως ένας Θεός, έχει κι αυτός τη δυνατότητα να κάνει τις επιλογές του, να δημιουργήσει, να βιώσει έντονα συναισθήματα και να γνωρίσει τις άπειρες εναλλαγές του ανθρώπινου βίου.

Το γεγονός, άλλωστε, πως είναι ένας θνητός Θεός, πως η ζωή του δεν είναι αιώνια, καθιστά κάθε στιγμή και κάθε λεπτό ανεπανάληπτα και συγκλονιστικά δώρα, που αξίζουν απεριόριστη εκτίμηση.

β3. Να εντοπίσετε την εναλλαγή ανάμεσα στο α΄ και στο β΄ πρόσωπο και να εξηγήσετε γιατί συμβαίνει. (8 μονάδες)

Εγώ κάθομαι εδώ, ολομόναχος,

μέσα σε τούτο το υγρό υπόγειο, έξω βρέχει,

και μετράω τα σφάλματα που έκανα, τις μάχες που έδωσα,

τις δίψες, τις παραχωρήσεις,

μετράω τις κακίες μου, κάποτε θαυμαστές, τις καλοσύνες μου

συχνά επηρμένες, μετράω, μετράω, δίχως ποτέ μου

να τελειώνω

Το ποίημα ξεκινά με πρώτο πρόσωπο, καθώς ο ποιητής θέλει να παρουσιάσει την εσωτερική διαδικασία απολογισμού που τον οδηγεί στο συμπέρασμα πως όσο κι αν προσπαθήσει να καταμετρήσει τα λάθη, τις μάχες, τις διαψεύσεις, τους συμβιβασμούς, τις κακίες και τις καλοσύνες της ζωής του, δεν θα υπάρχει τελειωμός. Η ζωή του, όπως κι η ζωή κάθε ανθρώπου, υπήρξε γεμάτη, κυρίως από πόνο και αγώνες∙ διαπίστωση που θα μπορούσε, εύλογα, να οδηγήσει τον ποιητή σε μια απαισιόδοξη θέαση της ζωής. Αυτό, όμως, δεν συμβαίνει, καθώς ο ποιητής τις αντιξοότητες και τις πίκρες της ζωής, δεν τις αντικρίζει ως μειονεκτήματα, αλλά ως εκείνα τα στοιχεία που του έδωσαν την αναγκαία ώθηση και θέληση για να συνεχίσει τον προσωπικό του αγώνα. Γι’ αυτό και με μια αποστροφή του λόγου προς της ταπεινώσεις και τον πόνο, εκφράζει την ευγνωμοσύνη που αισθάνεται.

α, εσείς,

εσείς ταπεινώσεις, αλτήρες της ψυχής μου,

βαθύ, θρεπτικό ψωμί, αιώνιε πόνε μου

Η εναλλαγή του λόγου από το α΄ στο β΄ πρόσωπο, πέρα από το γεγονός ότι προσδίδει ζωντάνια και θεατρικότητα στο ποίημα, μιας και δημιουργεί την αίσθηση πως υπάρχει ένας συνομιλητής του ποιητικού υποκειμένου, έρχεται να δηλώσει με τρόπο εμφατικό την εκτίμηση που έχει ο ποιητής απέναντι στις δυσκολίες της ζωής. Οι ταπεινώσεις που βίωσε λειτούργησαν ως αλτήρες της ψυχής του, ως τα βάρη εκείνα που δυνάμωσαν την ψυχή του, και αντίστοιχα ο αιώνιος πόνος της ζωής του υπήρξε το βαθύ, θρεπτικό ψωμί, που του εξασφάλιζε το σθένος για να συνεχίσει την καθημερινή του προσπάθεια.

Οι ταπεινώσεις και ο πόνος, που συχνά οδηγούν τους ανθρώπους στην απόγνωση, λειτούργησαν θετικά για τον ποιητή, διότι ο ίδιος αρνήθηκε να τα αφήσει να τον καταβάλουν, πείσμωσε περισσότερο και άντλησε δύναμη από όλα εκείνα που θα μπορούσαν να τον συντρίψουν.

κι ω ήττες, συντρόφισσές μου, που μέσα σε μια στιγμή

με λυτρώσατε απ’ τους αιώνιους φόβους της ήττας.

Κατά τρόπο παρόμοιο, ο ποιητής στρέφεται προς τις ήττες της ζωής του, οι οποίες, αν και αποτέλεσαν διάψευση για πολλές επιθυμίες του, κατόρθωσαν εντούτοις να του προσφέρουν ψυχική δύναμη αφού τον απάλλαξαν από εκείνον το διαρκή φόβο απέναντι στην ήττα και την αποτυχία, που τόσο συχνά αδρανοποιεί τους ανθρώπους και τους αποτρέπει από το να προσπαθούν και να διεκδικούν. 

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Εξειδίκευση

Leon Zernitsky

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Εξειδίκευση  

Ως εξειδίκευση ορίζουμε την απόκτηση επαγγελματικής ή/και επιστημονικής ειδίκευσης σε συγκεκριμένο αντικείμενο.

[Το εξειδικεύομαι δηλώνει μεγαλύτερο βαθμό ειδίκευσης∙ ωστόσο, στην κοινή χρήση, αποτελεί εμφατική χρήση του ειδικεύομαι, από το οποίο δεν διαφέρει σημασιολογικά. Το ίδιο και το εξειδίκευση έναντι του ειδίκευση∙ ωστόσο σε μια προσεκτική χρήση της γλώσσας, τα εξειδικεύομαι, εξειδίκευση μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να δηλώσουν μεγαλύτερο βαθμό ειδίκευσης, π.χ. ειδικεύτηκε στη γλωσσολογία και εξειδικεύθηκε στη χρήση πολυμέσων για τη διδασκαλία της γλώσσας.]

Λόγοι που οδηγούν στην εξειδίκευση και η προσφορά της

Η εξειδίκευση αποτελεί πλέον ένα ολοένα και σημαντικότερο ζητούμενο, καθώς τόσο η επαγγελματική αποκατάσταση όσο και η αποτελεσματικότερη εργασιακή και επιστημονική δράση απαιτούν μεγάλο βαθμό ειδικών γνώσεων και δεξιοτήτων. Ειδικότερα:

- Η συνεχής εξέλιξη των επιστημών καθιστά αναγκαία την απόλυτη εξειδίκευση των επιστημόνων. Σε αντίθεση με το παρελθόν που οι γνώσεις των ανθρώπων ήταν αρκετά περιορισμένες σε κάθε επιμέρους αντικείμενο και ήταν εφικτή, ως ένα βαθμό, η ενασχόληση με πολλά επιστημονικά πεδία, πλέον οι γνώσεις και ο όγκος των πληροφοριών έχουν διευρυνθεί σε τέτοιο σημείο, ώστε κάθε επιστήμονας μπορεί να ασχοληθεί ουσιαστικά μ’ ένα συγκεκριμένο πεδίο του επιστημονικού του κλάδου, προκειμένου να το γνωρίσει σε βάθος και με πληρότητα.

Σε ό,τι αφορά, για παράδειγμα, την ιατρική επιστήμη, είναι πρακτικά αδύνατο για έναν άνθρωπο να γνωρίσει επαρκώς κάθε τομέα της, γι’ αυτό και κάθε γιατρός λαμβάνει συγκεκριμένη ειδίκευση. Αν, μάλιστα, λάβουμε υπόψη μας το επίπεδο γνώσεων που απαιτεί η αναζήτηση θεραπειών για τις διάφορες ασθένειες, κατανοούμε πόσο σημαντική είναι η πλήρης εξειδίκευση σε έναν και μόνο τομέα.

Η εξειδίκευση των επιστημόνων που έχει επιβληθεί από το χαώδες εύρος γνώσεων, οδηγεί σ’ έναν νέο τρόπο εργασίας στους τομείς της έρευνας, εφόσον πλέον η πρόοδος των ερευνών βασίζεται στη συνεργασία ατόμων που έχουν διαφορετική ο καθένας ειδίκευση. Εφόσον, λοιπόν, είναι ανέφικτο ένας ερευνητής να εμβαθύνει σε όλα τα επιμέρους ζητήματα της επιστήμης του, προέκυψε η ανάγκη συνύπαρξης και συνεχούς συνεργασίας μεταξύ των επιμέρους ειδικοτήτων, προκειμένου να διασφαλιστεί η δυνατότητα διασύνδεσης των ευρημάτων.

- Η εξειδίκευση αποτελεί πλέον βασικό κριτήριο πρόσληψης. Η επαγγελματική αποκατάσταση έχει συνδεθεί πια άρρηκτα με το βαθμό εξειδίκευσης του κάθε ατόμου, εφόσον στις περισσότερες θέσεις εργασίας απαιτούνται πολύ συγκεκριμένες γνώσεις. Τόσο η εξέλιξη της τεχνολογίας όσο και η αύξηση του ανταγωνισμού, δεν αφήνουν περιθώρια για την απασχόληση υπαλλήλων που έχουν ελλιπή προσόντα ή μερική γνώση του εκάστοτε αντικειμένου.

Σύμφωνα, για παράδειγμα, με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ενώσεων Επαγγελματιών Πληροφορικής, υπάρχουν αυτή τη στιγμή περισσότερες  από 500.000 κενές θέσεις εργασίας στους τομείς των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών λόγω απουσίας των σχετικών προσόντων.

Είναι προφανές πως η απόκτηση ενός πτυχίου δεν καλύπτει επαρκώς τις ανάγκες εξειδίκευσης που απαιτεί η σύγχρονη αγορά εργασίας. Στο πλαίσιο των προπτυχιακών πανεπιστημιακών σπουδών, άλλωστε, δίνεται κυρίως έμφαση στην παροχή γενικών γνώσεων σε σχέση με τον υπό μελέτη επιστημονικό κλάδο∙ γνώσεων, δηλαδή, που δεν διασφαλίζουν σε καμία περίπτωση το επίπεδο κατάρτισης και ειδίκευσης που χρειάζεται για την αντιμετώπιση των εργασιακών υποχρεώσεων σε μια σύγχρονη εταιρεία.

Σύμφωνα, πάλι, με έρευνα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ενώσεων Επαγγελματικών Πληροφορικής  μόνο το 23% των συμμετεχόντων στην έρευνα, είχε τα αντίστοιχα προσόντα για τη θέση που κατείχε. Η έρευνα αφορούσε τις ικανότητες και την εξειδίκευση των εργαζομένων/στελεχών στις Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα της Ευρώπης. Πραγματοποιήθηκε δε, σε δείγμα άνω των 2.800 επαγγελματιών πληροφορικής. Από την έρευνα προέκυψε ότι η πιο δημοφιλής ειδίκευση στους επαγγελματίες ήταν το Project Management, αλλά όπως κατέδειξε η έρευνα, μόλις το 7% των αποκριθέντων σ’ αυτή την ειδίκευση είχαν τα κατάλληλα εφόδια και τις ικανότητες προκειμένου να ανταποκριθούν σε τέτοιου είδους ρόλους.

Η εντυπωσιακή εξέλιξη στους διάφορους τομείς της τεχνολογίας και ιδίως σε αυτόν της πληροφορικής, έχουν καταστήσει απολύτως αναγκαία την εξειδίκευση των υποψήφιων υπαλλήλων, εφόσον δεν θα έχουν διαφορετικά τις δυνατότητες να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του επαγγέλματός τους.

- Η εξειδίκευση οδηγεί σε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Η εξειδίκευση επιτρέπει την καλύτερη δυνατή απόδοση είτε πρόκειται για την ερευνητική εργασία ενός επιστήμονα είτε για την εργασιακή απόδοση ενός υπαλλήλου, καθώς προσφέρει το αναγκαίο επίπεδο κατάρτισης και γνώσεων, ώστε να μην προκύπτουν εμπόδια και καθυστερήσεις από την αδυναμία του ατόμου να διαχειριστεί όσα σχετίζονται με το αντικείμενό του.

Η αποτελεσματικότητα αυτή εκτιμάται ιδιαίτερα στο εξαιρετικά ανταγωνιστικό περιβάλλον της σύγχρονης εποχής, όπου ο χρόνος διεκπεραίωσης μιας εργασίας ή μιας έρευνας συνδέεται άμεσα με σημαντικά οικονομικά οφέλη. Ένα βασικό ζητούμενο, άλλωστε, στο χώρο των επιχειρήσεων είναι να καλυφθεί κάθε νέα αγοραστική ανάγκη -ή να δημιουργηθεί ένα καινοτόμο προϊόν που να προσφέρει νέες δυνατότητες στους ανθρώπους- γρηγορότερα απ’ ό,τι θα το επιτύχουν οι ανταγωνιστές.

Πιθανές αρνητικές συνέπειες της εξειδίκευσης

Παρά το γεγονός ότι το άτομο μέσω της εξειδίκευσης αποκτά τη δυνατότητα να αποδίδει πολύ καλύτερα στο αντικείμενό του και ενισχύει έτσι την αυτοπεποίθησή του, εφόσον αισθάνεται πως μπορεί να προσφέρει κάτι το ουσιαστικό, εντούτοις υπάρχουν και οι αρνητικές πτυχές αυτής της μονομερούς προσήλωσης σ’ ένα αντικείμενο. Ειδικότερα:

- Η εξειδίκευση ενδέχεται να οδηγήσει το άτομο στην πνευματική μονομέρεια. Η ανάγκη για εξειδίκευση ενέχει τον κίνδυνο να αφοσιωθεί το άτομο κατά τρόπο απόλυτο στο αντικείμενό του, παραμερίζοντας όλες εκείνες τις πνευματικές ενασχολήσεις που προσφέρουν ευρύτερη και βαθύτερη καλλιέργεια, όπως είναι η τέχνη ή η μελέτη άλλων επιστημών. Ενώ, συνάμα, ενδέχεται το άτομο να απομακρυνθεί από άλλες πτυχές του ανθρώπινου βίου, που σχετίζονται με την κοινωνική και πολιτική δράση των πολιτών, και το καθιστούν ολοκληρωμένο πολίτη με ανησυχίες πέρα από τα αποκλειστικά του ενδιαφέροντα.

Είναι σαφές πως όσο σημαντικό κι αν κρίνεται το να αποδίδει ο κάθε άνθρωπος το μέγιστο δυνατό στο χώρο της εργασίας ή των ερευνών του, δεν μπορεί να θεωρηθεί σημαντικότερο από το να διαμορφώνει μια ολόπλευρα καλλιεργημένη προσωπικότητα με ενδιαφέροντα, δράσεις και πρωτοβουλίες που να κινούνται πέρα από το εργασιακό του αντικείμενο. Η διασφάλιση, άλλωστε, της ατομικής ευτυχίας δεν μπορεί να προκύψει μέσα από την έμμονη ενασχόληση με ένα αντικείμενο, χωρίς την ύπαρξη και άλλων δραστηριοτήτων που να πλουτίζουν τις εμπειρίες και τα πνευματικά ερεθίσματα του ατόμου.

- Αποστερεί την εργασία από την αναγκαία αίσθηση δημιουργικότητας. Στο πλαίσιο της πλήρους εξειδίκευσης το άτομο καταλήγει να ασχολείται διαρκώς με το ένα και μόνο εργασιακό αντικείμενο, στο οποίο και έχει ειδικευτεί, με αποτέλεσμα να μην αντιλαμβάνεται το τελικό προϊόν ως δικό του δημιούργημα ή ως δική του ευθύνη. Επιπροσθέτως, το άτομο βιώνει σταδιακά μια ολοένα και πιο έντονη πλήξη, εφόσον καλείται να επαναλαμβάνει καθημερινά μια παρόμοια διαδικασία ή να ασχολείται συνεχώς με το ίδιο ακριβώς αντικείμενο, γεγονός που του φανερώνει πόσο περιορισμένη και πόσο συγκεκριμένη είναι η δική του συνεισφορά.

Δεν υπάρχει, επομένως, ούτε η αναγκαία επαφή του ατόμου με το τελικό προϊόν εργασίας, ώστε να λαμβάνει την ικανοποίηση πως δημιουργεί ο ίδιος κάτι ολοκληρωμένο, ούτε η αίσθηση της ποικιλίας και των νέων εργασιακών προκλήσεων, που θα διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον του, εφόσον από ένα σημείο και μετά μπαίνει σε μια διαδικασία ψυχοφθόρας ρουτίνας.

- Η εξειδίκευση τείνει να απομακρύνει τους ανθρώπους από τα ευρύτερα κοινωνικά ζητήματα. Ο εξειδικευμένος επιστήμονας ή υπάλληλος αρκείται πολλές φορές στο να απολαμβάνει την επιτυχία ή την άνεση που του προσφέρει η άριστη γνώση του αντικειμένου του, αδιαφορώντας επί της ουσίας για οτιδήποτε βρίσκεται πέρα από τις δικές του γνώσεις. Μια τέτοια στάση, όμως, σηματοδοτεί το ξεκίνημα μιας εποχής κατά την οποία οι άνθρωποι θα θέτουν μέσα σ’ εκείνα που καλούνται να χειριστούν οι ειδικοί και τα ζητήματα πολιτικής. Μια ιδιαίτερα δυσάρεστη εξέλιξη που θα επιτρέπει στους πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες να δρουν χωρίς ουσιαστικό έλεγχο και να διαμορφώνουν την κοινωνική πραγματικότητα κατά βούληση και κατά τρόπο που να εξυπηρετεί τα προσωπικά τους συμφέροντα.

Ας μη λησμονούμε, άλλωστε, μια πολύ βασική σκέψη της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, πως κάθε πολίτης, όποιο κι αν είναι το επάγγελμά του, μπορεί και πρέπει να ασχολείται με τα πολιτικά ζητήματα.

Τρόποι αντιμετώπισης των αρνητικών συνεπειών της εξειδίκευσης

- Αποτελεί πάντοτε βασικό ζητούμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας και της πολιτείας η διασφάλιση των αναγκαίων προϋποθέσεων, ώστε οι νέοι να αποκτούν έγκαιρα εκείνα τα εχέγγυα που θα τους προφυλάξουν από την πνευματική μονομέρεια και την αδιαφορία για την κοινωνική τους παρουσία και δράση. Προκειμένου, επομένως, να διαφυλαχτεί η διάθεση ευρυμάθειας και ουσιαστικής καλλιέργειας των νέων, θα πρέπει να δοθεί έμφαση στην ανθρωπιστική παιδεία, αλλά και να ληφθεί μέριμνα για μια ισόρροπη παροχή ειδίκευσης και γενικής παιδείας.

Αν το σχολείο επιτύχει να εμπνεύσει από νωρίς διάθεση φιλομάθειας στους νέους, όπως και την ανάγκη της προσωπικής έκφρασης και συμμετοχής στα κοινωνικά ζητήματα, τότε είναι πιθανό πως στο μέλλον θα έχουν τις αναγκαίες αντιστάσεις ώστε να μην αφεθούν στη μονόπλευρη και αποκλειστική ενασχόληση με ένα και μόνο γνωστικό αντικείμενο.

- Σημαντική, μάλιστα, κρίνεται η συνεισφορά του σχολείου και στην ορθή καθοδήγηση των νέων σχετικά με τη σημασία και την κατάλληλη αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Οι νέοι θα πρέπει να γνωρίσουν από νωρίς τα πολύτιμα οφέλη που μπορούν να προκύψουν σε σχέση τόσο με την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους όσο και με την επίτευξη μιας ουσιαστικής κοινωνικής παρουσίας, αν αξιοποιούν τον ελεύθερο χρόνο τους για να διευρύνουν τις γνώσεις τους, να αποκομίζουν πνευματικά ερεθίσματα μέσα από την επαφή τους με την τέχνη και τον πολιτισμό, αλλά και να δράττουν ευκαιρίες για να συμμετέχουν σε κοινωνικές δραστηριότητες.

Χάρη στην τεχνολογία και το πλήθος γνώσεων και πληροφοριών που μπορούν να αποκτηθούν διαδικτυακά, το κάθε άτομο μπορεί να συνεχίσει να διευρύνει την πνευματική του καλλιέργεια ασχολούμενο με τομείς της γνώσης και της επιστήμης που δεν σχετίζονται με το αντικείμενο των σπουδών του. Πρόκειται για την επονομαζόμενη διαδικασία της δια βίου μάθησης, που αποτελεί καίρια απάντηση στους κινδύνους της πνευματικής μονομέρειας.

Ας μη λησμονούμε, άλλωστε, πως η τελική ευθύνη για την εξέλιξη της προσωπικότητας του ατόμου βαρύνει κυρίως το ίδιο. Θα πρέπει, επομένως, αυτοβούλως το κάθε άτομο να διεκδικεί για τον εαυτό του την πνευματική εκείνη εγρήγορση που θα το προφυλάξει από την έμμονη προσήλωση στο ένα αντικείμενο και θα του προσφέρει την αναγκαία ευρύτητα ενδιαφερόντων, ώστε να αποτελέσει μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα και έναν ενεργό πολίτη.

- Καίρια μπορεί να φανεί η δράση των πνευματικών ανθρώπων του τόπου, καθώς είναι σε θέση με το παράδειγμά τους και το ενδιαφέρον τους για τα ζητήματα της κοινωνίας και της πολιτικής να δείξουν πως παρά την εμβάθυνση σε διαφορετικούς ο καθένας τομείς διατηρούν αμείωτη τη διάθεσή τους να λειτουργούν ως ενεργοί πολίτες. 

Διονύσιος Σολωμός «Η σκιά του Ομήρου»

William Adolphe Bouguereau

Διονύσιος Σολωμός «Η σκιά του Ομήρου»

(1798-1857)

Έλαμπε αχνά το φεγγαράκι — ειρήνη

όλην, όλη τη φύση ακινητούσε,

και μέσα από την έρημη την κλίνη

τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε·

τριγύρω γύρω η νυχτική γαλήνη

τη γλυκύτατη κλάψα ηχολογούσε·

απάντεχα βαθύς ύπνος με πιάνει,

κι ομπροστά μου ένας γέροντας μού εφάνη.

Στο ακρογιάλι αναπαύοτουν ο γέρος·

στα παλαιά τα ρούχα τα σχισμένα

γλυκά γλυκά το φύσημα του αέρος

τ’ αριά μαλλιά του εσκόρπαε τ’ ασπρισμένα,

κι αυτός εις το πολύαστρον του αιθέρος

τα μάτια εστριφογύριζε σβησμένα·

αγάλι γάλι ασηκώθη από χάμου,

και ωσάν να ’χε το φως του ήλθε κοντά μου.

Τα Ευρισκόμενα, 1859

αγάλι γάλι: αργά αργά

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

α1. Να εντάξετε το ποίημα στην παραδοσιακή ή στη μοντέρνα ποίηση. (5 μονάδες) Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας αναγνωρίζοντας τέσσερα (4) αντίστοιχα χαρακτηριστικά στο ποίημα. (8 μονάδες)

Το ποίημα του Διονύσιου Σολωμού εντάσσεται στην παραδοσιακή ποίηση. Ένταξη που δικαιολογείται από τα εξής χαρακτηριστικά:

1. Ακολουθεί ως προς τη μορφή την παραδοσιακή σύνθεση της οκτάβας, που έχει αντληθεί από την ιταλική ποίηση. Έχουμε, έτσι, δύο οκτάστιχες στροφές.

2. Το ποίημα έχει ομοιοκαταληξία, καθώς ο Σολωμός ακολουθεί τους αυστηρούς κανόνες σύνθεσης της οκτάβας, που βασίζεται σε τρεις ομοιοκαταληξίες. Ειδικότερα ομοιοκαταληκτούν ο πρώτος στίχος με τον τρίτο και τον πέμπτο, ο δεύτερος στίχος με τον τέταρτο και τον έκτο, κι ο έβδομος στίχος με τον όγδοο. Προκύπτει, άρα, η εξής μορφή ομοιοκαταληξίας: αβαβαβγγ

3. Οι στίχοι είναι παροξύτονοι ενδεκασύλλαβοι και ακολουθούν το ιαμβικό μέτρο (τόνος σε κάθε δεύτερη συλλαβή):

 απά / ντεχα / βαθύς / ύπνος / με πιά / νει

4. Ο τίτλος του ποιήματος είναι δηλωτικός του περιεχομένου.

α2. Να σχολιάσετε τον τίτλο του ποιήματος σε σχέση με το περιεχόμενό του. Να αναφέρετε, αξιοποιώντας στοιχεία του κειμένου, πού εμφανίζεται Η σκιά του Ομήρου (6 μονάδες) και πώς περιγράφεται στο ποίημα. (6 μονάδες)

Η σκιά του Ομήρου, ο τίτλος δηλαδή του ποιήματος, αναφέρεται στη μορφή του νεκρού Ομήρου που εμφανίζεται στο όνειρο του νέου ποιητή, του Διονύσιου Σολωμού, μόλις αυτός αποκοιμιέται. Πρόκειται για μια συμβολική συνάντηση του παλαιού ποιητή, που υπερέχει υπέρμετρα έναντι όλων των κατοπινών του, με τον νέο ποιητή, τον Σολωμό, που παρουσιάζεται έτσι ως διάδοχος και συνεχιστής του. 

Είναι προφανές πως ο Σολωμός δεν χρησιμοποιεί κυριολεκτικά τη λέξη σκιά, εφόσον επί της ουσίας θέλει να αναφερθεί στην οραματική παρουσία του Ομήρου. Επιτυγχάνει, όμως, με τη λέξη αυτή να αποδώσει έμμεσα την αίσθηση όλων των ποιητών που νιώθουν πως κινούνται διαρκώς στη σκιά του μεγάλου αυτού δημιουργού.

Η εμφάνιση της σκιάς γίνεται μόλις το ποιητικό υποκείμενο παραδίνεται σε βαθύ ύπνο. Σύμφωνα, μάλιστα, με το κείμενο η σκιά του Ομήρου μοιάζει να αναπαύεται σ’ ένα ακρογιάλι (Στο ακρογιάλι αναπαύοτουν ο γέρος).

Ο ποιητής φροντίζει να μας δώσει και την περιγραφή της μορφής του Ομήρου, ο οποίος φορά παλιά σκισμένα ρούχα (στα παλαιά τα ρούχα τα σχισμένα) κι έχει αραιά άσπρα μαλλιά (τ’ αριά μαλλιά του εσκόρπαε τ’ ασπρισμένα) που τα σκορπά το φύσημα του ανέμου. Έμφαση δίνεται, βέβαια, και στο γεγονός ότι ο ποιητής είναι τυφλός, καθώς παρουσιάζεται να στρέφει τα σβησμένα του μάτια προς τον γεμάτο αστέρια ουρανό (τα μάτια εστριφογύριζε σβησμένα).

Το ποίημα κλείνει με μια αναφορά που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού ο Όμηρος παρουσιάζεται να ανασηκώνεται από το ακρογιάλι και να κινείται, σαν να έχει ξαναβρεί το φως του, προς το ποιητικό υποκείμενο, προς τον Σολωμό.

β1. Να επισημάνετε στο κείμενο τέσσερα (4) ουσιαστικά που παραπέμπουν σε στοιχεία της φύσης και συνθέτουν το σκηνικό του ποιήματος. (8 μονάδες)

φεγγαράκι: Με την αναφορά στο φεγγάρι που λάμπει, ο ποιητής φροντίζει να υποδηλώσει από τον πρώτο κιόλας στίχο πως όσα θα ακολουθήσουν διαδραματίζονται βραδινή ώρα.

ακρογιάλι: Ο ποιητής τοποθετεί τη σκιά του Ομήρου να αναπαύεται στο ακρογιάλι, επιτρέποντας έτσι στον αναγνώστη να δημιουργήσει ευκολότερα τη σκηνική εικόνα του χώρου.

αέρος: Σε αντίθεση με την πλήρη ακινησία της φύσης που χαρακτηρίζει την πρώτη στροφή και τον πραγματικό κόσμο του ποιητικού υποκειμένου, στο πλαίσιο του ονείρου προκύπτει μια διαφοροποίηση που προσδίδει περισσότερη ένταση στην όλη σκηνή, εφόσον το φύσημα του αέρα είναι τέτοιο που σκορπίζει τα αραιά μαλλιά του Ομήρου.

αιθέρος: Η σκιά του Ομήρου στρέφει τα σβησμένα μάτια προς τον γεμάτο αστέρια αιθέρα, γεγονός που φανερώνει πως ακόμη κι η συνάντηση με τον Όμηρο, που συνιστά ένα ονειρικό όραμα, πραγματοποιείται βραδινή ώρα.

β2. Να εντοπίσετε στο κείμενο δύο (2) προσωποποιήσεις και μια (1) ηχητική εικόνα. (6 μονάδες)

Προσωποποιήσεις: τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε

Το κελάηδημα του αηδονιού παρουσιάζεται σαν να αποτελεί την έκφραση παραπόνων από το προσωποποιημένο πουλί.

η νυχτική γαλήνη... ηχολογούσε

Η γαλήνη παρουσιάζεται να αντηχεί τη γλυκιά κλάψα του αηδονιού, σαν να θέλει συνειδητά να μεταδώσει τον όμορφο αυτό ήχο και στην υπόλοιπη φύση.

Ηχητική εικόνα: τ’ αηδόνι τα παράπονα αρχινούσε

Με ιδιαίτερα λυρικό τρόπο ο ποιητής συνθέτει μια έξοχη ηχητική εικόνα με τα παράπονα του αηδονιού να ηχούν στην απόλυτη γαλήνη της νύχτας.

β3. Να καταγράψετε τις επαναλήψεις που απαντούν στο ποίημα και να σχολιάσετε τη λειτουργία τους. (5 μονάδες)

όλην, όλη: Η επανάληψη αξιοποιείται εδώ προκειμένου να δοθεί με έμφαση το αίσθημα της ακινησίας που κυριαρχεί σε ολόκληρη τη φύση. Πρόκειται για μια απολύτως γαλήνια νύχτα, όπου κάθε στοιχείο της φύσης είναι πλήρως ακινητοποιημένο.

γλυκά γλυκά: Η εικόνα του ανέμου που σκορπίζει τα μαλλιά του Ομήρου αποκτά μια ιδιαίτερα ήπια αίσθηση, εφόσον το φύσημα του αέρα παρουσιάζεται να τα κινεί με γλυκό τρόπο∙ ένδειξη τρυφερότητας, μα και σεβασμού. Έτσι, η ένταση που θα μπορούσε να προκύψει από την εικόνα αυτή απαλύνεται εξαρχής, γι’ αυτό και τα επιρρήματα προτάσσονται. 

αγάλι γάλι: Η κίνηση που κάνει ο Όμηρος, το ανασήκωμά του, γίνεται με πολύ αργό τρόπο τόσο για να δηλωθεί η προχωρημένη ηλικία του όσο και για να τονιστεί πως η πρόθεσή του να βρεθεί κοντά στον νέο ποιητή δεν έχει το χαρακτήρα κάποιας πιεστικής ή βιαστικής ανάγκης.

β4. Στη γλώσσα του Σολωμού συχνά συναντώνται στοιχεία του ζακυνθινού ιδιώματος. Να καταγράψετε τρεις (3) ιδιωματικούς γλωσσικούς τύπους του κειμένου. (6 μονάδες)

εσκόρπαε / ασηκώθη / εστριφογύριζε

[Ας προσεχθεί πως η μελωδικότητα του ζακυνθινού ιδιώματος υπηρετείται με τη διατήρηση του αρχικού φωνήεντος ακόμη και σ’ εκείνους τους τύπους που θα μπορούσε να παραληφθεί.]

Ερμηνευτικό σχόλιο

Ο Σολωμός μέσα από το απόσπασμα αυτό επιχειρεί να παρουσιάσει τη σύνδεση της νέας δημιουργικής πνοής, που εκπροσωπείται από τον ίδιο, με την ένδοξη και έξοχη ποιητική παράδοση, που εκπροσωπείται σαφώς από τον Όμηρο. Ο παλαιός ποιητής εμφανίζεται πρόθυμος να συναντήσει τον νέο ποιητή, προκειμένου να δείξει πως στο πρόσωπό του αναγνωρίζει έναν επάξιο συνεχιστή του. Η κίνηση, μάλιστα, του Ομήρου να σηκωθεί από την ακρογιαλιά και να πλησιάσει εκείνος τον Σολωμό -και όχι το αντίθετο, που θα ήταν ίσως πιο εύλογο από άποψη σεβασμού- υποδηλώνει πως, κατά την άποψη του νέου ποιητή, ο παλαιός και καταξιωμένος δημιουργός αποζητά την ύπαρξη σύνδεσης και συνέχειας. Ο Όμηρος δεν αντιμετωπίζει ούτε με υπεροψία ούτε με απαξίωση τον επίδοξο συνεχιστή του, τουναντίον έχει κάθε διάθεση να δει -μέσω αυτού- τη συνέχιση της ποιητικής δημιουργίας στον τόπο.

Η αναφορά του τελευταίου στίχου πως ο Όμηρος ήρθε κοντά στον Σολωμό σαν να είχε βρει ξανά το φως του, αποτελεί ένδειξη αφενός της διάθεσης του παλαιότερου ποιητή να μεταδώσει τη σοφία του στον νεότερο και αφετέρου του γεγονότος πως ο Σολωμός κρίνεται επαρκής και επάξιος, γι’ αυτό κι είναι σαν να επανακτά ο Όμηρος την όρασή του –κάτι που προφανώς δεν θα συνέβαινε, αν ο επίδοξος συνεχιστής δεν ενέπνεε τέτοια εμπιστοσύνη στον παλαιό ποιητή.