Κωνσταντίνος Καβάφης «Τα Άλογα του Αχιλλέως»

Mark Rogan 

Κωνσταντίνος Καβάφης «Τα Άλογα του Αχιλλέως»

Τον Πάτροκλο σαν είδαν σκοτωμένο,

        που ήταν τόσο ανδρείος, και δυνατός, και νέος,

        άρχισαν τ’ άλογα να κλαίνε του Αχιλλέως·

        η φύσις των η αθάνατη αγανακτούσε

        για του θανάτου αυτό το έργον που θωρούσε.

Τίναζαν τα κεφάλια των και τες μακρυές χαίτες κουνούσαν,

        την γη χτυπούσαν με τα πόδια, και θρηνούσαν

τον Πάτροκλο που ενοιώθανε άψυχο — αφανισμένο —

μια σάρκα τώρα ποταπή — το πνεύμα του χαμένο —

                ανυπεράσπιστο — χωρίς πνοή —

εις το μεγάλο Τίποτε επιστραμένο απ’ την ζωή.

                Τα δάκρυα είδε ο Ζευς των αθανάτων

        αλόγων και λυπήθη. «Στου Πηλέως τον γάμο»

        είπε «δεν έπρεπ’ έτσι άσκεπτα να κάμω·

        καλλίτερα να μην σας δίναμε, άλογά μου

        δυστυχισμένα! Τι γυρεύατ’ εκεί χάμου

στην άθλια ανθρωπότητα πούναι το παίγνιον της μοίρας.

        Σεις που ουδέ ο θάνατος φυλάγει, ουδέ το γήρας

      πρόσκαιρες συμφορές σας τυραννούν. Στα βάσανά των

      σας έμπλεξαν οι άνθρωποι.»— Όμως τα δάκρυά των

                για του θανάτου την παντοτινή

      την συμφοράν εχύνανε τα δυο τα ζώα τα ευγενή.

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης αξιοποιεί ένα απόσπασμα από την Ιλιάδα για να συνθέσει το ποίημά του, τιμώντας κατ’ αυτό τον τρόπο τον μέγιστο των ποιητών, τον Όμηρο. Ο Καβάφης ακολουθεί στα βασικά του σημεία το ομηρικό κείμενο και φροντίζει να δώσει έμφαση σ’ εκείνα που φέρουν τα κεντρικά νοήματα που τον απασχολούν. Οι διαφοροποιήσεις, οπότε, όπου υπάρχουν, αποτελούν τους δείκτες ότι πρόκειται για κάποια ουσιώδη ιδέα που ο Καβάφης θέλει να τονίσει.

Τον Πάτροκλο σαν είδαν σκοτωμένο,

        που ήταν τόσο ανδρείος, και δυνατός, και νέος,

        άρχισαν τ’ άλογα να κλαίνε του Αχιλλέως∙

Ο Πάτροκλος μπαίνει στη μάχη με τα όπλα του Αχιλλέα, θέλοντας να προκαλέσει φόβο στους Τρώες: «Και δώσε μου τα όπλα σου στους ώμους μου να βάλω, / πως είμαι συ νομίζοντας μήπως αποχωρήσουν / οι Τρώες κι έτσι οι δυνατοί Αργείοι αναπνεύσουν, / που τώρα βασανίζονται∙ καλή κι η λίγη ανάσα. (Ιλιάδα, Π 40-43)». Η παρέμβαση, ωστόσο, του Απόλλωνα θα δώσει στον Έκτορα την ευκαιρία να σκοτώσει τον ηρωικό σύντροφο του Αχιλλέα, ο οποίος όμως δεν είναι εκεί για να αποτρέψει ή έστω να δει το θάνατο του Πατρόκλου. Έτσι, τα άλογα του Αχιλλέα είναι εκείνα που πρώτα θα δουν και πρώτα θα θρηνήσουν τον ανδρείο και δυνατό Πάτροκλο.

Πέρα απ’ όλα τ’ άλλα χαρακτηριστικά του Πατρόκλου, που τον καθιστούν ένα ιδιαίτερα ξεχωριστό και προσφιλές πρόσωπο, βαρύνουσα σημασία έχει το ότι ήταν ακόμη πολύ νέος, γεγονός που προσδίδει ακόμη μεγαλύτερη τραγικότητα στο χαμό του.

η φύσις των η αθάνατη αγανακτούσε

        για του θανάτου αυτό το έργον που θωρούσε.

Τα άλογα του Αχιλλέα, όντας τα ίδια αθάνατα, αγανακτούν μπροστά σ’ αυτό το άθλιο έργο του θανάτου, που μόλις στέρησε τη ζωή ενός αγαπημένου σ’ αυτά ανθρώπου. Ο θρήνος των αθάνατων αλόγων έχει τη δική του ξέχωρη αξία, διότι σε αντίθεση με τους θρήνους των θνητών που εμπεριέχουν και το στοιχείο του φόβου για το δικό τους μελλούμενο θάνατο, εκείνα είναι απαλλαγμένα από ανάλογους φόβους κι η οδύνη τους προκύπτει έτσι εντελώς αγνή.

Τα αθάνατα άλογα αποτελούν, συνάμα, μια σαφή υπόμνηση του εξέχοντος εκείνου προνομίου της αθανασίας, που, μη μπορώντας οι άνθρωποι να το γευτούν ποτέ, φρόντισαν να το αποδώσουν στους θεούς τους και στα άλλα δημιουργήματα της λογοτεχνικής τους φαντασίας.

Τίναζαν τα κεφάλια των και τες μακρυές χαίτες κουνούσαν,

        την γη χτυπούσαν με τα πόδια, και θρηνούσαν

τον Πάτροκλο που ενοιώθανε άψυχο — αφανισμένο —

μια σάρκα τώρα ποταπή — το πνεύμα του χαμένο —

                ανυπεράσπιστο — χωρίς πνοή —

εις το μεγάλο Τίποτε επιστραμένο απ’ την ζωή.

Η βίαιη αντίδραση των αλόγων αποτελεί εναργή έκφραση του εσωτερικού τους πόνου∙ τινάζουν τα κεφάλια τους, κουνούν τη μακριά τους χαίτη και χτυπούν τη γη με τα πόδια τους, θέλοντας έτσι να εκδηλώσουν την οδύνη που αισθάνονται για τον αγαπημένο τους Πάτροκλο. Το θέαμα, άλλωστε, του νεκρού προκαλεί μεγάλη ενόχληση στα αθάνατα άλογα που δεν γνωρίζουν και δεν πρόκειται να γνωρίσουν ποτέ μια τέτοια κατάσταση αφανισμού. Ο ποιητής φροντίζει με τις συνεχείς παύλες που καλούν τον αναγνώστη να κάνει παύσεις στην ανάγνωση, να δώσει έμφαση στα στοιχεία εκείνα που αποδίδουν την κατάσταση του θανάτου∙ οικεία βέβαια στους θνητούς, παντελώς ανοίκεια όμως στα αθάνατα άλογα.

Ο Πάτροκλος που μέχρι πριν από λίγο ήταν ένας δυνατός και γενναίος νέος, γεμάτος ζωή και πολεμική ένταση, τώρα κείτεται στη γη άψυχος και αφανισμένος∙ το σώμα του, χωρίς τη ζωοδόχο ψυχή, χαρακτηρίζεται ποταπό, ασήμαντο. Το πνεύμα του, άλλωστε, που ήταν εκείνο που προσέδιδε πνοή και ζωή στο σώμα, δεν υπάρχει πια. Το νεανικό σώμα, που μέχρι πριν λίγο φιλοξενούσε όλα εκείνα που συνιστούσαν την πολύτιμη προσωπικότητα και το ανεπανάληπτο πνεύμα του Πατρόκλου, τώρα είναι ένα άψυχο, δίχως αξία σαρκίο. Το πολύτιμο πνεύμα, εντελώς ανυπεράσπιστο, έχει επιστραφεί στο μεγάλο «Τίποτε»∙ έχει χαθεί από τη ζωή κι έχει επιστρέψει στην απόλυτη ανυπαρξία.

Ο Καβάφης δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο χρονικό αυτό σημείο κατά το οποίο συνειδητοποιεί κανείς πως η ζωή ενός αγαπημένου προσώπου έχει μόλις χαθεί, καθώς πρόκειται για ένα αιφνίδιο γεγονός που προκαλεί πάντοτε ανείπωτο πόνο στους ανθρώπους. Είναι, άλλωστε, δύσκολο να αποδεχθεί κάποιος πως ένας άνθρωπος που μέχρι πριν από λίγες στιγμές ήταν γεμάτος ζωή κι είχε τη δική του ανεπανάληπτη προσωπικότητα και το δικό του μοναδικό πνεύμα, αίφνης ξεψυχά κι αφήνει πίσω του ένα κενό και άψυχο σώμα. Είναι δύσκολο να αποδεχθεί κάποιος πως όλα εκείνα τα στοιχεία που αγαπούσε -ίσως λάτρευε- στον άλλον άνθρωπο, όλα εκείνα τα απολύτως ξεχωριστά στοιχεία που συνέθεταν ένα πρόσωπο μοναδικό από κάθε άποψη, χάνονται για πάντα μέσα σε ελάχιστες μόλις στιγμές.

Όλες οι εμπειρίες, όλες οι στιγμές αγάπης και φροντίδας που βίωσε, όλοι οι κόποι για την πνευματική του καλλιέργεια, όλα εκείνα που έζησε, γεύτηκε, σκέφτηκε και πόθησε, χάνονται -τελείως ξαφνικά- για πάντα∙ χάνονται, σαν να μην είχαν ποτέ καμία αξία ή έστω σαν να μην είχαν ποτέ τη δύναμη να διαφυλάξουν το άτομο από την απόλυτη ανυπαρξία στην οποία πρόκειται να περιέλθει.   

                Τα δάκρυα είδε ο Ζευς των αθανάτων

        αλόγων και λυπήθη. «Στου Πηλέως τον γάμο»

        είπε «δεν έπρεπ’ έτσι άσκεπτα να κάμω∙

        καλλίτερα να μην σας δίναμε, άλογά μου

        δυστυχισμένα! Τι γυρεύατ’ εκεί χάμου

στην άθλια ανθρωπότητα πούναι το παίγνιον της μοίρας.

Τον πόνο των αλόγων τον αντιλαμβάνεται καλύτερα απ’ όλους ο Δίας, ο οποίος έχει και την ευθύνη για το γεγονός ότι τα αθάνατα αυτά άλογα βρέθηκαν στον κόσμο των θνητών ανθρώπων, αφού είναι εκείνος που τα δώρισε στον Πηλέα την ημέρα του γάμου του. Ο Δίας, βλέποντας πόσο υποφέρουν τα αθάνατα άλογα για τον θάνατο του Πατρόκλου, αντιλαμβάνεται πως η συνύπαρξή τους με τους θνητούς θα αποτελεί γι’ αυτά αιτία πόνου και οδύνης, και μετανιώνει που λόγω της δικής του απερισκεψίας, καλούνται τώρα αυτά να συμμετέχουν στα συνεχή δράματα των ανθρώπων.

Η άθλια ανθρωπότητα είναι το παιχνίδι της μοίρας, σχολιάζει ο Δίας, για να υποδηλώσει το πόσο ευμετάβλητα και πόσο ασταθή είναι όλα όσα σχετίζονται με τους ανθρώπους. Το γεγονός και μόνο πως κάθε άνθρωπος μπορεί να χάσει τη ζωή του τελείως απρόσμενα, μέσα σε μόλις λίγες στιγμές, αποτελεί επαρκές τεκμήριο για να καταστεί σαφές το πόσο εύκολα ανατρέπονται τα δεδομένα στον κόσμο των θνητών. Οι άνθρωποι ζουν χωρίς επί της ουσίας να έχουν καμία βεβαιότητα, εφόσον είτε το έχουν κατά νου είτε όχι, η ύπαρξή τους βασίζεται σε μια σειρά τυχαίων περιστατικών, τα οποία εξίσου εύκολα και εξίσου απροσχεδίαστα μπορεί να τους οδηγήσουν στην ανυπαρξία.

        Σεις που ουδέ ο θάνατος φυλάγει, ουδέ το γήρας

      πρόσκαιρες συμφορές σας τυραννούν. Στα βάσανά των

      σας έμπλεξαν οι άνθρωποι.»— Όμως τα δάκρυά των

                για του θανάτου την παντοτινή

      την συμφοράν εχύνανε τα δυο τα ζώα τα ευγενή.

Ο Δίας στεναχωριέται για το γεγονός ότι τα αθάνατα άλογα του Αχιλλέα έχουν εμπλακεί στον κόσμο των θνητών, όπου κυριαρχούν μόνο πρόσκαιρες συμφορές, εφόσον τα ίδια δεν έχουν να φοβηθούν ούτε το θάνατο, μα ούτε και τα γηρατειά. Τα αθάνατα άλογα μπλέχτηκαν, πράγματι, δίχως λόγο με τα βάσανα των θνητών∙ τα δάκρυά τους, όμως, αποτελούν μια σαφή ένδειξη για τον ειλικρινή και βαθύ τους πόνο απέναντι στον θάνατο, που αποτελεί μια παντοτινή συμφορά∙ μια συμφορά που αφενός συνοδεύει διαχρονικά τη ζωή των ανθρώπων κι αφετέρου έχει παντοτινή διάρκεια. Μπορεί, άρα, η ζωή των θνητών να είναι πρόσκαιρη, ωστόσο ο πόνος που προκαλεί η απώλειά τους μπορεί να διαρκέσει για πάντα, ιδίως στην ψυχή αθάνατων όντων, όπως είναι τα ευγενή άλογα του Αχιλλέα.

Ιλιάδα, Ραψωδία Ρ (426-458)

Του Αχιλλέα τ’ άλογα όντας μακριά απ’ τη μάχη

θρηνούσαν, μόλις ένιωσαν ο Πάτροκλος να πέφτει

στη σκόνη απ’ τον Έκτορα του αντροφονιά το χέρι.

Ο Αυτομέδοντας, ο γιος ο δυνατός του Διώρη,

με το γοργό μαστίγι του τα έσπρωχνε να φύγουν

κι άλλοτε με γλυκόλογα κι άλλοτε με φοβέρες∙

αλλ’ όπως στέκει ασάλευτη μια στήλη σ’ έναν τάφο

ενός άντρα που πέθανε ή και γυναίκας κάποιας,

έτσι έμεναν ασάλευτα στ’ αμάξι τους ζεμένα

σκύβοντας τα κεφάλια τους∙ τα δάκρυά τους στο χώμα

απ’ τα βλέφαρά τους θερμά κυλούσαν απ’ το κλάμα∙

ποθούσαν τον ηνίοχο∙ οι πλούσιες χαίτες τους

πλάι στο ζυγό σκονίζονταν ξεφεύγοντας τη ζεύγλα.

Όταν τα είδε να θρηνούν, τα πόνεσε ο Δίας,

κούνησε το κεφάλι του και στην καρδιά του είπε:

«Δύστυχα, τι σας δώσαμε στο βασιλιά Πηλέα,

θνητό, ενώ αγέραστα κι αθάνατα σεις είστε;

Τάχα πόνους για να ‘χετε με δύστυχους ανθρώπους;

Πιο δύστυχο απ’ τον άνθρωπο πλάσμα δεν είναι άλλο

απ’ όλα όσα σέρνονται στη γη και αναπνέουν.

Στο πλουμιστό αμάξι σας δε θ’ ανέβει ωστόσο

ο Πριαμίδης Έκτορας∙ δε θα του το αφήσω.

Δε του φτάνει που έχοντας τα όπλα καμαρώνει;

Στα γόνατά σας, στην καρδιά σας δύναμη θα σας δώσω,

τον Αυτομέδοντα μεμιάς να βγάλετε απ’ τη μάχη,

στα πλοία να τον φέρετε∙ σ’ αυτούς θα δώσω δόξα,

να σφάζουν, στα καλόσκαρμα πλοία ώσπου να φτάσουν

και δύσει ο ήλιος κι απλωθεί το ιερό σκοτάδι.»

Έτσι είπε και στα άλογα χάρισε ορμή μεγάλη.

Τίναξαν απ’ τις χαίτες τους στο έδαφος τη σκόνη

και μες σε Τρώες και Αχαιούς έσερναν το αμάξι.

[Μετάφραση: Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος]     

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Ο ελεύθερος χρόνος στην εποχή μας

Naxart

Έκθεση Α΄ Λυκείου: Ο ελεύθερος χρόνος στην εποχή μας

Αν κοιτάξουμε προς το παρελθόν, δε θα βρούμε καμιά άλλη γενιά, η οποία να διέθετε τόσο πολύ χρόνο, να κατείχε τόσα υλικά μέσα και να είχε τόση μόρφωση όσο η σημερινή. Έχουμε ήδη εγκαταλείψει τη λεγόμενη κοινωνία της εργασίας, στην οποία ζούσαμε για να δουλεύουμε, και βιώνουμε μια πολυσύνθετη κοινωνική πραγματικότητα, στην οποία δουλεύουμε για να ζούμε. Ο τρόπος με τον οποίο οργανώνουμε και διευθετούμε τον ελεύθερο χρόνο στην εποχή μας αποκτά πρωταρχική σημασία και εμφανίζεται εξίσου σημαντικός με τον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται και κατανέμεται ο χρόνος εργασίας στον επαγγελματικό τομέα. Η ραγδαία αύξηση του ελεύθερου χρόνου σε σχέση με το παρελθόν θέτει το πρόβλημα της κατάλληλης διαχείρισής του.

Το πρόβλημα της διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου σήμερα δεν αφορά μόνο στους ενήλικους, αλλά και στους έφηβους. Η νέα γενιά, συχνά, διακατέχεται από αισθήματα απομόνωσης και ανίας και γενικότερα από αρνητικά συναισθήματα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις μετατρέπονται σε επιθετικότητα, χρήση βίας ή αδιαφορία. Οι μαθητές, ήδη από την παιδική ηλικία, περνούν πολλές ώρες της ημέρας μπροστά σε μια οθόνη και βιώνουν μέσω των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης τη ζωή από «δεύτερο χέρι», ενώ ταυτόχρονα μέσα από τον καταιγισμό της διαφήμισης οδηγούνται στην εμπορευματοποίηση του ελεύθερου χρόνου και σταδιακά εθίζονται στην επιδίωξη της ευτυχίας, κυρίως μέσα από την κατανάλωση υλικών αγαθών. Οι σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες φαίνεται να οδηγούν τα παιδιά της «ευημερίας» σε ένα μέλλον με πολύ ελεύθερο χρόνο, λιγότερο χρόνο εργασίας και ακόμη λιγότερη διάθεση κοινωνικής προσφοράς και συλλογικής δράσης.

Όμως, οι στάσεις και οι συμπεριφορές που αναπτύσσονται σε σχέση με τον ελεύθερο χρόνο κατά τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας είναι καθοριστικής σημασίας, δεδομένου ότι παγιώνονται και αναπαράγονται σε όλη την υπόλοιπη ζωή του ανθρώπου. Από κοινωνιολογικές έρευνες προκύπτει ότι το 90% των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου διαμορφώνεται και σταθεροποιείται μέχρι την ηλικία των 19 χρόνων. Φυσικά, το προσωπικό στυλ ελεύθερου χρόνου επηρεάζεται και διαμορφώνεται από την οικογένεια, τους φίλους και τους γνωστούς, από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, από το ίδιο το άτομο και τις κοινωνικοοικονομικές, μορφωτικές «προδιαγραφές» του, αλλά ως έναν βαθμό και από το σχολείο, που αποτελεί έναν σημαντικό παράγοντα της δευτερογενούς κοινωνικοποίησης του παιδιού.

Ο ελεύθερος χρόνος στο σημερινό σχολείο αντισταθμίζει την ένταση και τα προβλήματα που προκύπτουν από τη διδασκαλία, εξισορροπεί καταπιεσμένες ανάγκες και κινητικούς περιορισμούς και ξεκουράζει τους μαθητές από τον φόρτο της διδασκαλίας. Με αυτήν την έννοια, ο ελεύθερος χρόνος στο σχολείο θεωρείται πολύτιμος και απαραίτητος για την ισόρροπη ανάπτυξη του μαθητή, αν και θεωρείται συχνά ανεπαρκής. Σε κάθε περίπτωση πάντως δε συνδέεται με τη σχολική εργασία, με αποτέλεσμα ο ελεύθερος χρόνος και η διδασκαλία να αποτελούν δύο αντίθετες περιστάσεις της σχολικής ζωής, που λειτουργούν ως ξεχωριστές νησίδες, αποκομμένες μεταξύ τους. Πολλές φορές, όμως, το σχολείο αδυνατεί να σχεδιάσει και να αξιοποιήσει επαρκώς περιστάσεις ελεύθερου χρόνου και να τις συνδέσει με τη μάθηση και την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή. Επιπρόσθετα, επιβαρύνει και τον εξωσχολικό ελεύθερο χρόνο του μαθητή, αφού από το σχολείο του ανατίθενται υποχρεώσεις και σχολικές εργασίες, συχνά υπερβολικά απαιτητικές σε κόπο και χρόνο, πολλές από τις οποίες θα ήταν προτιμότερο και πιο ευχάριστο για τους μαθητές να καλύπτονται στη διάρκεια του σχολικού προγράμματος, ώστε να έχουν στη διάθεσή τους περισσότερο ελεύθερο χρόνο.

παγιώνω: σταθεροποιώ

Ν. Χανιωτάκης - Ι. Θωίδης. (2002). «Διαθεματικές δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου στο Ολοήμερο Σχολείο», Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, 6, 241-245 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α1. Από ποιους παράγοντες, σύμφωνα με το κείμενο, επηρεάζεται και διαμορφώνεται ο ελεύθερος χρόνος κατά την παιδική και εφηβική ηλικία; (60-80 λέξεις).

Ο ελεύθερος χρόνος κατά την παιδική και εφηβική ηλικία επηρεάζεται και διαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες. Εύλογα, πρωταρχικό ρόλο διαδραματίζει η οικογένεια, όπως και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού, ενώ σημαντική είναι και η επίδραση από τους φίλους και τους γνωστούς. Στη διαμόρφωση των σχετικών επιλογών καίρια είναι φυσικά και η προσωπικότητα του ίδιου του ατόμου, καθώς και η κοινωνικοοικονομική του κατάσταση, αλλά και το μορφωτικό του επίπεδο. Τέλος, ως ένα βαθμό επιδρά και το σχολείο, μιας και είναι ένας σημαντικός παράγοντας της δευτερογενούς κοινωνικοποίησης του παιδιού.

Α1. Ποιος είναι, σύμφωνα με το κείμενο, ο ρόλος του σχολείου όσον αφορά στον σχεδιασμό και την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου των μαθητών; (60-80 λέξεις).

Το σχολείο οφείλει να σχεδιάζει και να αξιοποιεί με αποτελεσματικό τρόπο διαστήματα ελεύθερου χρόνου, τα οποία να συνδέονται με τη διαδικασία της μάθησης και την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών. Αίτημα, ωστόσο, το οποίο δεν βρίσκει την επιτυχή πλήρωσή του, αφού στην πραγματικότητα ο ελεύθερος χρόνος και η διαδικασία μάθησης αποτελούν δύο τελείως διαφορετικές περιστάσεις στο πλαίσιο του σχολείου. Επιπλέον, το σχολείο τείνει να αναθέτει στους μαθητές πλήθος σχολικών εργασιών και άλλων υποχρεώσεων, με αποτέλεσμα να μειώνει δραστικά τον εξωσχολικό ελεύθερο χρόνο τους. Είναι σαφές, εντούτοις, πως πολλές από αυτές τις εργασίες θα μπορούσαν να ολοκληρώνονται κατά τη διάρκεια του διδακτικού ωραρίου, ώστε οι μαθητές να έχουν στη διάθεσή τους περισσότερο ελεύθερο χρόνο.

Α1. Βασιζόμενοι στο κείμενο, να χαρακτηρίσετε με Σωστό ή Λάθος τις ακόλουθες προτάσεις:

1. Η σημερινή γενιά δεν έχει τόσο πολύ χρόνο ούτε πολλά υλικά μέσα σε σύγκριση με τις προηγούμενες γενιές. = Λάθος

2. Οι μαθητές, από μικρά παιδιά, περνούν πολλές ώρες μπροστά σε μια οθόνη. = Σωστό

3. Το προσωπικό στυλ ελεύθερου χρόνου επηρεάζεται και διαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες, μεταξύ των οποίων είναι και η οικογένεια. = Σωστό

4. Το 90% των δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου διαμορφώνεται και σταθεροποιείται μέχρι την ηλικία των 19 χρόνων. = Σωστό

5. Ο ελεύθερος χρόνος στο σχολείο δεν θεωρείται πολύτιμος και απαραίτητος για την ισορροπημένη ανάπτυξη του μαθητή. = Λάθος

Α2. Ποια είναι τα δομικά στοιχεία της δεύτερης παραγράφου (Το πρόβλημα….. δράσης) του κειμένου;

Θεματική περίοδος: Το πρόβλημα της διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου σήμερα δεν αφορά μόνο στους ενήλικους, αλλά και στους έφηβους.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Η νέα γενιά, συχνά, διακατέχεται από αισθήματα απομόνωσης και ανίας και γενικότερα από αρνητικά συναισθήματα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις μετατρέπονται σε επιθετικότητα, χρήση βίας ή αδιαφορία. Οι μαθητές, ήδη από την παιδική ηλικία, περνούν πολλές ώρες της ημέρας μπροστά σε μια οθόνη και βιώνουν μέσω των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης τη ζωή από «δεύτερο χέρι», ενώ ταυτόχρονα μέσα από τον καταιγισμό της διαφήμισης οδηγούνται στην εμπορευματοποίηση του ελεύθερου χρόνου και σταδιακά εθίζονται στην επιδίωξη της ευτυχίας, κυρίως μέσα από την κατανάλωση υλικών αγαθών.

Κατακλείδα: Οι σύγχρονες αναπτυγμένες κοινωνίες φαίνεται να οδηγούν τα παιδιά της «ευημερίας» σε ένα μέλλον με πολύ ελεύθερο χρόνο, λιγότερο χρόνο εργασίας και ακόμη λιγότερη διάθεση κοινωνικής προσφοράς και συλλογικής δράσης.

Α2. Να δώσετε έναν πλαγιότιτλο στην τελευταία παράγραφο («Ο ελεύθερος χρόνος... χρόνο») του κειμένου.

- Η αξία του ελεύθερου χρόνου στο σχολείο και η αδυναμία σύνδεσής του με τη διαδικασία μάθησης.

Α2. Να δώσετε από έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.

- Η αύξηση του ελεύθερου χρόνου στη σύγχρονη εποχή.

- Οι αναποτελεσματικοί τρόποι διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου από τους νέους.

- Οι παράγοντες που επηρεάζουν και διαμορφώνουν τον ελεύθερο χρόνο κατά την παιδική και εφηβική ηλικία.

- Ο ελεύθερος χρόνος στο πλαίσιο του σχολείου.

Β1. Να δημιουργήσετε μία παράγραφο 60-80 λέξεων, στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με έντονη γραφή: διευθετούμε, ελεύθερο χρόνο, πρωταρχική σημασία, εμφανίζεται, χρόνος εργασίας.

Ο τρόπος με τον οποίο διευθετούμε τον ελεύθερο χρόνο μας έχει πλέον πρωταρχική σημασία, καθώς μόνο αν υπάρχει μια ουσιαστική και εκ των προτέρων οργάνωσή του, μπορεί να επιτευχθεί η επωφελής αξιοποίησή του. Παρόλο που μια τέτοια προσέγγιση δίνει την εντύπωση πως ο ελεύθερος χρόνος αντιμετωπίζεται σαν χρόνος εργασίας, στην πραγματικότητα είναι ο μόνος τρόπος για να προφυλάξουμε τον πολύτιμο αυτό χρόνο από την ανούσια κατασπατάλησή του μπροστά σε μια οθόνη∙ φαινόμενο που εμφανίζεται όλο και συχνότερα τα τελευταία χρόνια, λόγω της ευρύτατης διάδοσης τόσο της τηλεόρασης όσο και των ηλεκτρονικών υπολογιστών.  

Β1. Να συντάξετε μία παράγραφο 60-80 λέξεων για τον ελεύθερο χρόνο, στην οποία να χρησιμοποιήσετε τις παρακάτω λέξεις/φράσεις με έντονη γραφή, με βάση τη σημασία τους στο κείμενο: μέλλον, διαμορφώνεται, σημαντικό παράγοντα, προσωπικότητας, υποχρεώσεις.

Ένας σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο θα αξιοποιεί στο μέλλον τον ελεύθερο χρόνο του ο έφηβος είναι σαφώς η οικογένεια, στο πλαίσιο της οποίας διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό η προσωπικότητά του. Οι γονείς επηρεάζουν τα παιδιά κυρίως μέσα από το προσωπικό τους παράδειγμα, καθώς οι δικές τους επιλογές τείνουν να έχουν καίριο αντίκτυπο στις μελλοντικές επιλογές των παιδιών τους. Έτσι, αν οι γονείς επιτρέπουν στο πλήθος των καθημερινών υποχρεώσεων να τους αποτρέπουν από την υιοθέτηση γόνιμων τρόπων αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου τους, αυτό θα έχει τον ανάλογο αντίκτυπο στο πώς θα αντιμετωπίζουν και τα παιδιά το δικός τους ελεύθερο χρόνο.

Β1. «Το προσωπικό στυλ ελεύθερου χρόνου επηρεάζεται και διαμορφώνεται από την οικογένεια».

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω πρόταση, να δημιουργήσετε μια παράγραφο 60-80 λέξεων.

Το προσωπικό στυλ ελεύθερου χρόνου επηρεάζεται και διαμορφώνεται από την οικογένεια, η οποία επηρεάζει και διαμορφώνει πρωτίστως τόσο την ψυχοσύνθεση του ατόμου όσο και την πνευματική του εξέλιξη. Στο πλαίσιο της οικογένειας ο νέος άνθρωπος έρχεται σε πρώτη επαφή με ποικίλα ερεθίσματα και ανάλογα με τις προτεραιότητες και τις προτιμήσεις των γονιών του μαθαίνει να εκτιμά ή όχι διάφορες δραστηριότητες και επιλογές. Σε μια οικογένεια, για παράδειγμα, που ο αθλητισμός αποτελεί τρόπο ζωής, είναι πολύ πιθανό ότι το παιδί θα υιοθετήσει τη θετική αυτή αντιμετώπιση και θα εντάξει τον αθλητισμό και στη δική του ζωή.

Β2. α. Να δώσετε έναν δικό σας τίτλο στο κείμενο.

- Νέοι και ελεύθερος χρόνος.

Β2. β. Να προσδιορίσετε αν ο τίτλος που δώσατε στο κείμενο είναι κυριολεκτικός / δηλωτικός ή μεταφορικός / συνυποδηλωτικός.

Ο τίτλος είναι κυριολεκτικός.

Β2. «Το προσωπικό στυλ ελεύθερου χρόνου επηρεάζεται και διαμορφώνεται από την οικογένεια».

1. Να αιτιολογήσετε την επιλογή της παθητικής σύνταξης από τον αρθρογράφο.

Η παθητική σύνταξη επιλέγεται προκειμένου να δοθεί έμφαση στο αποτέλεσμα της ενέργειας των ρημάτων (επηρεάζεται και διαμορφώνεται).

2. Να μετατρέψετε την παθητική σύνταξη σε ενεργητική.

- Η οικογένεια επηρεάζει και διαμορφώνει το προσωπικό στυλ ελεύθερου χρόνου.

Β2. Να επισημάνετε ποιες από τις τρεις παρακάτω φράσεις / προτάσεις του πρώτου κειμένου χρησιμοποιούνται με κυριολεκτική / δηλωτική και ποιες με μεταφορική / συνυποδηλωτική σημασία:

1. «ο ελεύθερος χρόνος και η διδασκαλία […] λειτουργούν ως ξεχωριστές νησίδες» = Μεταφορική

2. «Οι μαθητές βιώνουν […] τη ζωή από δεύτερο χέρι» = Μεταφορική

3. «λιγότερη διάθεση κοινωνικής προσφοράς» = Κυριολεκτική 

Κωνσταντίνος Καβάφης «Όταν ο φύλαξ είδε το φως»

William Adolphe Bouguereau

Κωνσταντίνος Καβάφης «Όταν ο φύλαξ είδε το φως»

Χειμώνα, καλοκαίρι κάθονταν στην στέγη

των Aτρειδών κ’ έβλεπ’ ο Φύλαξ. Τώρα λέγει

ευχάριστα. Μακριά είδε φωτιά ν’ ανάβει.

Και χαίρεται· κι ο κόπος του επίσης παύει.

Είναι επίπονον και νύκτα και ημέρα,

στην ζέστη και στο κρύο να κοιτάζεις πέρα

το Aραχναίον για φωτιά. Τώρα εφάνη

το επιθυμητόν σημείον. Όταν φθάνει

η ευτυχία δίδει πιο μικρή χαρά

απ’ ό,τι προσδοκά κανείς. Πλην καθαρά

τούτο κερδήθηκε: γλιτώσαμ’ απ’ ελπίδας

και προσδοκίας. Πράγματα εις τους Aτρείδας

πολλά θα γίνουνε. Χωρίς να ’ναι σοφός

κανείς εικάζει τούτο τώρα που το φως

είδεν ο φύλαξ. Όθεν μη υπερβολή.

Καλό το φως· κι αυτοί  που έρχονται καλοί·

τα λόγια και τα έργα των κι αυτά καλά.

Και όλα ίσια να ευχόμεθα. Αλλά

το Άργος ημπορεί χωρίς Aτρείδας να

κάμει. Τα σπίτια δεν είναι παντοτινά.

Πολλοί βεβαίως θα μιλήσουνε πολλά.

Ημείς ν’ ακούμε. Όμως δεν θα μας γελά

το Απαραίτητος, το Μόνος, το Μεγάλος.

Και απαραίτητος, και μόνος, και μεγάλος

αμέσως πάντα βρίσκεται κανένας άλλος.

Το «Όταν ο φύλαξ είδε το φως» ανήκει στα Κρυμμένα ποιήματα του Καβάφη, σ’ εκείνα δηλαδή που, αν και βρέθηκαν ολοκληρωμένα στο αρχείο του, ο ίδιος δεν τα είχε δημοσιεύσει. Βασίζεται στην τραγωδία του Αισχύλου «Αγαμέμνων», και κυρίως στο προλογικό της τμήμα, στο οποίο δίνεται ο μονόλογος του φύλακα.

Η Κλυταιμνήστρα έχει αναθέσει στον φύλακα να παρακολουθεί νυχθημερόν το Αραχναίον, το βουνό της Αργολίδας, προκειμένου να δει τη συνθηματική φωτιά που θα δήλωνε την άλωση της Τροίας και, άρα, την επιστροφή του Αγαμέμνονα στις Μυκήνες. Η Κλυταιμνήστρα, που ηγείται πλέον του βασιλείου μαζί με τον εραστή της Αίγισθο, δεν έχει συγχωρέσει τον Αγαμέμνονα που θυσίασε την κόρη τους Ιφιγένεια προκειμένου να διασφαλίσει ούριο άνεμο για την εκκίνηση της εκστρατείας. Έτσι, όταν ο Αγαμέμνονας επιστρέφει, έχοντας μαζί του και την Κασσάνδρα, την κόρη του Πριάμου, γίνεται αποδεκτός από την Κλυταιμνήστρα με προσποιητή χαρά, μόνο και μόνο για να δολοφονηθεί από εκείνη λίγο αργότερα, όπως ακριβώς και η νέα ερωμένη του.   

Χειμώνα, καλοκαίρι κάθονταν στην στέγη

των Aτρειδών κ’ έβλεπ’ ο Φύλαξ. Τώρα λέγει

ευχάριστα. Μακριά είδε φωτιά ν’ ανάβει.

Και χαίρεται∙ κι ο κόπος του επίσης παύει.

Είναι επίπονον και νύκτα και ημέρα,

στην ζέστη και στο κρύο να κοιτάζεις πέρα

το Aραχναίον για φωτιά.

Οι εισαγωγικοί στίχοι του ποιήματος μας μεταφέρουν τα συναισθήματα του φύλακα, ο οποίος έχοντας περάσει τόσο καιρό να στέκει στη στέγη του παλατιού περιμένοντας να δει τη συνθηματική φωτιά, επιτέλους είναι έτοιμος να αναγγείλει το ευχάριστο νέο. Ο φύλακας χαίρεται, κυρίως διότι θα παύσει επιτέλους ο κόπος του∙ όπως εξηγεί, άλλωστε, ο αφηγητής είναι επίπονο να κοιτάζει κανείς μέρα νύχτα, χειμώνα καλοκαίρι, με κρύο και με ζέστη απέναντι στο Αραχναίον περιμένοντας να δει τη φωτιά.

Το καθήκον που είχε ανατεθεί στον φύλακα ήταν εξουθενωτικό τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά, διότι η αναμονή, η αδιάκοπη αναμονή για το νικηφόρο σημάδι, συνοδευόταν κι από πλήθος προσδοκιών που έρχονταν συχνά σε αντίθεση με την εξελισσόμενη πραγματικότητα. Όσο ο φύλακας περίμενε να δει τη φωτιά, πολλά είχαν αλλάξει στο παλάτι.

Τώρα εφάνη

το επιθυμητόν σημείον. Όταν φθάνει

η ευτυχία δίδει πιο μικρή χαρά

απ’ ό,τι προσδοκά κανείς.

Τώρα, επιτέλους, φάνηκε το επιθυμητό σημάδι. Όπως, όμως, συνειδητοποιεί ο φύλακας, και διατυπώνει κατά τρόπο αποφθεγματικό ο ποιητής, όταν φτάνει η ευτυχία, δίνει τελικά μικρότερη χαρά απ’ όση προσδοκούσε κανείς. Σε ό,τι αφορά την ειδική περίπτωση του φύλακα αυτό έχει την εξήγησή του στο γεγονός ότι η προσδοκώμενη έλευση του Αγαμέμνονα δεν θα σημάνει κατ’ ανάγκη την επιστροφή στην πρότερη κατάσταση ευημερίας και στερεής διοίκησης του βασιλείου. Η Κλυταιμνήστρα έχει αποκτήσει πλέον εραστή και δεν είναι διατεθειμένη να επιτρέψει στον Αγαμέμνονα να συνεχίσει αμέριμνος τη ζωή του από εκεί που την είχε αφήσει, όταν έφυγε για την Τροία. Ο Αγαμέμνονας θυσίασε την κόρη τους, κι αυτό δεν πρόκειται να το αφήσει ατιμώρητο η Κλυταιμνήστρα.

Πέρα, όμως, από την ειδική περίπτωση του φύλακα, η διαπίστωση αυτή του ποιητή έχει και γενικότερες προεκτάσεις, υπό την έννοια πως πάντοτε, όταν οι άνθρωποι προσδοκούν για καιρό ένα συγκεκριμένο γεγονός να συμβεί, κι όταν ταυτίζουν το γεγονός αυτό με μια υποτιθέμενη κατάσταση πλήρους ευτυχίας, εφόσον θεωρούν πως αυτό είναι που πραγματικά θα φέρει στη ζωή τους την πλήρωση και τη δικαίωση που επιθυμούν, διαπιστώνουν εν τέλει πως η χαρά που συνοδεύει την πραγμάτωσή του δεν είναι ανάλογη μ’ εκείνη που πίστευαν πως θα νιώσουν. Η ζωή, άλλωστε, και οι επιμέρους συνθήκες που επικρατούν, δεν είναι στοιχεία στάσιμα, δεν γίνεται να ακινητοποιούνται μόνο και μόνο γιατί απουσιάζει εκείνο το απολύτως επιθυμητό γεγονός που θα ολοκληρώσει την ιδεατή εικόνα που πλάθει το άτομο στη σκέψη του. Έτσι, όταν έρθει το πολυπόθητο εκείνο γεγονός, έχουν στο μεσοδιάστημα αλλάξει τόσο οι συνθήκες όσο και το ίδιο το άτομο, οπότε τα πράγματα τελικά δεν λαμβάνουν την μορφή που τόσο εξιδανικευτικά είχε σχεδιάσει κανείς στη σκέψη του.

Πλην καθαρά

τούτο κερδήθηκε: γλιτώσαμ’ απ’ ελπίδας

και προσδοκίας.

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η έλευση του προσδοκώμενου σημαδιού δεν φέρνει την αναμενόμενη χαρά, αφού καταλήγει να φτάσει όταν πια τα πράγματα έχουν αλλάξει δραστικά, τουλάχιστον προσφέρει ένα πολύ σημαντικό κέρδος. Οι πολίτες -κι εδώ ακούμε τη φωνή του φύλακα- θα γλιτώσουν από τη φθορά των ελπίδων και των προσδοκιών που τόσο καιρό έτρεφαν και μεγαλοποιούσαν στην ψυχή τους. Τώρα που επιστρέφει ο Αγαμέμνονας τα πράγματα θα ξεκαθαρίσουν και τη θέση των πιθανώς ανεδαφικών προσδοκιών θα λάβει η αληθινή εξέλιξη των γεγονότων.

Πόσο εύκολα οι άνθρωποι παγιδεύονται στα δίχτυα της ελπίδας και τείνουν να πλάθουν υποθετικά σενάρια, όταν αφήνονται για μεγάλο διάστημα σε μια κατάσταση αναμονής και αβεβαιότητας. Πόσο εύκολα τείνουν να αψηφούν τα δεδομένα της πραγματικότητας κι αρχίζουν να ελπίζουν πως όλα μπορούν να λάβουν μια τελείως διαφορετική κατεύθυνση αν γίνει το ένα ή το άλλο γεγονός, στα οποία και συνήθως εναποθέτουν την πραγμάτωση όλων τους των προσδοκιών. Προσδοκίες, οι οποίες σταδιακά, κι όσο παραμένουν αβέβαιοι οι άνθρωποι, όλο και λαμβάνουν μεγαλύτερες διαστάσεις.

Πράγματα εις τους Aτρείδας

πολλά θα γίνουνε. Χωρίς να ’ναι σοφός

κανείς εικάζει τούτο τώρα που το φως

είδεν ο φύλαξ.

Τώρα που ο φύλακας είδε το φως είναι εύκολο να εικάσει κανείς πως θα υπάρξουν πολλές εξελίξεις στον οίκο των Ατρειδών, κι αυτό είναι ένα συμπέρασμα το οποίο δεν απαιτεί δα και κάποια ιδιαίτερη σοφία. Εφόσον ο πόλεμος στην Τροία τελείωσε, ο Αγαμέμνονας επιστρέφει στο παλάτι του, κι αυτό το ένα γεγονός θα θέσει σε κίνηση πολλά επιμέρους γεγονότα, εφόσον τώρα θα ξεκαθαριστούν οι πραγματικές προθέσεις της Κλυταιμνήστρας, η οποία τόσο καιρό έχει τον έλεγχο της εξουσίας μαζί με τον εραστή της. Το βέβαιο, πάντως, είναι πως ο Αγαμέμνονας δεν θα βρει τα πράγματα στο παλάτι όπως τα άφησε.

Όθεν μη υπερβολή.

Καλό το φως∙ κι αυτοί  που έρχονται καλοί∙

τα λόγια και τα έργα των κι αυτά καλά.

Και όλα ίσια να ευχόμεθα. Αλλά

το Άργος ημπορεί χωρίς Aτρείδας να

κάμει. Τα σπίτια δεν είναι παντοτινά.

Κι εφόσον θα υπάρξουν πολλές και αστάθμητες εξελίξεις, συνεπώς δεν θα πρέπει να γίνει δεκτό το νέο της επιστροφής του βασιλιά των Μυκηνών και του Άργους με υπερβολή. Διότι, σαφώς το σημάδι της φωτιάς ήταν καλό, αφού σημαίνει πως τελείωσε ο πόλεμος, και φυσικά αυτοί που επιστρέφουν είναι καλοί∙ και τα έργα και τα λόγια του Αγαμέμνονα υπήρξαν πάντοτε καλά∙ ήταν, αλίμονο, ένας από τους σημαντικότερους ηγέτες της εποχής του. Ωστόσο, και παρά την εύλογη αισιοδοξία που θα γεννηθεί στην ψυχή των πολιτών, δεν θα πρέπει να ταυτίζουν την τύχη τους μ’ εκείνη του ηγέτη τους. Ό,τι γνωρίζει, άλλωστε, ο φύλακας σε σχέση με το τι συμβαίνει στο παλάτι, δεν είναι κάτι που το γνωρίζουν όλοι οι πολίτες. Επομένως, το νέο της επιστροφής του βασιλιά γίνεται με διαφορετικό τρόπο αποδεκτό από εκείνον και με διαφορετικό τρόπο από τους υπόλοιπους πολίτες.

Ο αφηγητής είναι σαφής: το Άργος μπορεί να επιβιώσει και χωρίς τους Ατρείδες. Τα σπίτια, άλλωστε, -δηλαδή οι βασιλικοί οίκοι- δεν είναι παντοτινά. Οι Ατρείδες διαδέχτηκαν τους Περσείδες και το Άργος γνώρισε ακόμη μεγαλύτερη ακμή. Μια πιθανή κατάρρευση του οίκου των Ατρειδών δεν θα πρέπει, άρα, να γίνει δεκτή ως ταυτόχρονη κατάρρευση και του Άργους.

Οι πολίτες δεν θα πρέπει ποτέ να ταυτίζουν τη μοίρα τους με την πορεία ενός προσώπου -ενός ηγέτη-, όσο σημαντικός ή όσο λαοφιλής κι αν είναι αυτός.  

Πολλοί βεβαίως θα μιλήσουνε πολλά.

Ημείς ν’ ακούμε. Όμως δεν θα μας γελά

το Απαραίτητος, το Μόνος, το Μεγάλος.

Και απαραίτητος, και μόνος, και μεγάλος

αμέσως πάντα βρίσκεται κανένας άλλος.

Μόλις επιστρέψει ο Αγαμέμνονας τα γεγονότα θα είναι, το δίχως άλλο, πολλά και πιθανώς για κάποιους εντελώς απρόσμενα. Πολλοί τότε θα πουν πολλά, και θα ερμηνεύσουν ο καθένας με το δικό του τρόπο τη σημασία των εξελίξεων. Κι είναι λογικό πως οι πολίτες θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους όσα θα ειπωθούν. Εντούτοις, δεν θα πρέπει να τους ξεγελάσει και να τους απελπίσει ο αναπόφευκτος έπαινος που θα ακουστεί για τον βασιλιά, ότι δηλαδή ήταν Απαραίτητος για το βασίλειο, ότι ήταν ο Μόνος χαρισματικός ηγέτης της εποχής του και ότι ήταν Μεγάλος. Αυτοί οι έπαινοι, όσο σωστοί κι αν είναι, δεν έχουν και δεν μπορούν ποτέ να έχουν ανταπόκριση με τη συνεχώς εξελισσόμενη πραγματικότητα. Και απαραίτητος, και μόνος, και μεγάλος, βρίσκεται αμέσως κάποιος άλλος, που παίρνει τη θέση του προηγούμενου ηγέτη και συνεχίζει με ανάλογη επιτυχία το έργο του προκατόχου του, αρκεί να του δείξουν οι πολίτες την αναγκαία εμπιστοσύνη.

Ο ποιητής εδώ θέτει τα φαινόμενα του μεσσιανισμού και της αποθέωσης ορισμένων ηγετών αντιμέτωπα με την ρεαλιστική προσέγγιση της πραγματικότητας. Ό,τι συχνά καθιστά έναν ηγέτη Απαραίτητο και Μεγάλο, δεν είναι παρά η απόλυτη εμπιστοσύνη που του δείχνει ο λαός και άρα η δίχως αμφιβολία ανάληψη και εκπλήρωση από το μέρος των πολιτών τολμηρών πρωτοβουλιών∙ στοιχεία, δηλαδή, που απουσιάζουν όταν οι πολίτες δυσπιστούν απέναντι στον ηγέτη τους και κυριαρχεί έτσι ένα κλίμα αβεβαιότητας. Η αλήθεια, λοιπόν, είναι πως τα μεγάλα επιτεύγματα μιας πολιτείας δεν βασίζονται στα υποτιθέμενα χαρίσματα του ενός, αλλά στην επίμονη και σταθερή δράση των πολλών. Δεν είναι ο ηγέτης που καθιστά την πολιτεία επιτυχημένη και που της διασφαλίζει την ευημερία της, είναι οι ίδιοι οι πολίτες που, έχοντας την αναγκαία αίσθηση σταθερότητας, προχωρούν απρόσκοπτοι στο καθημερινό τους έργο, αλλά και στη διεκδίκηση όλο και σπουδαιότερων επιτευγμάτων.

Ο Καβάφης καταγράφει εδώ μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια που αξίζει να αποτελεί σταθερό σημείο αναφοράς, τόσο στα ζητήματα της πολιτικής, όσο και στην προσωπική ζωή των ατόμων. Ποτέ και κανείς δεν είναι Απαραίτητος, Μόνος και Μεγάλος∙ αυτές οι ποιότητες δεν αποτελούν γνωρίσματα του ενός -υποτιθέμενα- ξεχωριστού προσώπου∙ αυτές οι ποιότητες αποτελούν καθρέφτισμα της εσωτερικής ανάγκης των ανθρώπων να μπορούν να εμπιστευτούν κάποιον τόσο απόλυτα, ώστε να νιώθουν ασφαλείς για να δράσουν ανεμπόδιστα στην καθημερινότητά τους. Εκείνο που χρειάζονται οι πολίτες, όσο τίποτε άλλο, είναι το αίσθημα της σταθερότητας∙ είναι η αίσθηση ότι η ηγεσία του τόπου βρίσκεται στα χέρια ενός ικανού και αξιόπιστου ανθρώπου που μπορεί να κρατά το τιμόνι του τόπου με αδιασάλευτη πυγμή.

Δεν έχει σημασία αν ο ηγέτης αυτός είναι πράγματι χαρισματικός, εφόσον αυτό είναι επί της ουσίας μια ψευδαίσθηση∙ σημασία έχει να μπορούν οι πολίτες να αισθανθούν πως μπορούν να του έχουν εμπιστοσύνη. Κι είναι τελικά αυτό το αίσθημα της εμπιστοσύνης που προσφέρει στον εκάστοτε ηγέτη το μέγιστο προνόμιο να γίνεται αντιληπτός με απόλυτα θετικό τρόπο.

Είναι, άρα, σαφές πως δεν θα πρέπει οι πολίτες να θεωρούν πως ό,τι καταφέρνουν ως σύνολο οφείλεται στα ανεπανάληπτα χαρίσματα του ηγέτη τους. Θα πρέπει να κατανοήσουν πως οι επιτεύξεις βασίζονται μόνο στη δική τους αποφασιστικότητα και ακαταπόνητη δράση κι εργασία. Κανένας ηγέτης δεν είναι αναντικατάστατος και απόλυτα σπουδαίος, αφού στην πραγματικότητα ό,τι του αποδίδεται ως επιτυχία δεν είναι παρά το αποτέλεσμα μιας συλλογικής προσπάθειας που έχει πάντοτε ως βάση τη δράση των ίδιων των πολιτών.

Αισχύλου «Αγαμέμνων»

Φύλακας:

Τους θεούς παρακαλώ να μ’ απαλλάξουν

απ’ το βάσανο τούτο∙ ένα χρόνο στη σκοπιά,

άγρυπνος σαν το σκυλί, πάνω απ’ των Ατρειδών το σπίτι

ξεσκόλισα των άστρων των νυχτερινών τη σύναξη

κι έμαθα τους λαμπρούς αφέντες τους,

άστρα ξεχωριστά στον ουρανό,

που στους θνητούς χειμώνα φέρνουνε και καλοκαίρι,

σαν χάνονται στη δύση κι όταν ανατέλλουν∙

ακόμη του πυρσού παραμονεύω το σημάδι,

τη λάμψη της φωτιάς να φέρει το μαντάτο,

την είδηση πως πάρθηκε η Τροία∙

γιατί έτσι ορίζει της αντρόψυχης

γυναίκας η καρδιά που ελπίζει∙

κι όταν κουρνιάζω, είν’ το στρώμα μου υγρό,

τον ύπνο διώχνει κι όνειρα δεν το συντροφεύουν∙

γιατί είναι ο φόβος στο πλευρό μου παραστάτης,

μην τύχει και τα μάτια μου σφαλίσω κι αποκοιμηθώ∙

κι όταν λέω να τραγουδήσω

κάποιο σκοπό χαρούμενο ή πονεμένο,

στου ύπνου το νανούρισμα νυστέρι,

τότε θρηνώ τη συμφορά τούτου του σπιτικού

στενάζοντας που, όπως παλιά, τέλεια δεν κυβερνιέται.

Μα τώρα ας έρθει του μαρτυρίου γλιτωμός,

η τύχη ας με βοηθήσει

και φως χαρμόσυνο μες στο σκοτάδι ας φανεί.

Ω χαίρε λαμπάδα νυχτερινή,

που σαν της μέρας λάμπεις το φως

και χορούς προμηνύεις ατέλειωτους

στο Άργος μέσα

γι’ αυτή την καλοτυχιά.

Ποπό!

Δυνατά το φωνάζω στου Αγαμέμνονα τη γυναίκα,

γοργά απ’ την κλίνη της να σηκωθεί

κι άσμα θριάμβου ν’ αρχίσει στο παλάτι

γι’ αυτή τη λάμψη, αν πράγματι το Ίλιον έπεσε,

όπως ο φλογερός δαυλός λαμπρά το αναγγέλλει∙

και πρώτος το χορό θα στήσω τραγουδώντας,

γιατί δικιά μου θα γενεί του αφέντη μου η τύχη,

όπου εξάρες τρεις φορές

μου ‘φερε αυτό το φωτεινό μαντάτο∙

ας γίνει θεέ μου, το λοιπόν, με τούτο ‘δω το χέρι,

σαν έρθει ο κύρης του σπιτιού,

το χέρι το ακριβό του να κρατήσω.

Για τ’ άλλα τσιμουδιά δεν βγάζω∙

βόδι βαρύ τη γλώσσα μου πατάει∙

μονάχο του το σπίτι, αν είχε στόμα και μιλιά,

ξεκάθαρα θα τα ‘λεγε∙ γιατί εγώ

και μόνος μου μιλώ σ’ όσους γνωρίζουν,

μα, αν είναι και δεν ξέρουν, τίποτα δεν θυμάμαι.

[Μετάφραση: Νίκος Νικολίτσης]