Έκθεση Β΄ Λυκείου: Τέχνη και κριτική

Mark Ashkenazi

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Τέχνη και κριτική

Η γέφυρα που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινωνικό σώμα είναι ο κριτικός. Αυτός ερμηνεύει και κάνει προσιτά τα μηνύματα του καλλιτέχνη στους πολλούς. Προσφέρει όμως και μια άλλη εξαιρετικά χρήσιμη στον δημιουργό υπηρεσία: του μεταφέρει τον αντίλαλο που έχει στο φιλότεχνο κοινό το έργο του. Χωρίς τον κριτικό η πολύτιμη αυτή επαφή δεν μπορεί να υπάρξει ή να διατηρηθεί σε μια σωστή γραμμή.

Οι σοβαροί κριτικοί έχουν γεμάτες τις πνευματικές «αποσκευές» τους και είναι πραγματικά μυημένοι στα μυστικά της τέχνης που αγαπούν. Μυημένοι πώς; Με τη στενή και διαρκή αναστροφή μέσα στον κόσμο της Τέχνης και με τη μελέτη των έργων που έχουν κατακυρωθεί από τη γενική αναγνώριση και έχουν περάσει νικηφόρα τη δοκιμασία του χρόνου.

Πολλά και ποικίλα είναι βέβαια αυτά τα «κλασικά» έργα και κοντά σε αυτά υπάρχουν άλλα υψηλής ποιότητας, επαναστατικά για την εποχή τους και ανατρεπτικά. Τούτο, όμως, δε σημαίνει ότι στο σύμπαν της Τέχνης δεν υπάρχουν κάποιες γενικές αρχές, κάποιοι νόμοι καθολικής αποδοχής που εκφράζουν τις καλλιτεχνικές ανάγκες της ανθρώπινης ψυχής και γίνονται από ένστικτο σεβαστοί, τόσο από τους δημιουργούς όσο και από το φιλότεχνο κοινό. Η Αισθητική διερευνά αυτόν τον κώδικα και η Ιστορία της Τέχνης τον εικονογραφεί με επιτυχημένα παραδείγματα. Αυτές είναι οι πηγές της σοφίας του άξιου κριτικού –η πυξίδα και οι φάροι του.

Φάροι που φυσικά τον βοηθούν να μην καταποντιστεί, αλλά δεν κάνουν και πολύ εύκολο το ταξίδι του, γιατί η περιήγηση στο σύμπαν της Τέχνης είναι μια επικίνδυνη περιπέτεια. Το καλλιτέχνημα αποτελείται από πολλά στρώματα. Άλλα βρίσκονται στην επιφάνεια και είναι ορατά, άλλα έχουν παραχωθεί στα βάθη και χάνονται στο σκοτάδι. Ας μην αδικούμε, λοιπόν, τον κριτικό που δεν κατορθώνει πάντοτε να μας κάνει με χαρακτηρισμούς σαφείς και μονοσήμαντους κατανοητά τα ευρήματα που φέρνει στο φως με τις αλλεπάλληλες καταδύσεις του, καθώς αγωνίζεται να συλλάβει το περιεχόμενο και τη μορφή του έργου που κρίνει, τις αρετές και τις αδυναμίες του.

Όπως ο άξιος καλλιτέχνης, έτσι και ο εξαίρετος κριτικός είναι μια ιδιοφυΐα που ολοκληρώνεται με ειδική αγωγή, ένα ταλέντο που ωριμάζει με τη μελέτη και την άσκηση. Δύο είναι τα αδελφωμένα προσόντα που χρειάζεται να έχει σε υψηλό βαθμό, για να επιτύχει στο έργο του: πείρα φωτισμένη από γνώση, και ευαισθησία που συνοδεύεται από οξύνοια. «Ξέρει» από ποίηση λόγου χάρη εκείνος ο κριτικός που έχει σε τόση έκταση και βάθος εξοικειωθεί με την τέχνη του λόγου, ώστε μπορεί με σιγουριά να αποφανθεί αν, στο ποίημα που κρίνει, έχει ο ποιητής πραγματοποιήσει ή όχι τις προθέσεις του κατά το νόημα της ποίησης. Δύσκολα γελιέται η ευαισθησία και η ευθυκρισία του, επειδή αντιδρά στους πιο αδύνατους ερεθισμούς και είναι ικανός να διακρίνει και τις λεπτότερες ακόμη αποχρώσεις. Αδράχνει, λοιπόν, το ειδικό βάρος του έργου που σπουδάζει, έτοιμος να το τοποθετήσει χωρίς δυσκολία στη θέση που του ανήκει στην κλίμακα των τιμών.

Ε. Παπανούτσος (1975). Το δίκαιο της πυγμής. Αθήνα: Δωδώνη, 123-126 (διασκευή)

ΘΕΜΑΤΑ

A. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (70-90λέξεις).

Ο κριτικός λειτουργεί ως διαμεσολαβητής ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό, ερμηνεύοντας τα μηνύματα του καλλιτέχνη στους άλλους, αλλά και αντιστρόφως φανερώνοντας σ’ εκείνον την ανταπόκριση που έχει το έργο του. Οι κριτικοί διαθέτουν ουσιαστικές γνώσεις μέσω της διαρκούς επαφής με την τέχνη και με τη διαρκή μελέτη των αναγνωρισμένων έργων. Ενώ, συνάμα, είναι εξοικειωμένοι με τις γενικές αρχές και τους νόμους της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ωστόσο, η επικοινωνία με το καλλιτέχνημα δεν είναι εύκολη, καθώς το έργο έχει πολλαπλά στρώματα που δεν είναι πάντοτε εμφανή, γι’ αυτό και δεν κατορθώνουν πάντοτε οι κριτικοί να καταγράφουν τις διαπιστώσεις τους με απόλυτη σαφήνεια. Μέσα, πάντως, από τη συνεχή μελέτη και άσκηση ο κριτικός ωριμάζει, αφού προσθέτει στην οξυδερκή ευαισθησία του και την αναγκαία εμπειρία.

Β1. Να εξηγήσετε την άποψη που διατυπώνει ο συγγραφέας στην πρόταση: «το καλλιτέχνημα αποτελείται από πολλά στρώματα». (50-70 λέξεις)

Κάθε έργο τέχνης αποτελείται από πολλαπλά νοηματικά και αισθητικά στρώματα, που καθιστούν την πρόσληψη και την κατανόησή του δύσκολη με μια επιφανειακή και μόνο επαφή. Πέρα, δηλαδή, από τα στοιχεία που ο αναγνώστης ή ο θεατής αντιλαμβάνεται αμέσως, καθώς είναι πλήρως ορατά, υπάρχουν κι εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να γίνουν αντιληπτά μόνο μέσα από την προσεκτική μελέτη του έργου τέχνης∙ εκείνα που προσδίδουν βάθος στο καλλιτέχνημα. Μερικά στρώματα, μάλιστα, είναι τόσο δύσκολο να εντοπιστούν, ώστε χρειάζεται μεγάλη εξοικείωση με την τέχνη και τις αρχές της για να μπορέσει κάποιος να τα αντιληφθεί ή έστω να διαισθανθεί την παρουσία τους. Αυτός, άλλωστε, είναι κι ένας από τους λόγους για τους οποίους τα έργα τέχνης γίνονται αντιληπτά με διαφορετικό τρόπο από κάθε άτομο, αφού ο καθένας μπορεί να αντιληφθεί μέρος μόνο της διαστρωμάτωσης του καλλιτεχνήματος.

Β1. Με ποια επιχειρήματα τεκμηριώνει ο συγγραφέας την άποψη ότι οι κριτικοί δεν μπορούν πάντοτε να αποδώσουν με σαφήνεια όσα αντιλαμβάνονται από το έργο τέχνης που μελετούν; (50-70 λέξεις)

Ο συγγραφέας επισημαίνει πως παρά το γεγονός ότι οι κριτικοί έχουν εξοικειωθεί με τον κόσμο της τέχνης και γνωρίζουν τις αρχές που διέπουν την καλλιτεχνική δημιουργία δεν μπορούν πάντοτε να αποδώσουν με σαφήνεια όσα αντιλαμβάνονται από το εκάστοτε έργο που μελετούν, διότι η διερεύνηση ενός έργου τέχνης είναι μια δύσκολη διαδικασία. Τονίζει, μάλιστα, πως κάθε καλλιτέχνημα αποτελείται από διάφορα στρώματα, εκ των οποίων, ενώ κάποια γίνονται αμέσως αντιληπτά, άλλα είναι κρυμμένα και δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν. Έτσι, καθώς ο κριτικός αγωνίζεται για να κατανοήσει το περιεχόμενο και τη μορφή του έργου, επανέρχεται ξανά και ξανά σε αυτό, χωρίς ωστόσο να είναι πάντοτε σε θέση να διατυπώσει με πλήρη σαφήνεια τις διαπιστώσεις του.

Β1. Γιατί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, οι κριτικοί δεν μπορούν πάντοτε να αποδώσουν με σαφήνεια όσα αντιλαμβάνονται από το έργο τέχνης που μελετούν; (50-70 λέξεις)

Σύμφωνα με τον συγγραφέα δεν είναι πάντοτε εύκολο για τους κριτικούς να αποδώσουν με σαφήνεια όσα αντιλαμβάνονται από το έργο τέχνης που μελετούν, διότι η επικοινωνία με το εκάστοτε έργο είναι μια δύσκολη διαδικασία. Η πολλαπλότητα της νοηματικής διαστρωμάτωσης κάθε έργου είναι τέτοια, ώστε πέρα από εκείνα τα στοιχεία που είναι εμφανώς ορατά και εύκολα ανιχνεύσιμα, υπάρχουν κι εκείνα των οποίων ο εντοπισμός είναι εξαιρετικά δύσκολος∙ εκείνα που τα ίχνη τους χάνονται στο σκοτάδι. Έτσι, στην προσπάθειά του να φέρει στο φως όλα εκείνα που αντιλαμβάνεται και κατανοεί μέσα από αλλεπάλληλες επιστροφές στη μελέτη του έργου, δεν κατορθώνει πάντοτε να καταγράψει τις σκέψεις του με σαφείς και μονοσήμαντους χαρακτηρισμούς. Η εξαιρετικά απαιτητική, λοιπόν, διαδικασία της αποτίμησης των διάφορων ποιοτήτων του έργου, καθιστά κάποτε ελλιπή ή ασαφή την αποτύπωση των διαπιστώσεων του κριτικού.

B2. Να γράψετε τα δομικά μέρη της πέμπτης παραγράφου (Όπως…. τιμών) του κειμένου.

Θεματική περίοδος: Όπως ο άξιος καλλιτέχνης, έτσι και ο εξαίρετος κριτικός είναι μια ιδιοφυΐα που ολοκληρώνεται με ειδική αγωγή, ένα ταλέντο που ωριμάζει με τη μελέτη και την άσκηση.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Δύο είναι τα αδελφωμένα προσόντα που χρειάζεται να έχει σε υψηλό βαθμό, για να επιτύχει στο έργο του: πείρα φωτισμένη από γνώση, και ευαισθησία που συνοδεύεται από οξύνοια. «Ξέρει» από ποίηση λόγου χάρη εκείνος ο κριτικός που έχει σε τόση έκταση και βάθος εξοικειωθεί με την τέχνη του λόγου, ώστε μπορεί με σιγουριά να αποφανθεί αν, στο ποίημα που κρίνει, έχει ο ποιητής πραγματοποιήσει ή όχι τις προθέσεις του κατά το νόημα της ποίησης. Δύσκολα γελιέται η ευαισθησία και η ευθυκρισία του, επειδή αντιδρά στους πιο αδύνατους ερεθισμούς και είναι ικανός να διακρίνει και τις λεπτότερες ακόμη αποχρώσεις.

Κατακλείδα: Αδράχνει, λοιπόν, το ειδικό βάρος του έργου που σπουδάζει, έτοιμος να το τοποθετήσει χωρίς δυσκολία στη θέση που του ανήκει στην κλίμακα των τιμών.

Β2. Να επισημάνετε δύο λέξεις ή φράσεις με τις οποίες εξασφαλίζεται η συνοχή στην τρίτη παράγραφο του κειμένου (Πολλά… φάροι του) και να αιτιολογήσετε τη χρήση καθεμιάς από αυτές.

Τούτο, όμως: Με τη φράση αυτή δηλώνεται αντίθεση σε σχέση με ό,τι έχει αναφερθεί.

Αυτές είναι οι πηγές: Με τη φράση αυτή ο συγγραφέας συνδέει τη συνέχεια του κειμένου με στοιχεία που έχει ήδη αναφέρει.

B2. Να γράψετε τα δομικά μέρη της δεύτερης παραγράφου (Οι σοβαροί… χρόνου) του κειμένου.

Θεματική περίοδος: Οι σοβαροί κριτικοί έχουν γεμάτες τις πνευματικές «αποσκευές» τους και είναι πραγματικά μυημένοι στα μυστικά της τέχνης που αγαπούν.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Μυημένοι πώς; Με τη στενή και διαρκή αναστροφή μέσα στον κόσμο της Τέχνης και με τη μελέτη των έργων που έχουν κατακυρωθεί από τη γενική αναγνώριση και έχουν περάσει νικηφόρα τη δοκιμασία του χρόνου.

Κατακλείδα: ---

Γ1.α. Να γράψετε μία συνώνυμη λέξη για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: αναστροφή, καθολικής, αλλεπάλληλες, οξύνοια, αδράχνει.

αναστροφή: εντρύφηση

καθολικής: ολικής

αλλεπάλληλες: διαδοχικές

οξύνοια: ευστροφία

αδράχνει: δράττεται

Γ1.β. Να δημιουργήσετε μία πρόταση για καθεμιά από τις συνώνυμες λέξεις που επιλέξατε, έτσι ώστε να γίνεται φανερή η σημασία τους. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το πρόσωπο, το γένος, τον χρόνο κ.λπ.).

- Η εντρύφησή τους στους αρχαίους συγγραφείς του έχει προσφέρει βαθιά παιδεία και καλλιέργεια.

- Η καταστροφή των καλλιεργειών λόγω της αιφνίδιας και έντονης χαλαζόπτωσης ήταν ολική.

- Διαδοχικές εκρήξεις βομβών αναστάτωσαν το κέντρο της πόλης.

- Η ευστροφία του συγκεκριμένου πολιτικού έχει προκαλέσει θετική εντύπωση στους διπλωματικούς κύκλους.

- Δράττομαι της ευκαιρίας, κύριοι βουλευτές, να σας θυμίσω το ιστορικό της υπόθεσης.

Γ1.«Ο άξιος καλλιτέχνης είναι ένα ταλέντο που ωριμάζει με τη μελέτη και την άσκηση»

Χρησιμοποιώντας την παραπάνω περίοδο, να δημιουργήσετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων.

Ο άξιος καλλιτέχνης είναι ένα ταλέντο που ωριμάζει με τη μελέτη και την άσκηση. Η ικανότητα, άλλωστε, του δημιουργού να προσφέρει ολοένα και πιο ουσιαστικό έργο δεν είναι, όπως πιθανώς πιστεύουν αρκετοί, προϊόν έμπνευσης, αλλά αποτέλεσμα συστηματικής προσπάθειας και μελέτης. Ο καλλιτέχνης χρειάζεται να εντρυφήσει σε έργα προγενέστερων δημιουργών, προκειμένου να είναι σε θέση να αξιοποιήσει τα δικά τους επιτεύγματα, ώστε να δημιουργήσει κάτι που να προχωρά την τέχνη του σ’ ένα ανώτερο επίπεδο.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με έντονη γραφή: καλλιτέχνη, αναγνώριση, υψηλής ποιότητας, αποδοχής, ωριμάζει. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο, το χρόνο κ.λπ.).

Το έργο κάθε καλλιτέχνη χρειάζεται συχνά αρκετό χρόνο μέχρι να φτάσει -αν φτάσει- σ’ ένα σημείο πλήρους ή ευρείας αποδοχής, όπως αρκετό χρόνο χρειάζεται και η τέχνη του για να περάσει από την ανωριμότητα του πρωτόλειου στην υψηλή ποιότητα που χαρίζει η ωριμότητα. Ωστόσο, για τους περισσότερους καλλιτέχνες η πορεία αυτής της ωρίμανσης έχει ως ζητούμενό της τη διαρκή βελτίωση του έργου τους και όχι την αναγνώριση, αφού ό,τι τους ενδιαφέρει κυρίως είναι το να εκφράσουν μέσα από το έργο τους τις ανησυχίες και τις σκέψεις τους, και όχι το αν θα γευτούν τα οφέλη της δόξας ή όχι.

Γ2.α. «Η γέφυρα που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινωνικό σώμα είναι ο κριτικός»

Στην παραπάνω περίοδο λόγου ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μία ονοματική αναφορική πρόταση. Αφού την εντοπίσετε, να την εντάξετε στην κατηγορία είτε των ονοματικών προσδιοριστικών είτε των ονοματικών παραθετικών προτάσεων.

Η ονοματική αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινωνικό σώμα». Η πρόταση αυτή είναι προσδιοριστική.

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.

Η αναφορική πρόταση είναι προσδιοριστική, διότι αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του προσδιοριζόμενου όρου (η γέφυρα) -χωρίς αυτή δεν μπορεί να σταθεί νοηματικά η κύρια πρόταση-, γι’ αυτό και δεν χωρίζεται από τον όρο που προσδιορίζει με κόμμα. 

Γ2.α. Να επισημάνετε στο κείμενο δύο παραδείγματα μεταφορικής / συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας.

- Η γέφυρα που ενώνει τον καλλιτέχνη με το κοινωνικό σώμα είναι ο κριτικός

- η πυξίδα και οι φάροι του

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

Με τη μεταφορική χρήση της γλώσσας ο συγγραφέας κατορθώνει να αποδώσει με μεγαλύτερη παραστατικότητα τα επιμέρους νοήματα. Έτσι, ο κριτικός που με το έργο του καθιστά πιο προσιτό το έργο του καλλιτέχνη στο κοινό παρουσιάζεται ως «γέφυρα», ως το μέσο προσέγγισης ανάμεσα στον δημιουργό και στους αποδέκτες του έργου του. Παράλληλα, προκειμένου να αποδοθεί η προσπάθεια του κριτικού να αποτιμήσει το έργο του καλλιτέχνη σαν ένα ταξίδι που χρειάζεται τα κατάλληλα μέσα καθοδήγησης, ο συγγραφέας δανείζεται ναυτικούς όρους και παρουσιάζει τις γενικές αρχές που διατρέχουν την Τέχνη ως την πυξίδα και τους φάρους που προσανατολίζουν τον κριτικό.  

Γ2.α.«Ας μην αδικούμε, λοιπόν, τον κριτικό».

Να αιτιολογήσετε την επιλογή της ενεργητικής σύνταξης από τον συγγραφέα.

Με τη χρήση της ενεργητικής σύνταξης δίνεται έμφαση στο υποκείμενο της ενέργειας.

Γ2.β. Να τρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική.

Ας μην αδικείται, λοιπόν, ο κριτικός από εμάς.

Δ. Ποιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο ρόλος του κριτικού και ποια είναι η σχέση του με το δημιουργό και με το έργο τέχνης;

Η τέχνη αποτελεί κάποτε ένα δύσκολο πεδίο δοκιμασίας, τόσο για το κοινό που επιχειρεί να την κατανοήσει χωρίς να έχει την αναγκαία εξοικείωση, όσο και για τους ίδιους τους δημιουργούς που, βρισκόμενοι στα πρώτα τους βήματα, αισθάνονται την ανάγκη μιας ουσιαστικής καθοδήγησης. Τον ιδιαίτερα απαιτητικό αυτό διττό ρόλο του ερμηνευτή και καθοδηγητή αναλαμβάνει ο κριτικός τέχνης, που καλείται επιπλέον να αποτιμήσει την αξία των επιμέρους έργων και να αποφανθεί για το κατά πόσο συνιστούν γνήσια καλλιτεχνικά φανερώματα ή όχι.

Ο κριτικός, λοιπόν, αξιοποιεί τις γνώσεις και την εμπειρία που έχει αποκομίσει από τη συνεχή επαφή με την τέχνη, για να μελετήσει τα νέα δημιουργήματα και να επιχειρήσει μια πρώτη ερμηνευτική τους προσέγγιση, ώστε να επιτρέψει μέσα από τις δικές του διαπιστώσεις το αναγκαίο για το κοινό φώτισμα του κάθε έργου. Είναι, δηλαδή, εκείνος που λειτουργεί ως διαμεσολαβητής ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό, φροντίζοντας να φανερώνει με την έμπειρη ματιά του τα λιγότερο εμφανή στοιχεία των έργων τέχνης∙ τα στοιχεία εκείνα που ένας λιγότερο εξοικειωμένος αποδέκτης του έργου δεν θα μπορούσε να εντοπίσει και θα παρέμενε, άρα, λειψή η κατανόηση του εκάστοτε καλλιτεχνήματος.

Πέρα, όμως, από το να λειτουργεί ως ερμηνευτής του κάθε έργου, είναι κι εκείνος που προχωρά σε μια αξιολογική αποτίμησή του, προσφέροντας στον ίδιο τον δημιουργό πολύτιμη ανατροφοδότηση σχετικά με το κατά πόσο έχει κατορθώσει να επιτύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Στέκει απέναντι από το έργο ως αντικειμενικός κριτής και εντοπίζει κατά τρόπο ιδιαίτερα οξυδερκή τόσο τα προτερήματα όσο και τις πιθανές ελλείψεις και ατέλειές του. Τη στιγμή που ο δημιουργός αδυνατεί λόγω της προσωπικής του εμπλοκής να αντιληφθεί πλήρως την αξία ή την πληρότητα του έργου του, ο κριτικός, εφοδιασμένος με μεγάλη εμπειρία, με εξειδικευμένες γνώσεις και με συνολική εποπτεία των καλλιτεχνικών κινημάτων, λειτουργεί ως ο ιδανικός αποδέκτης του έργου, αφού μπορεί να το αξιολογήσει με την αναγκαία επάρκεια και αποστασιοποίηση.

Η αξιολογική αυτή αποτίμηση, που αν εκληφθεί ορθά από τον δημιουργό αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για την περαιτέρω εξέλιξή του, γίνεται με απόλυτο σεβασμό τόσο απέναντι στον καλλιτέχνη όσο και απέναντι στο εξεταζόμενο έργο. Πρόθεση, άλλωστε, του κριτικού δεν είναι να μειώσει ή να αποθαρρύνει τον δημιουργό, αλλά αντιθέτως να του προσφέρει κατά τρόπο εποικοδομητικό τις επισημάνσεις εκείνες που θα του επιτρέψουν να βελτιωθεί ακόμη περισσότερο. Ο κριτικός, ούτως ή άλλως, είναι πάνω απ’ όλα ένας λάτρης της τέχνης, που αφιερώνει τη ζωή του σε αυτή και περισσότερο από καθετί επιθυμεί να έρχεται σε επαφή με ολοένα και πιο άρτια έργα τέχνης.

Στην απαιτητική, επομένως, επικοινωνία με τα έργα τέχνης, το κοινό δεν απομένει χωρίς καθοδήγηση και βοήθεια. Ο κριτικός φροντίζει να θέτει στην υπηρεσία του κοινού τόσο τις πολύτιμες γνώσεις του όσο και το οξυμένο αισθητικό του κριτήριο, έτσι ώστε μήτε η ερμηνεία του έργου μήτε η αξιολογική του αποτίμηση να αφήνονται στην τύχη. Ενώ, παράλληλα, ακόμη κι ο δημιουργός επωφελείται, εφόσον έχει την ευκαιρία να δει το έργο του μέσα από την οπτική ενός έμπειρου αποδέκτη και να αντιληφθεί έτσι και το πώς γίνεται αντιληπτό από τους άλλους, αλλά και τα σημεία του που πιθανώς υστερούν.

[Λέξεις: 503] 

Ρώμος Φιλύρας «Madona Mia»

Diego Fernandez

Ρώμος Φιλύρας «Madona Mia»

Να προσέξετε στο ποίημα αυτό τη λεπτή ευαισθησία και την τάση για εξαΰλωση και εξιδανίκευση.

Ανάλαφρη, απαλή σαν πεταλούδα,

σαν της δροσιάς το στάλαγμα στα κρίνα,

σα μια πνοή που αγγίζει σε βελούδα,

σαν της αυγής την πρώτη χρυσακτίνα,

ήρθες αργά, όπως στην εκκλησία

θα ‘μπαινεν η θλιμμένη Παναγία,

ανάλαφρο ένα στέναγμα στα χείλη,

σαν μυστική σκιά μέσα στο δείλι.

Ήρθες... κι εγώ τον ερχομό σου νιώθω

σαν κάτι που δεν φτάνω με τον πόθο,

σαν αποκάλυψη αγνώστου κόσμου,

που άστραψεν άξαφνα μπροστά στο φως μου!

* Madona mia: (φρ. ιταλική), Παναγία μου.

Ερωτήσεις

1. Πώς παρουσιάζεται στο ποίημα η γυναικεία μορφή;

Ο ποιητής φροντίζει μέσα από αλλεπάλληλες παρομοιώσεις να αποδώσει τον ιδιαίτερο αντίκτυπο που έχει στην ψυχή του η μορφή της αγαπημένης γυναίκας, για την εμφάνιση της οποίας δεν μας δίνει ωστόσο κανένα στοιχείο. Επιλέγει να μεταδώσει στον αναγνώστη την αίσθηση της ομορφιάς της μέσα από εικόνες που φανερώνουν πως τη διακρίνει κάτι το αιθέριο και μαγευτικό. Ξεκινά, έτσι, σχολιάζοντας πως είναι ανάλαφρη και απαλή σαν πεταλούδα (παρομοίωση), δίνοντας ένα πρώτο στοιχείο το οποίο και θα παρουσιάσει ακόμη πιο εμφατικά με τις τρεις επόμενες παρομοιώσεις. Η αγαπημένη γυναίκα είναι σχεδόν άυλη∙ η υπόστασή της είναι περισσότερο θεϊκή παρά ανθρώπινη, εφόσον μοιάζει απαλλαγμένη από το σωματικό βάρος και κινείται με την ελαφρότητα στοιχείων που δεν προσιδιάζουν με την ανθρώπινη φύση. Η παρουσία της γίνεται μόλις αισθητή, όπως το στάλαγμα της δροσιάς πάνω σ’ έναν κρίνο (παρομοίωση) ή όπως μια πνοή που αγγίζει βελούδα (παρομοίωση), κι ακόμη περισσότερο σαν την πρώτη ακτίνα φωτός της αυγής (παρομοίωση).

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο ποιητής επιχειρεί μέσα από τις παρομοιώσεις αυτές να δημιουργήσει την εντύπωση πως η αγαπημένη γυναίκα χαρακτηρίζεται από μια υπερκόσμια αίσθηση τρυφερότητας∙ πως είναι σχεδόν εξαϋλωμένη. Εντύπωση που ενισχύεται ακόμη περισσότερο, όταν στη συνέχεια την παρομοιάζει με τη θλιμμένη Παναγία, και φανερώνει έτσι πως η γυναικεία αυτή μορφή γίνεται αντιληπτή με θρησκευτικό σεβασμό, αφού ο ποιητής βλέπει σε αυτή ποιότητες που ξεπερνούν κατά πολύ τις ανθρώπινες ιδιότητες.

Το ανάλαφρο του σώματος και της κίνησής της, η απαλότητά της, το δροσιστικό της άγγιγμα, η βελουδένια αίσθηση της πνοής της, αλλά και η ακτινοβόλος λάμψη της, που προκύπτουν μέσα από τις παρομοιώσεις της πρώτης στροφής, είναι στοιχεία που καθιστούν εμφανή την πρόθεση του δημιουργού, όχι μόνο να εξιδανικεύσει τη γυναικεία μορφή, αλλά και να την απομακρύνει πλήρως από τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Η αγαπημένη γυναίκα υπερέχει όλων των άλλων ανθρώπων, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε εμπνέει έναν σχεδόν θρησκευτικό σεβασμό στην ψυχή του ποιητή. Η παρουσία της στέκεται ικανή να αποκαλύψει μπροστά στα έκπληκτα μάτια του έναν άγνωστο και πρωτοφανέρωτο κόσμο, που αστράφτει αίφνης και καταλύει καθετί ως τότε γνωστό και οικείο.   

2. Ποια εκφραστικά μέσα (σχήματα λόγου, εικόνες κτλ.) χρησιμοποιεί ο ποιητής για να παραστήσει τη γυναικεία μορφή και πώς κλιμακώνονται μέσα στο ποίημα;

Στην 1^η στροφή ο ποιητής χρησιμοποιεί τέσσερις παρομοιώσεις (σαν πεταλούδα, σα της δροσιάς το στάλαγμα, σαν μια πνοή, σαν της αυγής την πρώτη χρυσακτίνα), οι οποίες συναποτελούν μια ευρύτερη εικόνα της φύσης, όπως αυτή εμφανίζεται νωρίς το πρωί. Όλες αυτές οι παρομοιώσεις ενέχουν το στοιχείο του φωτός, της ανάλαφρης ατμόσφαιρας, της δροσερής και ευδαιμονικής φύσης, που απολαμβάνει το ξεκίνημα της νέας ημέρας. Υπάρχει σ’ αυτές μια αίσθηση ελαφρότητας και μια πηγαία ζωογόνα διάθεση που μαρτυρά συνάμα πως η αγαπημένη γυναίκα είναι νεαρής ηλικίας.

Το κλίμα, ωστόσο, αλλάζει μέσα από τις παρομοιώσεις της δεύτερης στροφής, όπου η γυναικεία μορφή εμφανίζεται να έρχεται προς τον ποιητή αργά, όπως αργά θα έμπαινε στην εκκλησία η θλιμμένη Παναγία (παρομοίωση), μ’ έναν ανάλαφρο στεναγμό στα χείλη, σαν μια μυστική σκιά που κινείται μέσα στο λιγοστό φως του δειλινού (παρομοίωση). Οι εικόνες που προκύπτουν μέσα από τις παρομοιώσεις αυτές προσδίδουν επιπλέον ποιότητες στη γυναικεία μορφή, διαφοροποιώντας παράλληλα το συναισθηματικό κλίμα, καθώς εδώ κυριαρχεί μια αίσθηση θλίψης ή μελαγχολίας. Η κοπέλα κινείται αργά, με την επιβλητικότητα που θα ταίριαζε στη θλιμμένη Παναγία∙ παρομοίωση που φανερώνει αφενός τη διάθεση του ποιητή να θεοποιήσει κατά κάποιο τρόπο την αγαπημένη γυναίκα κι αφετέρου την πρόθεσή του να τονίσει τον απόλυτο σεβασμό με τον οποίο την αντικρίζει και την υποδέχεται. Ο ανάλαφρος στεναγμός στα χείλη της μεταδίδει την αίσθηση της μελαγχολίας που τη διακρίνει∙ αίσθηση που υπηρετείται και από την αναφορά στη θλιμμένη Παναγία. Ενώ, το γεγονός ότι μοιάζει με σκιά που κινείται στο φως του δειλινού, δημιουργεί αφενός μια μυστηριακή και απόκοσμη εντύπωση κι αφετέρου υποδηλώνει την αλλαγή του σκηνικού, αφού δεν βρισκόμαστε πια στο γεμάτο φως και ζωντάνια κλίμα του πρωινού, αλλά σε μια πιο προχωρημένη ώρα, όπου κυριαρχεί πια το ημίφως.

3. Πώς προετοιμάζεται η συναισθηματική κατάσταση που εκφράζεται στους στίχους 9-10;

Στους καταληκτικούς στίχους ο ποιητής δηλώνει εμφατικά πως βιώνει τον ερχομό της αγαπημένης γυναίκας ως κάτι το τελείως πρωτόγνωρο∙ συναισθηματική κατάσταση που έχει, βέβαια, προετοιμαστεί κατάλληλα μέσα από τον ιδιαίτερο τρόπο που έχει παρουσιαστεί η γυναικεία μορφή. Το άυλο της υπόστασής της, ο θρησκευτικός σεβασμός που δημιουργεί η εμφάνισή της, όπως και το μυστηριακό στοιχείο της παρουσίας της, δεν μπορούν παρά να έχουν μια εκπληκτική επίδραση στα συναισθήματα του ποιητή.

Μας αποκαλύπτει, λοιπόν, πως τον ερχομό της τον νιώθει σαν κάτι που δεν μπορεί να φτάσει με τον πόθο (παρομοίωση)∙ σαν κάτι που δεν μπορεί να περιγράψει και να εξηγήσει μόνο με την ερωτική έλξη και τον σωματικό πόθο, αφού η ψυχή του κατακλύζεται από πλήθος συναισθημάτων, τα οποία δεν μπορούν να αποδοθούν αποκλειστικά στη σωματική έλξη του έρωτα και στην επιθυμία. Ο ερχομός της λειτουργεί για τον ποιητή σαν έναυσμα για την αποκάλυψη ενός άγνωστου μέχρι εκείνη τη στιγμή κόσμου (παρομοίωση) -για μια πρωτόγνωρη συναισθηματική κατάσταση- που αστράφτει ξαφνικά μπροστά του. Η παρουσία της κινητοποιεί κατά τέτοιο τρόπο την ψυχή του ποιητή και τον κάνει να αισθάνεται τόσο έντονα συναισθήματα, ώστε βιώνει μια κατάσταση που δεν είχε βιώσει ποτέ ξανά και που δεν γνώριζε καν πως υπήρχε. Ο άγνωστος κόσμος, επομένως, είναι το πλήθος των διαφορετικών συναισθημάτων που του προκαλεί η εξιδανικευμένη αυτή γυναικεία μορφή.

Ο ερχομός της λειτουργεί καταλυτικά για τον ποιητή, εφόσον αναδύονται μέσα του συναισθήματα πρωτόφαντα∙ συναισθήματα που δεν σχετίζονται κατ’ ανάγκη με την ερωτική έλξη∙ συναισθήματα που του αποκαλύπτουν άγνωστους γι’ αυτόν αναβαθμούς της ευτυχίας και της χαράς. Ο ποιητής αισθάνεται την ψυχή του να γεννιέται εκ νέου, αντικρίζοντας τον κόσμο σαν έναν χώρο γεμάτο εκπληκτική ομορφιά και απροσμέτρητες προοπτικές ευδαιμονίας. 

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Οι ρίζες του μίσους

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Οι ρίζες του μίσους

Υπάρχουν δύο ψυχικές εκφράσεις του μίσους: Το μίσος για τον άλλο και το μίσος για τον εαυτό μας, το οποίο συχνά δεν παρουσιάζεται ως τέτοιο. Αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι και τα δυο έχουν κοινή ρίζα, την άρνηση της ψυχής να δεχθεί αυτό που για την ίδια είναι ξένο. Κατά τη διαδικασία κοινωνικοποίησης, οι δύο διαστάσεις του μίσους χαλιναγωγούνται σε σημαντικό βαθμό, τουλάχιστον όσον αφορά τις πιο δραματικές εκδηλώσεις τους. Εν μέρει αυτό επιτυγχάνεται μέσω των «εποικοδομητικών» κοινωνικών σκοπών, δηλαδή την εκμετάλλευση της φύσης και τον συναγωνισμό διαφόρων ειδών (τις «ειρηνικές» αγωνιστικές δραστηριότητες, όπως ο αθλητισμός, τον οικονομικό ή πολιτικό ανταγωνισμό κτλ). Όλες αυτές οι διέξοδοι κατευθύνουν ένα μέρος του μίσους και της «διαθέσιμης» καταστροφικής ενέργειας, αλλά όχι το σύνολο τους.

Το κομμάτι του μίσους και της καταστροφικότητας που απομένει φυλάσσεται σε μία δεξαμενή έτοιμη να μετατραπεί σε καταστροφικές δραστηριότητες, σχηματοποιημένες και θεσμοθετημένες, που στρέφονται εναντίον άλλων ομάδων - δηλαδή να μετατραπεί σε πόλεμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι το ψυχικό μίσος είναι η «αιτία» του πολέμου. Αλλά το μίσος είναι, αναμφίβολα, ένας όρος, όχι μόνο απαραίτητος αλλά και ουσιαστικός, του πόλεμου. Το μίσος καθορίζει τον πόλεμο και εκφράζεται μέσω αυτού. Και όταν η δεξαμενή του μίσους δεν βρίσκει διέξοδο στον πόλεμο, εκδηλώνεται υπόκωφα με τη μορφή της περιφρόνησης, της ξενοφοβίας και του ρατσισμού.

Οι καταστροφικές τάσεις των ατόμων συνάδουν απόλυτα με την ανάγκη μίας κοινωνίας να ενδυναμώνει τη θέση των νόμων, των αξιών και των κανόνων της, ως μοναδικά στην τελειότητα τους και ως τα μόνα αληθινά, ενώ οι νόμοι, τα «πιστεύω» και τα έθιμα των άλλων είναι κατώτερα, λανθασμένα, άσχημα, αηδιαστικά, φριχτά. Τα χαρακτηριστικά αυτά παρατηρούνται με μεγαλύτερη ένταση στις εντελώς κλειστές κοινωνίες: στις αρχαϊκές ή παραδοσιακές αλλά ακόμη περισσότερο στις σύγχρονες απολυταρχικές. Η κύρια απάτη είναι πάντα: Οι κανόνες μας είναι το καλό, το καλό είναι οι κανόνες μας, οι κανόνες μας δεν είναι ίδιοι με τους δικούς τους άρα οι κανόνες τους δεν είναι καλοί.

Πάντα φαινόταν σχεδόν αδύνατο οι ανθρώπινες ομάδες να αντιμετωπίζουν το διαφορετικό ως ακριβώς αυτό: Απλώς διαφορετικό. Επίσης, ήταν σχεδόν αδύνατο να αντιμετωπίζουν τους θεσμούς των άλλων ως ούτε κατώτερους ούτε ανώτερους αλλά απλώς ως διαφορετικούς. Η συνάντηση μίας κοινωνίας με άλλες συνήθως ανοίγει τον δρόμο για τρεις πιθανές εκτιμήσεις: ή οι άλλοι είναι ανώτεροι από εμάς ή είναι ίσοι ή είναι κατώτεροι. Συχνά υπερισχύει η τρίτη πιθανότητα: οι άλλοι είναι κατώτεροι. Αυτό βεβαίως αποκλείει την πιθανότητα οι άλλοι να είναι ίσοι με εμάς, με την έννοια ότι οι θεσμοί τους απλώς δεν συγκρίνονται με τους δικούς μας. Ακόμη και στην περίπτωση «μη θρησκευτικών» πολιτισμών, μία τέτοια παραδοχή θα δημιουργούσε αναπάντητα ερωτηματικά στο καθαρώς θεωρητικό επίπεδο: πώς αντιμετωπίζει κανείς κοινωνίες που δεν αναγνωρίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, επιβάλλουν στους πολίτες τους σκληρές ποινές ή έχουν απαράδεκτα έθιμα;

Ο δρόμος προς την αναγνώριση του διαφορετικού αρχίζει στο ίδιο σημείο και έχει τα ίδια κίνητρα με την αμφισβήτηση των δεδομένων θεσμών της κοινωνίας, την απελευθέρωση των σκέψεων και των πράξεων, εν ολίγοις τη γέννηση της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας. Εδώ μπαίνει κανείς σε πειρασμό να πει ότι το άνοιγμα της σκέψης και ο μερικός και σχετικός εκδημοκρατισμός των πολιτικών καθεστώτων της Δύσης συνοδεύτηκαν από την παρακμή της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Ωστόσο, δεν μπορούμε να δεχτούμε αυτή την ιδέα χωρίς να θέσουμε ισχυρούς περιορισμούς. Αρκεί να σκεφτούμε με πόσο ακραία επιθετικότητα επανεμφανίστηκε ο εθνικισμός, η ξενοφοβία και ο ρατσισμός τον 20ό αιώνα σε χώρες «ανεπτυγμένες» και «δημοκρατικές».

Η αυτονομία, δηλαδή η πλήρης δημοκρατία, και η αποδοχή του άλλου δεν αποτελούν φυσική ανθρώπινη κλίση. Αμφότερες συναντούν τεράστια εμπόδια. Γνωρίζουμε άλλωστε από την ιστορία ότι ο αγώνας για τη δημοκρατία είχε μέχρι σήμερα οριακά μεγαλύτερη επιτυχία από τον αγώνα κατά της ξενοφοβίας και του ρατσισμού.

Κ. Καστοριάδης, Οι ρίζες του μίσους, εφ. Βήμα, 24.1.1999 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (80 - 100 λέξεις).

Το μίσος είτε για τον άλλο είτε για τον εαυτό μας προκύπτει από την αδυναμία της ψυχής να δεχτεί αυτό που της είναι ξένο. Χάρη στην κοινωνικοποίηση, πάντως, μέρος και των δύο πτυχών του μίσους χαλιναγωγείται∙ απομένει, εντούτοις, ένα κομμάτι που τείνει να βρει διέξοδο σε καταστροφικές δραστηριότητες, όπως ο πόλεμος, κι αν αυτό δεν καταστεί εφικτό εκφράζεται μέσω του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Οι αρνητικές αυτές τάσεις των ανθρώπων εξυπηρετούν την ανάγκη κάθε κοινωνίας να παρουσιάσει τους δικούς της νόμους και αξίες ως υπέρτερους. Άλλωστε, σε κάθε συνάντηση με μια άλλη κοινωνία η συνήθης αντίδραση των ανθρώπων είναι να βλέπουν τους άλλους ως κατώτερους και όχι απλά ως διαφορετικούς. Η μόνη απάντηση σε αυτή την άρνηση του διαφορετικού είναι ο εκδημοκρατισμός, χωρίς ωστόσο να λειτουργεί απόλυτα∙ φαίνεται πως η αποδοχή του άλλου δεν είναι φυσική ανθρώπινη κλίση.    

Β1. Ποιος δρόμος μπορεί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, να οδηγήσει στην αναγνώριση του διαφορετικού και τη συμφιλίωση μαζί του; (60 – 80 λέξεις)

Ο δρόμος που μπορεί να οδηγήσει στην αναγνώριση του διαφορετικού και τη συμφιλίωση μαζί του είναι παρόμοιος κι έχει τα ίδια κίνητρα με αυτόν που επιτρέπει τη γέννηση της δημοκρατίας, αλλά και της φιλοσοφίας. Πρόκειται, δηλαδή, για εκείνη τη διαδικασία σκέψης που ωθεί το άτομο να αμφισβητήσει θεσμούς και δομές του παρελθόντος και το οδηγεί στο να απελευθερώσει τη σκέψη του από τις αγκυλώσεις εκείνες που τη κρατούν δέσμια σε παρωχημένους τρόπους θέασης του κόσμου. Θα πρέπει, εντούτοις, να σημειωθεί πως ακόμη κι όταν επιτυγχάνεται ο επιζητούμενος εκδημοκρατισμός της σκέψης των ανθρώπων, δεν θα πρέπει να θεωρείται απολύτως δεδομένη η ήττα του ρατσισμού και της άρνησης του διαφορετικού.

Β1. Με ποιους τρόπους εκτονώνεται, σύμφωνα τον συγγραφέα, το μίσος προς το διαφορετικό, όταν δεν εκδηλώνεται με επιθετικότητα και πόλεμο; (60 – 80 λέξεις)

Ο συγγραφέας διευκρινίζει πως το κομμάτι του μίσους που δεν βρίσκει θεμιτή διέξοδο μέσω των ειρηνικών μορφών ανταγωνισμού, όπως είναι ο αθλητισμός ή οικονομικός και πολιτικός ανταγωνισμός, παραμένει σ’ ετοιμότητα για να διοχετευτεί σε καταστροφικές δραστηριότητες. Μία από αυτές τις καταστροφικές δραστηριότητες είναι φυσικά ο πόλεμος, στο πλαίσιο του οποίου το φυλασσόμενο στην ψυχή των ανθρώπων μίσος βρίσκει την επιζητούμενη διέξοδο. Ωστόσο, επειδή ο πόλεμος δεν αποτελεί πάντα μια υπαρκτή επιλογή, το μίσος εκδηλώνεται κατά τρόπο έμμεσο, λαμβάνοντας τη μορφή της περιφρόνησης, της ξενοφοβίας, καθώς και του ρατσισμού.

Β1. Για ποιους λόγους, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ήταν ανέκαθεν δύσκολο να αποδεχτούν οι ανθρώπινες ομάδες τη διαφορετικότητα των Άλλων; (60 – 80 λέξεις)

Ο συγγραφέας τονίζει πως η ανθρώπινη ψυχή αρνείται να δεχτεί ό,τι είναι για την ίδια ξένο, γεγονός που καθίσταται απολύτως σαφές στη δυσκολία των ανθρώπινων ομάδων να δεχτούν τη διαφορετικότητα των Άλλων. Έτσι, ενώ θα περίμενε κανείς πως μια εύλογη αντίδραση απέναντι στο διαφορετικό, θα ήταν να γίνεται αυτό δεκτό απλά ως κάτι το διαφορετικό, στην πραγματικότητα οι άνθρωποι το αντιμετωπίζουν είτε ως κατώτερο από αυτούς είτε ως ανώτερο είτε, λιγότερο συχνά, ως ίσο. Η συνήθης, πάντως, αντίδραση των ανθρώπων είναι να βλέπουν το διαφορετικό ως κατώτερο, μιας και δεν τους είναι εύκολο να αποτιμήσουν θετικά κάτι που διαφοροποιείται τελείως από τη δική τους λογική. Όπως, άλλωστε, επισημαίνει ο συγγραφέας, πώς θα μπορούσε, για παράδειγμα, να σταθεί κανείς με τον απαιτούμενο σεβασμό απέναντι σε μια κοινωνία που δεν σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα;

Β1. Ποια επιχειρήματα επιστρατεύει ο συγγραφέας, για να στηρίξει την άποψή του ότι η ανεκτικότητα και η αποδοχή του διαφορετικού δεν είναι αυτονόητα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης; (60 – 80 λέξεις)

Ο συγγραφέας προκειμένου να στηρίξει την άποψή του ότι η ανεκτικότητα και η αποδοχή του διαφορετικού δεν είναι αυτονόητα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης αντλεί επιχειρήματα από την ιστορική πραγματικότητα. Έτσι, επισημαίνει πως παρά το γεγονός ότι ο εκδημοκρατισμός των καθεστώτων της Δύσης επέφερε αρχικά μείωση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού, δεν στάθηκε ωστόσο επαρκής για ν’ αποτρέψει την ακραία επανεμφάνιση αυτών των φαινομένων κατά τον 20ο αιώνα σε χώρες, θεωρητικά, δημοκρατικές και πολιτισμένες. Τα εμπόδια, άλλωστε, που συναντά η προσπάθεια για την αποδοχή του άλλου και για τη δημοκρατική σκέψη είναι τέτοια, ώστε σ’ όλη την ιστορική της πορεία η σχετική προσπάθεια έχει οριακά μόλις μεγαλύτερη επιτυχία απ’ ό,τι η προσπάθεια κατά του ρατσισμού.

Β2. Να γράψετε τα δομικά μέρη της πρώτης παραγράφου (Υπάρχουν… σύνολό τους.) του κειμένου.

Θεματική περίοδος: Υπάρχουν δύο ψυχικές εκφράσεις του μίσους: Το μίσος για τον άλλο και το μίσος για τον εαυτό μας, το οποίο συχνά δεν παρουσιάζεται ως τέτοιο. Σχόλια / Λεπτομέρειες: Αλλά πρέπει να καταλάβουμε ότι και τα δυο έχουν κοινή ρίζα, την άρνηση της ψυχής να δεχθεί αυτό που για την ίδια είναι ξένο. Κατά τη διαδικασία κοινωνικοποίησης, οι δύο διαστάσεις του μίσους χαλιναγωγούνται σε σημαντικό βαθμό, τουλάχιστον όσον αφορά τις πιο δραματικές εκδηλώσεις τους. Εν μέρει αυτό επιτυγχάνεται μέσω των «εποικοδομητικών» κοινωνικών σκοπών, δηλαδή την εκμετάλλευση της φύσης και τον συναγωνισμό διαφόρων ειδών (τις «ειρηνικές» αγωνιστικές δραστηριότητες, όπως ο αθλητισμός, τον οικονομικό ή πολιτικό ανταγωνισμό κτλ). Όλες αυτές οι διέξοδοι κατευθύνουν ένα μέρος του μίσους και της «διαθέσιμης» καταστροφικής ενέργειας, αλλά όχι το σύνολο τους.

Κατακλείδα: ---

Β2. Να γράψετε έναν πλαγιότιτλο για τη δεύτερη παράγραφο (Το κομμάτι… ρατσισμού) του κειμένου.

Το μίσος που δεν βρίσκει διέξοδο στον πόλεμο εκδηλώνεται με το ρατσισμό και την ξενοφοβία.

Β2α. Να επισημάνετε δύο λέξεις / φράσεις με τις οποίες επιτυγχάνεται η νοηματική συνοχή στην τέταρτη παράγραφο (Πάντα… έθιμα) του κειμένου.

- Επίσης

- Ακόμη και στην περίπτωση

Β2β. Ποιες σχέσεις συνοχής δηλώνουν αντίστοιχα οι λέξεις / φράσεις που εντοπίσατε;

Το επίρρημα «επίσης» δηλώνει προσθήκη, κάτι που προστίθεται σε ό,τι έχει ήδη αναφερθεί. Με τη φράση «ακόμη και στην περίπτωση», που έχει επιτατική έννοια, επιχειρείται να δηλωθεί με έμφαση μια περίπτωση που πιθανώς μπορεί να θεωρηθεί ακραία, προκειμένου να γίνει ακόμη πιο σαφές αυτό που επισημαίνει ο συγγραφέας.

Β2. Με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η τέταρτη παράγραφος (Πάντα… έθιμα.) του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η τέταρτη παράγραφος αναπτύσσεται με διαίρεση. Ο συγγραφές επισημαίνει πως υπάρχουν τρεις πιθανές εκτιμήσεις κάθε φορά που μια κοινωνία συναντά κάποια άλλη, τις οποίες και παρουσιάζει, τονίζοντας εμφανώς τη συνηθέστερη, να θεωρηθούν δηλαδή οι άλλοι κατώτεροι.

Γ1. Να γράψετε μία πρόταση για κάθε λέξη του κειμένου με την έντονη γραφή. Φροντίστε, ώστε μέσα από την πρόταση να γίνεται φανερή η σημασία της κάθε λέξης: διαδικασία, απομένει, ενδυναμώνει, αμφισβήτηση, παρακμή (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.).

- Η διαδικασία εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας ορίζεται από το Σύνταγμα.

- Μας απομένουν πέντε λεπτά μέχρι το τέλος.

- Μίλησε στους παρισταμένους, για να ενδυναμώσει την πίστη τους.

- Αμέσως σχεδόν μετά την εκλογή του ξεκίνησε και η αμφισβήτησή του από την εσωκομματική αντιπολίτευση.

- Η οικονομική παρακμή της χώρας μας επέφερε ολέθριες συνέπειες, ιδίως στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με την έντονη γραφή: διαδικασία κοινωνικοποίησης, σημαίνει, διέξοδο, ανοίγει τον δρόμο, ακόμη. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.).

Η διαδικασία κοινωνικοποίησης επιτρέπει στους νέους ανθρώπους να έρθουν σ’ επαφή με τρόπους σκέψης διαφορετικούς από το δικό τους, θέτοντας έτσι σε δοκιμασία την ανεκτικότητά τους στο διαφορετικό. Αυτό σημαίνει πως η κοινωνικοποίηση ανοίγει τον δρόμο για την ένταξη του κάθε ατόμου σ’ έναν κόσμο μεγάλης ποικιλότητας, στο πλαίσιο του οποίου οι άνθρωποι συνυπάρχουν όχι μόνο μ’ εκείνους που έχουν παρόμοιες αντιλήψεις, αλλά ακόμη και μ’ εκείνους που έχουν τελείως διαφορετικές ή και πιθανά εχθρικές. Γι’ αυτό και συχνά αξιοποιούνται διάφορες δραστηριότητες προκειμένου να δοθεί διέξοδος στις εντάσεις και τις συγκρουσιακές καταστάσεις που βιώνει το νέο άτομο, μέχρι να είναι σε θέση να εξοικειωθεί πλήρως με το πολυποίκιλο της κοινωνίας στην οποία ανήκει.

Γ1.α. Να γράψετε μία συνώνυμη λέξη για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με την έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο: χαλιναγωγούνται, αναμφίβολα, εντελώς, σκληρές, τεράστια.

χαλιναγωγούνται = συγκρατούνται, περιορίζονται

αναμφίβολα = αναμφισβήτητα, αναντίρρητα

εντελώς = πλήρως, τελείως, εξ ολοκλήρου

σκληρές = ανάλγητες, αυστηρές

τεράστια = μέγιστα

Γ1.β. Να γράψετε μία πρόταση για καθεμιά από τις συνώνυμες λέξεις που επιλέξατε, έτσι ώστε να γίνεται φανερή η σημασία τους. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το πρόσωπο, το γένος κ.λπ.).

- Προσπάθησε να συγκρατήσει τα δάκρυά του, παρά το γεγονός ότι η οδύνη του ήταν εμφανής.

- Η αναντιστοιχία ανάμεσα στις προεκλογικές δεσμεύσεις και τις τελικές αποφάσεις, έβλαψε αναμφισβήτητα το κύρος τόσο της κυβέρνησης όσο και του πρωθυπουργού.  

- Η απάντησή του μας ικανοποίησε πλήρως.

- Η συμπεριφορά του απέναντι σε ανθρώπους που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση είναι ανεπίτρεπτα ανάλγητη.

- Η ανεργία αποτελεί σταθερά μέγιστο ζήτημα στη χώρα μας.

Γ1. Να γράψετε μία πρόταση για κάθε λέξη του κειμένου με την έντονη γραφή: δραματικές, καθορίζει, ένταση, παρακμή, κλίση. Φροντίστε, ώστε μέσα από την πρόταση να γίνεται φανερή η σημασία της κάθε λέξης: (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.).

- Δραματική κατάσταση: μητέρα κακοποίησε και εγκατέλειψε βρέφος.

- Τα αποτελέσματα των δημοτικών εκλογών θα καθορίσουν την περαιτέρω πορεία της κυβέρνησης.

- Η κακοκαιρία συνεχίζεται με αμείωτη ένταση.

- Η παρακμή του κράτους πρόνοιας είναι μια επώδυνη πραγματικότητα για πολλούς ανθρώπους της λαϊκής τάξης.

- Από μικρός είχε κλίση προς τα μαθηματικά.

Γ2.α. «Η αυτονομία, δηλαδή η πλήρης δημοκρατία, και η αποδοχή του άλλου δεν αποτελούν φυσική ανθρώπινη κλίση».

Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω φράση είναι κυριολεκτική / δηλωτική ή μεταφορική / συνυποδηλωτική.

Η χρήση της γλώσσας είναι μεταφορική, εφόσον η κυριολεκτική σημασία της λέξης κλίση είναι το να γέρνει κάτι προς τη μία πλευρά, ενώ εδώ χρησιμοποιείται με τη μεταφορική έννοια της έμφυτης τάσης.

Γ2.β. Να γράψετε δύο προτάσεις με την υπογραμμισμένη λέξη κλίση. Στην πρώτη χρησιμοποιήστε τη λέξη κυριολεκτικά / δηλωτικά και στη δεύτερη μεταφορικά / συνυποδηλωτικά.

- Ξαφνικά το λεωφορείο πήρε απότομη κλίση, προκαλώντας πανικό στους επιβάτες.

- Δεν αρκεί να έχει κανείς δημιουργικές κλίσεις∙ πρέπει και να τις καλλιεργεί.

Γ2. «Το κομμάτι του μίσους και της καταστροφικότητας που απομένει φυλάσσεται σε μία δεξαμενή έτοιμη να μετατραπεί σε καταστροφικές δραστηριότητες …».

Γ2.α. Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω πρόταση είναι δηλωτική / κυριολεκτική ή συνυποδηλωτική / μεταφορική.

Η χρήση της γλώσσας είναι μεταφορική.

Γ2.β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η αναφορά σε μια δεξαμενή όπου φυλάσσεται το μίσος που δεν έχει εκτονωθεί μέσα από τις διαδικασίες κοινωνικοποίησης, δεν είναι κυριολεκτική, δεν υπάρχει δηλαδή ένας χώρος φύλαξης με υλική υπόσταση, αλλά μεταφορική, αφού μας παραπέμπει σε εσωτερικές ψυχικές και συναισθηματικές διεργασίες.

Γ2α. Να προσδιορίσετε αν η λέξη δρόμος (δηλώνεται και στο κείμενο με υπογράμμιση). χρησιμοποιείται με κυριολεκτική / δηλωτική ή μεταφορική / συνυποδηλωτική σημασία.

«Ο δρόμος προς την αναγνώριση του διαφορετικού αρχίζει στο ίδιο σημείο και έχει τα ίδια κίνητρα με την αμφισβήτηση των δεδομένων θεσμών της κοινωνίας, την απελευθέρωση των σκέψεων και των πράξεων, εν ολίγοις τη γέννηση της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας.»

Η λέξη χρησιμοποιείται με τη μεταφορική της σημασία, μιας και δεν αναφέρεται φυσικά σ’ έναν πραγματικό δρόμο στο έδαφος.

Γ2β. Να γράψετε μία περίοδο λόγου 20-30 λέξεων στην οποία να χρησιμοποιήσετε τη λέξη δρόμος με τη μεταφορική / συνυποδηλωτική της σημασία.

Είσαι μικρός ακόμη∙ έχεις πολύ δρόμο να διανύσεις ακόμη, μέχρι να φτάσεις στο σημείο να κατανοήσεις την πραγματική φύση των ανθρώπων και να είσαι σε θέση να αντιλαμβάνεσαι έγκαιρα τις αληθινές τους προθέσεις και την ποιότητα του χαρακτήρα τους.

Γ2α. «Το κομμάτι του μίσους και της καταστροφικότητας που απομένει φυλάσσεται σε μία δεξαμενή έτοιμη να μετατραπεί σε καταστροφικές δραστηριότητες»:

Στην παραπάνω περίοδο λόγου να εντοπίσετε την αναφορική ονοματική πρόταση και με βάση τις πληροφορίες που περιέχει η πρόταση σε σχέση με τον προσδιοριζόμενο όρο να την χαρακτηρίσετε ως προσδιοριστική ή ως παραθετική.

- Η αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που απομένει», και είναι προσδιοριστική.  

Γ2β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η αναφορική πρόταση είναι προσδιοριστική, διότι αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του όρου που προσδιορίζει (το κομμάτι του μίσους...), γι’ αυτό και δεν χωρίζεται από αυτόν με κόμμα.

Δ. Σ’ ένα άρθρο (450-500 λέξεις) για την εφημερίδα του Δήμου σας να παρουσιάσετε τα αίτια της αδυναμίας των ανθρώπων να αποδεχτούν τη διαφορετικότητα των άλλων, καθώς και πιθανούς τρόπους αντιμετώπισης του φαινομένου αυτού.

«Η αποδοχή της διαφορετικότητας ως κοινωνική αναγκαιότητα!»

Η διαφορετικότητα αντιμετωπίζεται με ιδιαίτερα αρνητικό τρόπο, παρά το γεγονός ότι το κυρίαρχο στοιχείο κάθε κοινωνίας είναι η ποικιλότητα των μελών της. Στον αντίποδα της ιδεατής ομοιογένειας και κανονικότητας που φαίνεται πως επιθυμούν πολλοί άνθρωποι, βρίσκεται η πραγματικότητα των πολλαπλών ετεροτήτων που έχουν να παρουσιάσουν όλες οι σύγχρονες κοινωνίες. Έτσι, ενώ η πραγματική εικόνα κάθε πολιτείας συνίσταται στη συνύπαρξη πολιτών διαφορετικής εθνικότητας, φύλου, οικονομικής κατάστασης, σεξουαλικών προτιμήσεων, εμφάνισης και αντιλήψεων, πολλοί είναι εκείνοι που αδυνατούν να την αποδεχτούν και επιζητούν μέσα από πλήθος αναποτελεσματικών συμπεριφορών την απομάκρυνση ή την περιθωριοποίηση του διαφορετικού.

Τα αίτια αυτής της «δυσανεξίας» στο διαφορετικό ποικίλουν, βέβαια, κατά περίπτωση, μπορούν ωστόσο ν’ αναζητηθούν στον τρόπο αγωγής των νέων ανθρώπων και στις ισχύουσες στερεοτυπικές αντιλήψεις κάθε επιμέρους κοινωνίας. Η τάση, άλλωστε, των ανθρώπων να αντιδρούν στη διαφορετικότητα των άλλων δεν είναι έμφυτη, αλλά προκύπτει από τον τρόπο που οι νέοι μαθαίνουν, από μικρή ήδη ηλικία, να βλέπουν και να αντιλαμβάνονται τον κόσμο. Οι γονείς, το σχολείο και τα ΜΜΕ, ως φορείς αγωγής, φέρουν την ευθύνη για τη διαμόρφωση συγκεκριμένων προτύπων κανονικότητας και για το στιγματισμό της ετερότητας. Πρόκειται για μια συστηματική σμίλευση της ιδανικής εικόνας του αποδεκτού, που προκαλεί όμως πλήθος ψυχολογικών εντάσεων στους νέους ανθρώπους, καθώς σταδιακά συνειδητοποιούν ότι κι οι ίδιοι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στην ιδεατή αυτή εικόνα.

Ο στιγματισμός της ετερότητας κι η αντίδραση στο διαφορετικό λειτουργεί στις σύγχρονες κοινωνίες κι ως μέσο άμυνας σε ό,τι εκλαμβάνεται ως αλλοίωση της εθνικής συνοχής λόγω της αυξημένης προσέλευσης μεταναστών και προσφύγων. Οι πολίτες τείνουν να συσπειρώνονται απέναντι στο ξένο στοιχείο και να υιοθετούν μια στάση απόρριψης απέναντι στους αλλοεθνείς, στο πρόσωπο των οποίων βλέπουν επιπλέον την αιτία για τη δεινή οικονομική κατάσταση της χώρας τους, για την εγκληματικότητα και για κάθε άλλο πιθανό πρόβλημα. Μη έχοντας τη δυνατότητα να κατανοήσουν ή να αποδεχτούν τις πραγματικές αιτίες πίσω από τον κλονισμό της οικονομίας, καταφεύγουν στην απλούστερη γι’ αυτούς εξήγηση και επιρρίπτουν τις ευθύνες για κάθε μείζον κοινωνικό ζήτημα στους μετανάστες και στο αλλοεθνές εν γένει στοιχείο.

Η διαφορετικότητα στο πλαίσιο κάθε κοινωνίας είναι, εντούτοις, περισσότερο ο κανόνας παρά η παρέκκλιση, μιας και οι άνθρωποι διαφοροποιούνται όχι μόνο ως προς την εθνικότητα και τη φυλή, αλλά και ως προς πλήθος άλλων εκφάνσεων της καθημερινής λειτουργίας. Είναι, άρα, σημαντικό να περιοριστεί αυτή η εσφαλμένη πεποίθηση στην ύπαρξη μιας κοινωνικής νόρμας, που δεν συμβαδίζει ούτως ή άλλως με το πολυποίκιλο της ανθρώπινης υπόστασης, και να δοθεί έμφαση στην προσπάθεια υιοθέτησης μιας στάσης αποδοχής απέναντι στις ποικίλες διαφοροποιήσεις που συναντώνται καθημερινά σε κάθε κοινωνία. Προσπάθεια που οφείλει να πραγματοποιηθεί συντονισμένα απ’ όλους τους φορείς αγωγής.

Μόνο, άλλωστε, μέσα από την αλλαγή της στάσης που διατηρεί η κοινωνία απέναντι στο διαφορετικό θα μπορέσει να καταστεί εφικτή και η εξίσου σημαντική επίτευξη της αποδοχής του ίδιου μας του εαυτού. Δεν θα πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι η απόρριψη της ετερότητας και του διαφορετικού επηρεάζει δραματικά σχεδόν κάθε νέο μέλος της κοινωνίας που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο νιώθει τον εαυτό του να υστερεί σε σχέση με το ιδεατό πρότυπο κανονικότητας. Οι νέοι, αντί να βιώνουν μια πλήρη αίσθηση αποδοχής, που τόσο αναγκαία είναι για την ομαλή ψυχολογική τους ανάπτυξη, έρχονται αντιμέτωποι με μια κοινωνία που απορρίπτει ή περιφρονεί οτιδήποτε δεν εναρμονίζεται με την εξιδανικευμένη εικόνα του «κανονικού» που παρουσιάζεται στο πλαίσιο του σχολείου ή στα ΜΜΕ.

Η απόρριψη της διαφορετικότητας, επομένως, που μοιάζει να είναι η κυρίαρχη αντίληψη της κοινωνίας, λειτουργεί επιζήμια όχι μόνο απέναντι στους αλλοεθνείς, δυσχεραίνοντας την αφομοίωσή τους, αλλά και απέναντι σε κάθε νέο άνθρωπο που αισθάνεται πως δεν γίνεται πλήρως αποδεκτός από τους γύρω του. Κρίνεται, λοιπόν, αναγκαία η αλλαγή αυτής της αντίληψης και η υιοθέτησης μιας πιο υγιούς στάσης απέναντι στους άλλους και απέναντι στον εαυτό μας, με κύριο γνώμονα αυτής τη σκέψη πως κάθε άνθρωπος είναι και μια μοναδική «ετερότητα», που αξίζει το σεβασμό και την αποδοχή.

[Λέξεις: 638]