Νίκος Κάσδαγλης «Σοροκάδα»

Joana Kruse

Νίκος Κάσδαγλης «Σοροκάδα»

Είναι μέρες που το νησί κλείνει. Μήτε πλεούμενο σιμώνει, μήτε αεροπλάνο.

Όξω από το Ναυτικόν Όμιλο, σιμά στο φανάρι του «Αϊ-Νικόλα» έχει ένα χαμηλό μόλο ίσα ίσα με τη θάλασσα. Πρέπει να ξιπολυθείς, για να πας στην άκρη του.

Με σοροκάδα, μ’ άρεζε να κολυμπάω πίσω από το μόλο, μέσα στους αφρούς που το καβάλαγαν, φυλαγμένος απ’ τη δαιμονικήν ορμή της θάλασσας. Σαν ξεπρόβαινα στην άκρη του μόλου μ’ άρπαζε ένα κύμα μακρύ, αμάχητο, και με σφεντόναγε μονομιάς εκατό μέτρα πέρα, στ’ απάγκιο.

Στον πάτο, τρία τέσσερα μέτρα βαθιά, έχει κομμάτια καλώδια και λαμαρίνες. Ό,τι απόμεινε από ‘να αμερικάνικο καταδρομικό, που το διαλύσανε.

Τούτο το πολεμικό είχε έρθει στη Ρόδο για επίσκεψη καλής θελήσεως — κάπως έτσι το λένε, θαρρώ. Το λιμάνι είχε τοιμαστεί για να καλοδεχτεί τους Αμερικάνους. Οι γυναίκες των αξιωματικών είχανε φτάσει απ’ την παραμονή, και νιαουρίζανε στα σαλόνια των ξενοδοχείων — αλλόκοτην αίσθηση που σου δίνουν οι Αμερικάνες, σα μαζευτούνε πολλές.

Τα μπαρ ήταν έτοιμα όλα — ο Μπαμπούλας, που γινότανε Black Cat για την περίσταση, το Rio Grande, το Long John και τ’ άλλα. Τα κορίτσια τους ήρθαν απ’ τον Πειραιά μαζί με τις γυναίκες των αξιωματικών, και περιμέναν στις πόρτες τα ναυτάκια που θα ξεμπαρκάραν.

Μόνο που πήρε σοροκάδα τ’ απόγιομα. Το λιμάνι άδειασε μονομιάς, οι βάρκες τραβηχτήκανε στη στεριά και τα καΐκια κρυφτήκανε στο φυλαγμένο κόρφο, το Μαντράκι. Δυο τρία βαπόρια που βρέθηκαν, λεβάραν τις άγκυρες και πήγανε στην Ψαροπούλα, από σταβέντο. Μόνο ο Αμερικάνος απόμεινε, φουνταρισμένος αρόδο, όξω απ’ το λιμάνι. Σαν κατάλαβαν απ’ το Λιμεναρχείο πως δεν το ‘χε σκοπό να κουνήσει, του μήνυσαν να φύγει, κι η σοροκάδα δε σήκωνε λεβεντιά.

Ο καπετάνιος κούνησε τους ώμους σαν του τα ‘πανε. Το δελτίο καιρού έδειχνε άνεμο εφτά οχτώ μποφόρ, κι οι κανονισμοί του προβλέπανε πως με τέτοιον καιρό έπρεπε να ‘ναι φουνταρισμένος με τις δυο άγκυρες, με τόσα κλειδιά καδένα στην καθεμιά. Καλού κακού φουντάρισε δυο κλειδιά παραπάνω, κι επιτέλους αν αγρίευε ο καιρός είχε κι άλλη καδένα. Βάστηξε επιφυλακή το μισό τσούρμο, και τις μηχανές αναμμένες, για να ‘χει ατμό.

Δε γινόταν καλύτερη φροντίδα, αλίμονο αν αλλάζαν αραξοβόλι τ’ αμερικάνικα πολεμικά, με την κουβέντα ενός ντόπιου λιμενάρχη· τι τους είχαν τους κανονισμούς!

Μόνο που φρεσκάρισε η σοροκάδα, με το σούρουπο. Δουλεύοντας επίμονα, ύπουλα, το μπόντζι ξεκλείδωσε τη μια καδένα, και το καράβι απόμεινε φουνταρισμένο στο ‘να σίδερο. Από κει και πέρα, δεν το γλιτώνανε. Βάρεσε συναγερμός, το τσούρμο χίμηξε να μανουβράρει, πού να προφτάσει! Το πολεμικό ξέσυρε σα φρόκαλο το σίδερο, και κόλλησε πάνω στα βράχια του χαμηλού μόλου. Οι Αμερικάνοι πηδούσανε στη θάλασσα σαν τα μπακακάκια, κι οι ντόπιοι μαζευτήκανε στην ακρογιαλιά και τους μαζεύανε μισοπνιγμένους.

Την άλλη μέρα το πρωί η σοροκάδα έσπασε. Τ’ αμερικάνικο καράβι ήταν καθισμένο ψηλά πάνω στα βράχια, κι ο κόσμος το χάζευε από μακριά — δεν τον αφήναν να σιμώσει. Έμοιαζε απείραχτο, να το πετάξεις στη θάλασσα και να ξαναφύγει, έτσι πίστεψαν οι πολλοί. Οι θαλασσινοί κουνούσαν το κεφάλι, ξέραν πως το καράβι είχε πεθάνει πια...

Το κουφάρι απόμεινε δυο τρεις μήνες καρφωμένο στα βράχια του χαμηλού μόλου, για να δοξάζει τους κανονισμούς. Ύστερα το διαλύσανε. Ένας βουτηχτής σκοτώθηκε πάνω στη δουλειά.

Αν κοιτάξεις με το γυαλί, βλέπεις ακόμα στον πάτο παλιές λαμαρίνες και κομμάτια καλώδια.

σοροκάδα: (σορόκος και σιρόκος): νοτιανατολικός άνεμος.

λεβάρω: (λέξη ιταλ.): τραβώ καταπάνω, ανασύρω, σηκώνω.

σταβέντο: (λ. ιταλ.): απάνεμα.

αρόδο και αρόδου: (λ. ιταλ.)· ναυτ. όρος που σημαίνει ότι κάποιο πλοίο έχει αγκυροβολήσει στ’ ανοιχτά του λιμανιού, δηλ. δεν έχει αράξει σε αποβάθρα.

μπόντζι και μπότζι: κλυδωνισμός (ταλάντευση) του πλοίου μια προς τη δεξιά πλευρά, μια προς την αριστερή, ανάλογα με το κύμα. Ο κλυδωνισμός πλώρης-πρύμνης (δηλ. μια σηκώνεται ψηλά η πλώρη και μια η πρύμνη), λέγεται σκαμπανέβασμα.

φρόκαλο: σκουπίδι.

Ερωτήσεις

1. Να περιγράψετε και να σχολιάσετε την κατάσταση που δημιουργείται στο νησί με την επίσκεψη του αμερικανικού πλοίου.

Η επίσκεψη του αμερικανικού πλοίου στη Ρόδο ωθεί τους κατοίκους να προετοιμαστούν κατάλληλα προκειμένου να εκμεταλλευτούν οικονομικά την ευκαιρία αυτή. Οι ιδιοκτήτες των μπαρ έφεραν εκδιδόμενες γυναίκες από τον Πειραιά, μιας και θα κυκλοφορούσαν στην πόλη οι Αμερικανοί ναύτες και θα υπήρχε αυξημένη ζήτηση για τέτοιου είδους ερωτικές επαφές. Ενώ, κάποια μπαρ που είχαν ελληνικό όνομα το άλλαξαν για την περίσταση σε αγγλόφωνο, ώστε να είναι πιο οικεία στους Αμερικάνους επισκέπτες. Παρατηρείται, επομένως, μια κερδοσκοπική τάση, εφόσον ήταν σαφές πως το πλήρωμα του πλοίου θα ήθελε να διασκεδάσει με ποτά και γυναίκες, και θα ήταν, άρα, πρόθυμο να πληρώσει καλά γι’ αυτές τις υπηρεσίες. Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί πως η προθυμία των ντόπιων κατοίκων να προχωρήσουν σε αρκετές αλλαγές για χάρη των Αμερικάνων φανερώνει και μια τάση δουλοπρέπειας, αφού δεν διστάζουν, όχι μόνο να μετονομάσουν τα μαγαζιά τους για να προσελκύσουν τους προσωρινούς αυτούς επισκέπτες, αλλά και να φέρουν ακόμη και ιερόδουλες για την ικανοποίηση των σεξουαλικών τους αναγκών.  

Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν στον αφηγητή οι γυναίκες των αξιωματικών που είχαν φτάσει στην πόλη από την παραμονή της άφιξης του πλοίου και της έβρισκε κανείς στα σαλόνια των ξενοδοχείων να μιλούν αδιάκοπα μεταξύ τους, δημιουργώντας μια αλλόκοτη αίσθηση με τους τρόπους και την διαφορετική ομιλία τους.

[Η άφιξη του αμερικανικού πλοίου θα πρέπει να τοποθετηθεί κάποια στιγμή μετά το 1948, οπότε και πραγματοποιήθηκε η απελευθέρωση της Ρόδου από τους Ιταλούς. Η αναφορά στο γεγονός πως επρόκειτο για μια επίσκεψη «καλής θελήσεως» εμπεριέχει έντονο το στοιχείο της ειρωνείας, λόγω των ιστορικών συνθηκών εκείνης της εποχής. Ειδικότερα, ήδη από το 1947 οι Αμερικάνοι είχαν αποφασίσει να στηρίξουν οικονομικά την Ελλάδα και να τη θέσουν ουσιαστικά υπό τον έλεγχό τους, διαδεχόμενοι σε αυτό τον ρόλο τους Άγγλους που δεν είχαν πια τη δυνατότητα να λειτουργούν ως προστάτες της χώρας. Προκειμένου, μάλιστα, να γίνει κατανοητός ο βαθμός ελέγχου που θα ασκούταν από τους Αμερικάνους, ενδεικτικό είναι ένα απόσπασμα από την απάντηση της Ελλάδας στο αμερικανικό σχέδιο για την παροχή βοήθειας, που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Δόγματος Τρούμαν∙ απάντηση που είχε συνταχθεί για λογαριασμό των Ελλήνων από το State Department: «Για να επιτευχθεί η ανόρθωση της Ελλάδας και λόγω της μεγάλης οικονομικής συνεισφοράς των ΗΠΑ προς την Ελλάδα, η (αμερικανική) Αποστολή θα μετέχει στην πολιτική που θα καθορίζει τον τρόπο ανάπτυξης του εισοδήματος και τις δαπάνες για τις δραστηριότητες οι οποίες άμεσα ή έμμεσα περιλαμβάνουν τη χρησιμοποίηση της αμερικανικής βοήθειας, θα παίρνει μέρος στο σχεδιασμό του προγράμματος εισαγωγών και θα εγκρίνει τη χρήση ξένου συναλλάγματος. Επίσης, η ελληνική κυβέρνηση θα επιθυμούσε η Αποστολή να επιβλέπει την εκτέλεση του προγράμματος ανόρθωσης, τη βελτίωση της διοίκησης, την επιμόρφωση των δημοσίων υπαλλήλων και του άλλου προσωπικού, τη συνέχιση του προγράμματος υγείας, την ανάπτυξη των εξαγωγών, τον προγραμματισμό και τη διάθεση των προμηθειών, την προώθηση της αγροτικής και βιομηχανικής ανασυγκρότησης και τον διακανονισμό των μισθών και των τιμών. Γενικά, η ελληνική κυβέρνηση θα επιθυμούσε να συμβουλεύεται την Αποστολή προτού πάρει οποιαδήποτε οικονομικά μέτρα τα οποία θα επηρέαζαν την επιτυχία του προγράμματος αμερικανικής βοήθειας.»]

2. Στο αφήγημα διαπιστώνουμε το σχήμα ύβρις-τίσις. Να το επισημάνετε και να το σχολιάσετε.

Ο Αμερικάνος καπετάνιος, αν και ενημερώνεται από το λιμεναρχείο πως έχει αυξηθεί η ένταση του σιρόκου (νότιου ή νοτιοανατολικού ανέμου) και πως θα πρέπει να απομακρύνει το πλοίο από το λιμάνι σε αναζήτηση ενός απάνεμου σημείου, για να το προφυλάξει από την επερχόμενη θαλασσοταραχή, αρνείται να συμμορφωθεί στις σχετικές υποδείξεις. Θεωρεί πως ένα αμερικανικό πολεμικό πλοίο δεν γίνεται να μετακινείται απλώς και μόνο επειδή το ζητά ένας ντόπιος λιμενάρχης∙ εκείνος είχε τους δικούς του κανονισμούς που καθόριζαν το πώς όφειλε να χειριστεί μια ανάλογη κατάσταση. Ο Αμερικάνος, λοιπόν, που υποτιμά τους ανθρώπους του νησιού και αρνείται να σεβαστεί το γεγονός πως εκείνοι γνώριζαν πολύ καλύτερα τις συνθήκες που επικρατούσαν στη θάλασσά τους, διαπράττει ύβρη, επιδεικνύει, δηλαδή, αλαζονική συμπεριφορά, που ξεπερνά τα όρια τα αρμόζοντα για θνητούς ανθρώπους. Συμπεριφορά που οδηγεί κατ’ ανάγκη στην τίσι, στην τιμωρία και στη συντριβή του αλαζόνα, προκειμένου να κατανοήσει πως κανείς δεν μπορεί να ξεπερνά ατιμωρητί τα ανθρώπινα όρια.

Η «τίσις», η τιμωρία του Αμερικανού καπετάνιου δεν αργεί να έρθει, μιας και κατά το σούρουπο η σοροκάδα επανήλθε με ανανεωμένη ένταση και ταλαντεύοντας επίμονα το πλοίο το απέσπασε από τη μία του άγκυρα, αφήνοντάς το για λίγο δεμένο μόνο με τη δεύτερη άγκυρα, κατάσταση που, φυσικά, δεν κράτησε πολύ. Μετά από λίγο το πλοίο παρασύρθηκε από την ένταση των κυμάτων και κόλλησε πάνω στα βράχια, προκαλώντας πανικό στους ναύτες του, οι οποίοι και πηδούσαν σαν τα βατράχια στο νερό και διασώζονταν τελικά από τους ντόπιους που τους έβγαζαν μισοπνιγμένους από τη θάλασσα.

Έτσι, ο καπετάνιος που θεώρησε ότι δύο άγκυρες αρκούσαν για να αντιμετωπιστούν τα οχτώ μποφόρ της σοροκάδας, και που αρνήθηκε να δεχτεί τις υποδείξεις των ντόπιων, υποτιμώντας φανερά τις γνώσεις και την εμπειρία τους, είδε το πλοίο του να καταστρέφεται στα βράχια, πληρώνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την αλαζονική του στάση.

3. Να παρατηρήσετε τον τρόπο με τον οποίο συνθέτει ο συγγραφέας το αφήγημά του. Τι διαπιστώνετε;

Στο αφήγημα εντοπίζονται δύο διαφορετικές ιστορίες: μία προσωπική του αφηγητή, στην οποία ως πρωταγωνιστής παρουσιάζει βιωματικά στοιχεία, και μία δεύτερη, εγκιβωτισμένη, που αναφέρεται στο παρελθόν και αφορά ένα γεγονός το οποίο ίσως ο αφηγητής είδε ως αυτόπτης μάρτυρας, μας το παρουσιάζει πάντως ως παντογνώστης με όλες τις αναγκαίες πληροφορίες.

«Είναι μέρες που το νησί κλείνει. ... Ό,τι απόμεινε από ‘να αμερικάνικο καταδρομικό, που το διαλύσανε.»

Το αφήγημα ξεκινά με την προσωπική ιστορία του αφηγητή, την οποία μοιάζει να αφηγείται σε κάποιο πρόσωπο που βρίσκεται κοντά του και στο οποίο κάνει κάποιου είδους περιήγηση στο νησί της Ρόδου «...έχει ένα χαμηλό μόλο ίσα ίσα με τη θάλασσα. Πρέπει να ξιπολυθείς, για να πας στην άκρη του». «Με σοροκάδα, μ’ άρεζε να κολυμπάω...», σχολιάζει ο αφηγητής, φανερώνοντας πως η πρώτη αυτή ιστορία δίνεται σε πρώτο πρόσωπο και αποτελεί ένα είδος αυτοβιογραφικής καταγραφής αναμνήσεων του αφηγητή από το νησί.

Σ’ αυτή την πρώτη ιστορία ο αφηγητής περνά, κατά τρόπο συνειρμικό, από το παρόν στο παρελθόν, καθώς υποδεικνύει στο πρόσωπο που τον ακούει τα μέρη που συνήθιζε να κολυμπά και τις συνθήκες που επικρατούν σε αυτά.

«Τούτο το πολεμικό είχε έρθει στη Ρόδο για επίσκεψη καλής θελήσεως... Ύστερα το διαλύσανε. Ένας βουτηχτής σκοτώθηκε πάνω στη δουλειά.»

Η δεύτερη ιστορία, δίνεται σε τρίτο πρόσωπο, με τον αφηγητή να λειτουργεί ως παντογνώστης. Αν και είναι η εκτενέστερη ιστορία του αφηγήματος, εγκιβωτίζεται στο πλαίσιο της πρώτης μικρότερης ιστορίας.

Σε ό,τι αφορά τους αφηγηματικούς τρόπους, παρατηρούμε ότι ο αφηγητής χρησιμοποιεί κυρίως τη διήγηση και πως αξιοποιεί τον πλάγιο λόγο προκειμένου να αποφύγει την παράθεση σε ευθύ λόγο όσων λένε και συζητούν τα πρόσωπα της ιστορίας, όπως είναι η συζήτηση ανάμεσα στον καπετάνιο και το λιμεναρχείο, τα σχόλια του καπετάνιου «αλίμονο αν αλλάζαν αραξοβόλι τ’ αμερικάνικα πολεμικά, με την κουβέντα ενός ντόπιου λιμενάρχη∙ τι τους είχαν τους κανονισμούς!», και τα λόγια των νησιωτών μόλις είχε πια γίνει η καταστροφή «να το πετάξεις στη θάλασσα και να ξαναφύγει». Υπάρχουν, επίσης, περιορισμένα στοιχεία περιγραφής «Τ’ αμερικάνικο καράβι ήταν καθισμένο ψηλά πάνω στα βράχια», αλλά και ορισμένα, ειρωνικά κυρίως, σχόλια του αφηγητή «κάπως έτσι το λένε, θαρρώ / αλλόκοτην αίσθηση που σου δίνουν οι Αμερικάνες, σα μαζευτούνε πολλές».

Η αφήγηση στην εγκιβωτισμένη αυτή ιστορία ακολουθεί ευθύγραμμη παράθεση των γεγονότων, χωρίς αναδρομικές παρεκβάσεις. Με χρονικούς προσδιορισμούς (τ’ απόγιομα  / Την άλλη μέρα το πρωί) προσδιορίζει το πέρασμα της ώρας και των ημερών, διευκολύνοντας τον αναγνώστη στο να παρακολουθεί την εξέλιξη των γεγονότων, που διαρκούν τελικά μερικούς μήνες, αν συμπεριληφθεί το διάστημα κατά το οποίο το κουφάρι του πλοίου παρέμεινε στα βράχια (Το κουφάρι απόμεινε δυο τρεις μήνες καρφωμένο στα βράχια του χαμηλού μόλου).

«Αν κοιτάξεις με το γυαλί, βλέπεις ακόμα στον πάτο παλιές λαμαρίνες και κομμάτια καλώδια.»

Η τελευταία φράση του κειμένου μας επαναφέρει στο παρόν του αφηγητή και στην πρώτη ιστορία.

Συνολικά, διαπιστώνουμε ότι ο αφηγητής που ταυτίζεται με το συγγραφέα χρησιμοποιεί την αναδρομική αφήγηση (η ιστορία με το Αμερικάνικο πολεμικό), το α΄ πρόσωπο (π.χ. “μ’ άρεζε να κολυμπάω”), το β΄ πρόσωπο (π.χ. “Αν κοιτάξεις με το γυαλί, βλέπεις ακόμα στον πάτο παλιές λαμαρίνες και κομμάτια καλόδια”) και κυρίως το γ΄ πρόσωπο (π.χ. “του μήνυσαν να φύγει”). Τέλος, λειτουργεί ως παντογνώστης αφηγητής (“Ο καπετάνιος κούνησε τους ώμους σαν του τα ’πανε”).

4. «Το κουφάρι απόμεινε δυο τρεις μήνες καρφωμένο στα βράχια του χαμηλού μόλου, για να δοξάζει τους κανονισμούς»: Να εξηγήσετε το νόημα αυτής της φράσης.

Η φράση αυτή, και ειδικότερα το σχόλιο «για να δοξάζει του κανονισμούς» συνιστά ειρωνεία, καθώς ο αφηγητής θέλει να δείξει πως οι γενικοί κανονισμοί του αμερικανικού στόλου, τους οποίους ακολουθεί κατά γράμμα ο Αμερικανός καπετάνιος, δεν μπορούν να θεωρούνται απόλυτοι και πάντοτε εφαρμόσιμοι, αφού ανάλογα με το που βρίσκεται ένα πλοίο οφείλει να συμμορφώνεται στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε τόπου. Ο καπετάνιος, που αρνείται να προσαρμοστεί στις ιδιαίτερες συνθήκες του νησιού και θεωρεί πως οι κανονισμοί που του έχουν δοθεί αποτελούν μια αδιάψευστη αυθεντία, καταλήγει με την ακαμψία και την αλαζονεία του να οδηγεί το πλοίο του στην καταστροφή.

Είναι σαφές, λοιπόν, πως οι κάθε είδους κανονισμοί και οδηγίες δεν γίνεται να έχουν καθολική ισχύ, αφού ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες, ενδέχεται, όπως φαίνεται και από αυτή την ιστορία, να φανούν ανεπαρκείς. Οι άνθρωποι οφείλουν να προσαρμόζονται στα δεδομένα που αντιμετωπίζουν και να τροποποιούν ανάλογα τη συμπεριφορά και τη δράση τους, αψηφώντας τους κανονισμούς, όταν είναι προφανές πως αυτοί δεν ανταποκρίνονται στην τρέχουσα πραγματικότητα. Η τυπολατρία, άλλωστε, του συγκεκριμένου καπετάνιου είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του πολεμικού πλοίου.

5. «Η σοροκάδα δε σήκωνε λεβεντιά»: Να σχολιάσετε αυτή τη φράση καθώς και την άρνηση του Αμερικανού πλοιάρχου να ακολουθήσει τη συμβουλή του λιμενάρχη.

Όταν το Λιμεναρχείο διαπιστώνει πως ο Αμερικανός καπετάνιος δεν έχει σκοπό να μετακινήσει το πλοίο του και να αναζητήσει κάποιο ασφαλέστερο σημείο, σχολιάζει πως η σοροκάδα δε σήκωνε λεβεντιά, για να τονιστεί πως ήταν ανόητο να προσπαθεί κάποιος να τα βάλει με τη θάλασσα και τον άνεμο, μόνο και μόνο για να δείξει στους άλλους πως είναι ικανός και άφοβος. Για τους ανθρώπους του νησιού ήταν απολύτως βέβαιο πως η σοροκάδα μπορούσε να στείλει στα βράχια οποιοδήποτε πλοίο, όσες προφυλάξεις κι αν είχε λάβει αυτό, γι’ αυτό και δεν κατανοούν το πείσμα και την περηφάνια του καπετάνιου.  

Ο καπετάνιος από τη μεριά του υποτιμά τόσο την ένταση της σοροκάδας, μιας και θεωρεί πως τα οχτώ μποφόρ δεν αποτελούν ικανό κίνδυνο, όσο και τις υποδείξεις των ντόπιων, αφού πιστεύει πως θα ήταν προσβλητικό για ένα αμερικανικό πολεμικό πλοίο το να μετακινείται επειδή το ζήτησε ένας ντόπιος λιμενάρχης. Ο Αμερικανός αρνείται να συμμορφωθεί στα λεγόμενα του λιμενάρχη, διότι αισθάνεται πως μ’ αυτό τον τρόπο είναι σαν να αναγνωρίζει κάποιου είδους εξουσία σ’ έναν εντελώς ασήμαντο ντόπιο «υπάλληλο», που δεν έχει μήτε το κύρος, μήτε τη δυναμική εμπειρία ενός Αμερικανού ναυτικού.

6. Πώς λειτουργεί στο διήγημα η πρώτη φράση του;

«Είναι μέρες που το νησί κλείνει.( Μήτε πλεούμενο σιμώνει, μήτε αεροπλάνο.)»

Η αρχική αυτή φράση, που υποδηλώνει πως κάποιες μέρες η πρόσβαση στο νησί αποκλείεται τελείως, λόγω προφανώς του ανέμου ή άλλων φυσικών στοιχείων, επέχει θέση προϊδεασμού για την ένταση που λαμβάνουν τα φυσικά φαινόμενα σε τοπικό επίπεδο. Ο αναγνώστης καταλαβαίνει εξαρχής πως κάποιες μέρες η κατάσταση που επικρατεί στο νησί είναι τέτοια που κανείς και τίποτε δεν μπορεί να μετακινηθεί στη θάλασσα ή στον αέρα, αφού προφανώς η ένταση των ανέμων καθιστά επικίνδυνη κάθε τέτοια προσπάθεια.  

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Η παρενόχληση στους χώρους εργασίας

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Η παρενόχληση στους χώρους εργασίας

Η παρενόχληση στην εργασία αποτελεί ένα αντικειμενικό και υποκειμενικό πρόβλημα: Αντικειμενικό, γιατί πλέον αναγνωρίζεται παντού στην Ευρώπη ως μορφή διάκρισης λόγω φύλου, άνισης μεταχείρισης, προσβολής της αξιοπρέπειας του ανθρώπου και καταχρηστικής συμπεριφοράς σε βάρος των θυμάτων· υποκειμενικό, γιατί τα θύματα αυτής της συμπεριφοράς αξιολογούν και βιώνουν τις συνέπειές της στο επαγγελματικό, οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον.

Η σύγχρονη τάση αναγνώρισης αυτού του φαινομένου είναι διττή: Ως προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ως διάκριση λόγω φύλου. Η παρενόχληση στους χώρους εργασίας, ως αντικοινωνική συμπεριφορά, παραβιάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την αρχή της ίσης μεταχείρισης αλλά και θεμελιώδη δικαιώματα του ατόμου στον τομέα της εργασίας. Ειδικότερα το ισχύον θεσμικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) αναγνωρίζει την παρενόχληση - ψυχολογική και σεξουαλική - ως μορφή διάκρισης λόγω φύλου, που παραβιάζει την αρχή της ίσης μεταχείρισης των ατόμων, τόσο στο πεδίο της απασχόλησης, όσο και σ’ αυτό της πρόσβασης στα αγαθά και στις υπηρεσίες. Επίσης ορίζει την παρενόχληση ως προσβολή της αξιοπρέπειας του ατόμου, απαγορεύει κάθε έμμεση και άμεση διάκριση λόγω φύλου στην απασχόληση και υποχρεώνει τα κράτη-μέλη να εντάξουν στις νομοθεσίες τους διατάξεις που να απαγορεύουν τέτοιες συμπεριφορές και να διασφαλίζουν την έννομη προστασία των θυμάτων.

Εξάλλου, η αντιμετώπιση του φαινομένου της παρενόχλησης στην εργασία εντάσσεται για την Ε.Ε. ως προτεραιότητα στη δέσμη εκείνων των πολιτικών που αποσκοπούν στην προώθηση της ισότητας και στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών.

Τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν τον ελάχιστο κοινό παρανομαστή και την κοινή βάση, στην οποία οφείλουν να στηριχτούν οι εθνικές νομοθεσίες για την ποινική τυποποίηση του εν λόγω φαινομένου, συνδυάζοντας την αναγκαία προστασία της αξιοπρέπειας του προσώπου από προσβολές οιουδήποτε χαρακτήρα με τον σεβασμό της ίσης μεταχείρισης και της απαγόρευσης διακρίσεων λόγω φύλου. Τέλος, επιβεβαιώνεται σταθερά πλέον ότι η παρενόχληση τόσο στο πεδίο της εργασίας όσο και σε αυτό της πρόσβασης σε αγαθά και υπηρεσίες συνιστά μια εκφοβιστική, εχθρική, ταπεινωτική, εξευτελιστική και επιθετική συμπεριφορά, ανεξάρτητα από την ύπαρξη σχέσεων εξάρτησης, ιεραρχίας ή εξουσίας μεταξύ δράστη και θύματος.

Β. Αρτινοπούλου & Θ. Παπαθεοδώρου. (2006). Η Σεξουαλική Παρενόχληση στην Εργασία. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 38 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (70 - 90 λέξεις).

Η παρενόχληση στο χώρο της εργασίας συνιστά ένα αντικειμενικό πρόβλημα διττής υπόστασης, αφού αποτελεί προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αλλά και διάκριση λόγω φύλου. Το θεσμικό πλαίσιο της Ε.Ε. αντιμετωπίζει την παρενόχληση ως διάκριση που παραβιάζει την αρχή της ίσης μεταχείρισης των ατόμων και απαγορεύει κάθε πιθανή έμμεση ή άμεση έκφανσή της, υποχρεώνοντας συνάμα τα κράτη-μέλη να μεριμνήσουν για τη νομική διασφάλιση των θυμάτων. Η αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού συμβάλλει στην προάσπιση της ισότητας και στη διαφύλαξη των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ατόμων. Σ’ αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να κινηθούν και οι εθνικές νομοθεσίες, αφού είναι προφανές πως η παρενόχληση αποτελεί μια ταπεινωτική και εξευτελιστική συμπεριφορά.   

Β1. Πώς αντιμετωπίζει, σύμφωνα με τους συγγραφείς, η ευρωπαϊκή νομοθεσία την παρενόχληση στους χώρους εργασίας; (50 – 60 λέξεις)

Το ισχύον θεσμικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης εκλαμβάνει την παρενόχληση είτε αυτή είναι ψυχολογικής μορφής είτε σεξουαλικής, ως διάκριση που βασίζεται στο φύλο των ατόμων, και, άρα, ως παραβίαση της αρχής για την ίση μεταχείριση των ατόμων. Επιπροσθέτως, προσδιορίζει την παρενόχληση ως προσβολή της αξιοπρέπειας του ατόμου, απαγορεύει κάθε διάκριση λόγω φύλου είτε άμεση είτε έμμεση και υποχρεώνει τα κράτη-μέλη να μεριμνήσουν, ώστε να ενταχθούν στις νομοθεσίες τους διατάξεις που να απαγορεύουν τέτοιες συμπεριφορές και να διασφαλίζουν την ύπαρξη έννομης προστασίας για τα θύματα. Η Ε.Ε. εντάσσει την αντιμετώπισης της παρενόχλησης στη γενικότερη προσπάθεια για την προώθηση της ισότητας και για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών των ατόμων.

Β1. Ποιες είναι σήμερα, σύμφωνα με το κείμενο, οι δύο πλευρές του φαινομένου της παρενόχλησης στην εργασία; (50 – 60 λέξεις)

Η παρενόχληση στο χώρο της εργασίας εκλαμβάνεται σήμερα αφενός ως προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και αφετέρου ως διάκριση λόγω φύλου. Ειδικότερα, η παρενόχληση συνιστά μια αντικοινωνική συμπεριφορά που παραβιάζει θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, όπως είναι αυτό της αξιοπρέπειας του ατόμου. Η παρενόχληση, συνάμα, γίνεται αντιληπτή ως μορφή διάκρισης λόγω φύλου, γεγονός που σημαίνει ότι παραβιάζει την αρχή της ίσης μεταχείρισης των ατόμων είτε πρόκειται για το πεδίο της εργασιακής απασχόλησης είτε για τη δυνατότητα πρόσβασης σε αγαθά και υπηρεσίες.   

Β1. Σε ποια στοιχεία, σύμφωνα με τους συγγραφείς, οφείλουν να στηριχτούν οι εθνικές νομοθεσίες των κρατών-μελών της ΕΕ για την αντιμετώπιση της παρενόχλησης στους εργασιακούς χώρους; (50 – 60 λέξεις)

Σύμφωνα με τους συγγραφείς, οι εθνικές νομοθεσίες των κρατών-μελών της ΕΕ οφείλουν να λάβουν υπόψη τους σε ό,τι αφορά το φαινόμενο της παρενόχλησης ότι αποτελεί αφενός προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και αφετέρου συνιστά διάκριση λόγω φύλου. Η παρενόχληση είτε είναι ψυχολογική είτε σεξουαλική, καταστρατηγεί την αρχή της ίσης μεταχείρισης των ατόμων, μιας και στην ουσία της είναι μια μορφή διάκρισης με βάση το φύλο. Επιπροσθέτως, σύμφωνα με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συνιστά προσβολή της αξιοπρέπειας του ατόμου και θα πρέπει τα κράτη-μέλη να μεριμνούν για την ύπαρξη νομικής διασφάλισης για την προστασία των θυμάτων.  

Β2. Ποια συλλογιστική πορεία (παραγωγική – επαγωγική) ακολουθούν οι συγγραφείς στη δεύτερη παράγραφο (Η σύγχρονη… θυμάτων.) του κειμένου;

Η συλλογιστική πορεία που ακολουθείται στη δεύτερη παράγραφο είναι παραγωγική, διότι η αρχική διαπίστωση πως η τάση αναγνώρισης αυτού του φαινομένου είναι διττή, μιας και αυτό γίνεται αντιληπτό τόσο ως προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όσο και ως διάκριση λόγω φύλου, αιτιολογείται και επεξηγείται με ειδικότερες αναφορές που καθιστούν σαφέστερες και τις δύο πτυχές του φαινομένου.

Β2. Ποιον τρόπο ανάπτυξης ακολουθούν οι συγγραφείς στην πρώτη παράγραφο (Η παρενόχληση… περιβάλλον.) του κειμένου;

Η πρώτη παράγραφος αναπτύσσεται με τη μέθοδο της αιτιολόγησης, όπως αυτό γίνεται εμφανές από τη διπλή χρήση του αιτιολογικού συνδέσμου «γιατί». Έτσι, η διαπίστωση πως το πρόβλημα της παρενόχλησης είναι αντικειμενικό και υποκειμενικό, που δημιουργεί την αρχική απορία του αναγνώστη, αιτιολογείται και ως προς της δύο πτυχές της. Είναι αντικειμενικό, γιατί αναγνωρίζεται ως μορφή διάκρισης λόγω φύλου, άνισης μεταχείρισης και προσβολής της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, κι είναι υποκειμενικό, γιατί τις συνέπειες της παρενόχλησης σε ποικίλους τομείς τις αξιολογούν και τις βιώνουν τα ίδια τα θύματα.

Β2. Ποια συλλογιστική πορεία (παραγωγική – επαγωγική) ακολουθούν οι συγγραφείς στην πρώτη παράγραφο (Η παρενόχληση… περιβάλλον.) του κειμένου;

Η συλλογιστική πορεία που ακολουθείται στην πρώτη παράγραφο είναι παραγωγική, διότι η γενική διαπίστωση ότι η παρενόχληση στο χώρο της εργασίας αποτελεί ένα αντικειμενικό και υποκειμενικό πρόβλημα, επεξηγείται στην πορεία με ειδικότερες παρατηρήσεις που αιτιολογούν τόσο την αντικειμενική διάσταση του προβλήματος όσο και την υποκειμενική.

Γ1. Να γράψετε από μία πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις (επισημαίνονται στο κείμενο με έντονη γραφή). Φροντίστε, ώστε μέσα από την πρόταση να γίνεται φανερή η σημασία της κάθε λέξης: υποκειμενικό, τάση, θεμελιώδη, προσβολή, ταπεινωτική (μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος κλπ.)

- Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό πως αυτή είναι η υποκειμενική γνώμη ενός στελέχους της κυβέρνησης και όχι μια επίσημη θέση ευρέως αποδεκτή από τα υπόλοιπα μέλη.

- Οι τάσεις της αγοράς συχνά επηρεάζονται από τη διαφήμιση.

- Θεμελιώδες ερώτημα τελικά δεν είναι το πώς θα αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της ανεργίας, αλλά το γιατί δεν έχουν ακόμη υλοποιηθεί έστω και κάποιες στοιχειώδεις κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση.

- Όσα λέτε συνιστούν προσβολή για τη δημοκρατία.

- Η Ελλάδα υπέστη λόγω των αδέξιων χειρισμών άλλη μια ταπεινωτική ήττα σε διπλωματικό επίπεδο.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με έντονη γραφή: πρόβλημα, άνισης μεταχείρισης, περιβάλλον, φύλου, παρενόχληση. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κλπ.)

Το πρόβλημα της παρενόχλησης στο εργασιακό περιβάλλον είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό, διότι φανερώνει έλλειψη σεβασμού και πραγματικής αποδοχής απέναντι στα άτομα του άλλου, και κυρίως του γυναικείου, φύλου. Αποτελεί πολύ περισσότερο ζήτημα άνισης μεταχείρισης, εφόσον μια γυναίκα αναγκάζεται να έρθει αντιμέτωπη με προσβλητικές συμπεριφορές που της προκαλούν μεγάλη ψυχική αναστάτωση και δυσχεραίνουν την απερίσπαστη τέλεση του επαγγελματικού της έργου, τη στιγμή που ένας άντρας σπανίως έχει ν’ αντιμετωπίσει κάτι ανάλογο στον εργασιακό του βίο.

Γ1. Να γράψετε από μία πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις (επισημαίνονται στο κείμενο με έντονη γραφή). Φροντίστε, ώστε μέσα από την πρόταση να γίνεται φανερή η σημασία της κάθε λέξης: αντικειμενικό, βιώνουν, έμμεση, διασφαλίζουν, ιεραρχίας (μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος κλπ.)

- Εμπιστεύονται απόλυτα τη γνώμη του, διότι παραμένει πάντοτε ένας αντικειμενικός κριτής των καταστάσεων.

- Αυτές τις καταστάσεις δεν τις βγάλαμε απ’ το μυαλό μας∙ τις βιώσαμε.

- Το σχόλιο σαφώς περιείχε έναν έμμεσο υπαινιγμό.

- Η πολιτική μας διασφαλίζει τα εθνικά μας συμφέροντα.

- Μετά και τη νέα του προαγωγή έχει φτάσει σχεδόν στην κορυφή της υπαλληλικής ιεραρχίας.

Γ2α. «Τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν τον… κοινό παρανομαστή και την κοινή βάση, στην οποία οφείλουν να στηριχτούν οι εθνικές νομοθεσίες…».

Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω πρόταση είναι κυριολεκτική / δηλωτική ή μεταφορική / συνυποδηλωτική.

Η χρήση της γλώσσας είναι μεταφορική.

Γ2β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Η φράση «κοινός παρονομαστής» σε κυριολεκτικό επίπεδο αναφέρεται σε δύο ή περισσότερα κλάσματα που έχουν τον ίδιο παρονομαστή. Ενώ μεταφορικά, όπως χρησιμοποιείται εδώ, αναφέρεται στο κοινό στοιχείο καταστάσεων ή πραγμάτων.

Γ2α. «Εξάλλου, η αντιμετώπιση του φαινομένου της παρενόχλησης στην εργασία εντάσσεται για την Ε.Ε. ως προτεραιότητα στη δέσμη εκείνων των πολιτικών που αποσκοπούν στην προώθηση της ισότητας…»

Στην παραπάνω περίοδο να εντοπίσετε την αναφορική πρόταση.

Η αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που αποσκοπούν στην προώθηση της ισότητας».

Γ2β. Στη συνέχεια να γράψετε αν αυτή είναι προσδιοριστική ή παραθετική / προσθετική.

Η αναφορική πρόταση είναι προσδιοριστική, διότι αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του όρου που προσδιορίζει (των πολιτικών), γι’ αυτό και δεν χωρίζεται από αυτόν με κόμμα.

Γ2α. «η παρενόχληση τόσο στο πεδίο της εργασίας όσο και σε αυτό της πρόσβασης σε αγαθά και υπηρεσίες συνιστά μια εκφοβιστική [..] συμπεριφορά…».

Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω πρόταση είναι κυριολεκτική / δηλωτική ή μεταφορική / συνυποδηλωτική.

Η χρήση της γλώσσας είναι κυριολεκτική.

Γ2β. Να γράψετε δύο προτάσεις με τη λέξη πεδίο. Στην πρώτη χρησιμοποιήστε τη λέξη κυριολεκτικά / δηλωτικά και στη δεύτερη μεταφορικά / συνυποδηλωτικά.

- Η γενναιότητά του αναδείχθηκε περίτρανα στο πεδίο μάχης.

- Σε πεδίο μάχης μετατράπηκε χθες το συνέδριο του κόμματος. 

Νίκος Καββαδίας «Πούσι»

Mark Tipple

Νίκος Καββαδίας «Πούσι»

Το ποίημα γράφτηκε το 1940 και έδωσε τον τίτλο στη συλλογή που κυκλοφόρησε το 1947. Θαλασσινός ποιητής και ναυτικός στο επάγγελμα ο Καββαδίας, μας έδωσε ποιήματα με τις εμπειρίες του από τη ζωή της θάλασσας.

Έπεσε το πούσι αποβραδίς

το καραβοφάναρο χαμένο

κι έφτασες χωρίς να σε προσμένω

μες στην τιμονιέρα να με δεις.

Κάτασπρα φοράς κι έχεις βραχεί,

πλέκω σαλαμάστρα τα μαλλιά σου.

Κάτου στα νερά του Port Pégassu

βρέχει πάντα τέτοιαν εποχή.

Μας παραμονεύει ο θερμαστής

με τα δυο του πόδια στις καδένες.

Μην κοιτάς ποτέ σου τις αντένες

με την τρικυμία· θα ζαλιστείς.

Βλαστημά ο λοστρόμος τον καιρό

κι είν’ αλάργα τόσο η Τοκοπίλα.

Από να φοβάμαι και να καρτερώ

κάλλιο περισκόπιο και τορπίλα.

Φύγε! Εσέ σου πρέπει στέρεα γη.

Ήρθες να με δεις κι όμως δε μ’ είδες·

έχω απ’ τα μεσάνυχτα πνιγεί

χίλια μίλια πέρ’ απ’ τις Εβρίδες.

πούσι: αχλή, καταχνιά.

σαλαμάστρα: σκοινί πλοίου (ιταλ. λέξη, ναυτ.).

Port Pégassu: (Πορτ Πεγκάσσου)· πρόκειται για τον κόλπο του Πηγάσσου στη Ν. Ζηλανδία.

καδένα: αλυσίδα· εδώ του πλοίου.

αντένα: κεραία. Στα πλοία, το ξύλο που κρέμεται στη μέση του ιστού.

αλάργα: μακριά.

Τοκοπίλα: λιμάνι στη Β. Χιλή.

περισκόπιο: οπτική συσκευή με φακούς και πρίσματα που χρησιμοποιείται από τα υποβρύχια όταν βρίσκονται σε κατάδυση για την παρατήρηση του ορίζοντα.

τορπίλα: βλήμα που εξακοντίζουν τα πολεμικά πλοία και τα υποβρύχια. Οι Γερμανοί είχαν αρχίσει να χτυπούν τα εμπορικά πλοία.

Εβρίδες: μικρά νησιά στα δυτικά της Σκωτίας. Εδώ πρόκειται για τις Νέες Εβρίδες, στην Αυστραλία.

Ο Νίκος Καββαδίας καταγράφει τις ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί που πραγματοποιούν υπερπόντια ταξίδια, παρουσιάζοντας με έμφαση το αίσθημα της μοναξιάς και του φόβου. Το πέρασμα από την πραγματικότητα στη φαντασία υποδηλώνει την ανάγκη του ναυτικού να βρει την αναγκαία παρηγοριά, προκειμένου να υπομείνει όλες εκείνες τις αντιξοότητες που δοκιμάζουν τις ψυχικές του αντοχές.

Έπεσε το πούσι αποβραδίς

το καραβοφάναρο χαμένο

κι έφτασες χωρίς να σε προσμένω

μες στην τιμονιέρα να με δεις.

Η ομίχλη που έχει πέσει ήδη από το βράδυ καλύπτει τα πάντα, καθιστώντας το ταξίδι εξαιρετικά επικίνδυνο, αφού ακόμη και το καραβοφάναρο (το φαρόπλοιο), που υποδεικνύει την ύπαρξη υφάλων και αποτρέπει πιθανά ατυχήματα, δεν είναι πια ορατό. Μια κρίσιμη στιγμή που δημιουργεί εύλογα ανησυχία στο ποιητικό υποκείμενο, το οποίο και βρίσκει τη ζητούμενη παραμυθία στην απρόσμενη εμφάνιση ενός οράματος∙ στην εμφάνιση εκείνης, που καταφτάνει στο χώρο όπου βρίσκεται ο τιμονιέρης για να τον δει.  

Η παραβίαση των όρων της πραγματικότητας με την εμφάνιση του οράματος της αγαπημένης γυναίκας αποτελεί γέννημα του φόβου, της ανησυχίας και της μοναξιάς που αισθάνεται ο ποιητής. Η ανάγκη της αγαπημένης είναι τώρα περισσότερο έντονη από ποτέ.

Φαρόπλοιο: Μικρό πλοίο που φέρει φάρο και βρίσκεται αγκυροβολημένο σε ορισμένες θαλάσσιες περιοχές, για να διευκολύνει τη ναυσιπλοΐα και να αποτρέπει θαλάσσια ατυχήματα. 

Κάτασπρα φοράς κι έχεις βραχεί,

πλέκω σαλαμάστρα τα μαλλιά σου.

Κάτου στα νερά του Port Pégassu

βρέχει πάντα τέτοιαν εποχή.

Η οπτασία της αγαπημένης γυναίκας εμφανίζεται να φορά ολόλευκα ρούχα∙ χρώμα που παραπέμπει σε κάτι το απόκοσμο, που φαντάζει ωστόσο ταιριαστό με το ομιχλώδες κλίμα και την αίσθηση της αποκοπής από τον υπόλοιπο χώρο. Το γεγονός, πάντως, ότι η οπτασία εμφανίζεται βρεγμένη τη συνδέει με τον περιβάλλοντα χώρο και την καθιστά πιο αληθοφανή. 

Η αμέσως επόμενη εικόνα, βέβαια, με τον ποιητή να πλέκει τα μαλλιά της αγαπημένης γυναίκας, που φανερώνει μια απροσδόκητη αποστασιοποίηση από τη δύσκολη στιγμή του ταξιδιού, επαναβεβαιώνει το οραματικό στοιχείο της κατάστασης. Η πράξη τρυφερότητας του ποιητή, που παραμένει στενά συνδεδεμένη με τη ναυτική ζωή αφού επιλέγει να πλέξει τα μαλλιά της αγαπημένης με τη μορφή που έχει το σχοινί του πλοίου, φανερώνει την εσώτατη ανάγκη του να επιστρέψει, έστω και για λίγο, σε πράξεις της καθημερινής και γαλήνιας ζωής. Ο ποιητής αποζητά την αποφόρτιση από τη συνεχή ένταση και τον αδιάκοπο φόβο.

Η διευκρινιστική αναφορά των επόμενων στίχων πως βρέχει πάντοτε τέτοια εποχή στα νερά του Port Pégassu, μας επιτρέπει να τοποθετήσουμε το πλοίο στη Νέα Ζηλανδία, παρέχοντας έτσι ένα στοιχείο που επαναφέρει την ποιητική αφήγηση σε πραγματικές καταστάσεις.

Μας παραμονεύει ο θερμαστής

με τα δυο του πόδια στις καδένες.

Μην κοιτάς ποτέ σου τις αντένες

με την τρικυμία· θα ζαλιστείς.

Η αίσθηση του ποιητή πως επιτέλους βρίσκεται με το αγαπημένο του πρόσωπο και πως μπορεί να νιώσει ευτυχής, γίνεται αντιληπτή κι από τον τρόπο που αντιμετωπίζει τον θερμαστή του πλοίου, ο οποίος μη έχοντας καμία ιδέα για το τι συμβαίνει ξεκουράζεται, έχοντας απλώσει τα πόδια του πάνω στις αλυσίδες του πλοίου. Ο ποιητής, ωστόσο, θεωρεί πως τους παραμονεύει∙ πως τους έχει στήσει ενέδρα, προκειμένου να φανερώσει σε όλους την εκεί παρουσία της γυναίκας και να στερήσει έτσι την ευτυχία του ποιητή.

Αμέσως μετά ο ποιητής αλλάζει θέμα συμβουλεύοντας την αγαπημένη του να μην κοιτά ποτέ την κεραία του ιστού του πλοίου (πάνω στην οποία στερεώνονται τα πανιά του), όταν έχει τρικυμία, διότι θα ζαλιστεί. Περνά, έτσι, από το αίσθημα της καχυποψίας και πάλι σ’ αισθήματα τρυφερότητας, φανερώνοντας ωστόσο τις διαρκείς εναλλαγές στη συναισθηματική του κατάσταση.

Θερμαστής: ναυτικός που φροντίζει να διατηρεί αναμμένη τη φωτιά στο λέβητα της μηχανής του πλοίου.

Βλαστημά ο λοστρόμος τον καιρό

κι είν’ αλάργα τόσο η Τοκοπίλα.

Από να φοβάμαι και να καρτερώ

κάλλιο περισκόπιο και τορπίλα.

Ο ποιητής παρουσιάζει μια ρεαλιστική εικόνα από το πλοίο, με το λοστρόμο να καταριέται τον καιρό που κάνει το ταξίδι τους τόσο δύσκολο∙ ιδίως από τη στιγμή που ο προορισμός τους βρίσκεται τόσο μακριά. Το πλοίο είναι στη Νέα Ζηλανδία κι έχει ως προορισμό του το λιμάνι της Τοκοπίλλα στη Βόρεια Χιλή.

Ενώ, στη συνέχεια, μας δίνει μια προσωπική του σκέψη που καθιστά έκδηλα εμφανές το στοιχείο του φόβου και της αγωνίας που κυριαρχεί σ’ αυτό το ταξίδι. Ο φόβος, όμως, δεν σχετίζεται τόσο με τις καιρικές συνθήκες, όσο με την επίγνωση πως οι δυνάμεις του Άξονα (Γερμανία – Ιταλία – Ιαπωνία) δεν δίσταζαν στο πλαίσιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου να χτυπούν ακόμη και εμπορικά πλοία, προκειμένου να πλήξουν ακόμη πιο δραστικά την οικονομική δραστηριότητα των αντιπάλων τους.

Ο ποιητής, λοιπόν, δηλώνει πως από το να βρίσκεται συνεχώς σε μια κατάσταση φόβου και αναμονής για το χειρότερο -κατάσταση που κλονίζει την ψυχολογία του και του προκαλεί αδιάκοπη δυστυχία-, προτιμά να δει το περισκόπιο κάποιου εχθρικού υποβρυχίου και στη συνέχει να δεχτεί τη μοιραία τορπίλη που θα τους βυθίσει. Προτιμά, δηλαδή, τη βεβαιότητα του θανάτου από αυτή την απελπιστικά ψυχοφθόρα κατάσταση, όπου βρίσκεται διαρκώς υπό το καθεστώς του φόβου και της αγωνίας, χωρίς να ξέρει τι να περιμένει την αμέσως επόμενη στιγμή.

Λοστρόμος: ο πρώτος υπαξιωματικός εμπορικού πλοίου∙ ο επί κεφαλής του προσωπικού του καταστρώματος, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την καλή λειτουργία του σκάφους (εκτός από το μηχανοστάσιο) και υπάγεται απευθείας στον υποπλοίαρχο.

 Φύγε! Εσέ σου πρέπει στέρεα γη.

Ήρθες να με δεις κι όμως δε μ’ είδες∙

έχω απ’ τα μεσάνυχτα πνιγεί

χίλια μίλια πέρ’ απ’ τις Εβρίδες.

Με αυτές τις σκέψεις κατά νου, ο ποιητής με μια αιφνίδια αποστροφή προς την αγαπημένη γυναίκα της ζητά να φύγει από το πλοίο, μιας και σ’ εκείνη αξίζει η ευλογία της στέρεας γης, όπου δεν υπάρχει αυτή η συνεχής αβεβαιότητα κι αυτό το πλήθος κινδύνων που καθιστούν κάθε μέρα μια επικίνδυνη περιπέτεια.

Της λέει, μάλιστα, πως ενώ εκείνη ήρθε για να τον δει, τελικά δεν τον είδε ποτέ, αφού εκείνος έχει ήδη πνιγεί από τα μεσάνυχτα, χίλια μίλα μακριά από τις Νέες Εβρίδες. Μια δήλωση, που αν ληφθεί κυριολεκτικά, προσδίδει μια εξωπραγματική αίσθηση στο ποίημα, αφού φανερώνεται πως η όλη συνομιλία γίνεται ενώ ο ίδιος έχει ήδη πνιγεί. Ωστόσο, η φράση αυτή θα πρέπει να εκληφθεί με τη μεταφορική της σημασία∙ ο ποιητής έχει «πνιγεί» με την έννοια πως έχει πάψει πια να είναι ο εαυτός του εδώ και καιρό. Αυτός που βρίσκεται πλέον στο πλοίο δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος που η αγαπημένη γυναίκα διαφυλάττει στη μνήμη της. Ο ποιητής έχει αλλάξει πλήρως, αφού ο φόβος και η διαρκής αναμονή ενός βίαιου θανάτου, τον έχουν τρέψει σ’ έναν άνθρωπο που δεν επιθυμεί πια να έχει σχέση με τ’ αγαπημένα του πρόσωπα -για να τους προφυλάξει από τον πόνο του επικείμενου θανάτου του. Ο φόβος τον έχει μετατρέψει σ’ έναν άλλον άνθρωπο, που έχει ήδη συμφιλιωθεί με την ιδέα πως σύντομα θα χαθεί και τον έχει, έτσι, αποστερήσει από τις ευαισθησίες και τα συναισθήματα του παρελθόντος. Τώρα πια στη θέση του ποιητή βρίσκεται ένας μελλοθάνατος που δεν ξέρει πώς να αποδιώξει όλα εκείνα τα αρνητικά συναισθήματα που έχουν πνίξει κάθε ίχνος ζωτικότητας στην ψυχή του. Εκείνος, λοιπόν, που ήρθε να δει η αγαπημένη γυναίκα, δεν υπάρχει πια.

Ερωτήσεις

1. Ο ποιητής βλέπει μια οπτασία που τη συμπλέκει με πραγματικές καταστάσεις και με σκέψεις του. Ποια είναι η οπτασία, ποιες οι πραγματικές καταστάσεις, ποιες οι σκέψεις και ποιο το περιεχόμενο τους;

Μέσα στο σκηνικό της έντονης ομίχλης, που δεν επιτρέπει στους ναυτικούς μήτε τα καραβοφάναρα να βλέπουν, εμφανίζεται στον ποιητή η οπτασία μιας αγαπημένης γυναίκας. Φορά κάτασπρα ρούχα κι είναι βρεγμένη, ενώ ο ποιητής αρχίζει να της πλέκει τα μαλλιά. Κάθε αναφορά στη γυναικεία αυτή μορφή, όπως και η δήλωση του ποιητής πως έχει ήδη πνιγεί απ’ τα μεσάνυχτα ανήκουν στα μη πραγματικά στοιχεία του ποιήματος. Από την άλλη, οι αναφορές στα καιρικά στοιχεία, σε γεωγραφικές περιοχές, στις στάσεις και αντιδράσεις των άλλων μελών του πληρώματος, καθώς και η υπονοούμενη αναφορά στα γερμανικά υποβρύχια αποτελούν τις πραγματικές καταστάσεις.

Σε ό,τι αφορά τις σκέψεις του ποιητή, πέρα από τη συμβουλή που δίνει στην αγαπημένη του να μη κοιτάζει την ώρα της τρικυμίας τις αντένες του πλοίου γιατί θα ζαλιστεί, η πιο σαφής σκέψη του είναι η δήλωση που κάνει πως, αν είναι να περνά τις μέρες του μέσα στο φόβο και την επώδυνη αναμονή, προτιμά να δεχτεί το πλοίο τους μια εχθρική τορπίλη και να οδηγηθεί έτσι μια κι έξω στο θάνατο. Ο ποιητής δεν αντέχει αυτή την ψυχοφθόρα ανασφάλεια του επικείμενου κινδύνου που κρύβει το ξέσπασμα του πολέμου∙ δεν αντέχει να περνά τις μέρες του μέσα στο φόβο. Έτσι, θεωρεί πως είτε οφείλει να αποβάλει μια και καλή το αίσθημα του φόβου ή να παραδοθεί στο θάνατο, για να ξεμπερδεύει.

Στις σκέψεις του ποιητή μπορεί να ενταχθεί και το σχόλιό του προς την αγαπημένη γυναίκα πως σ’ εκείνη της αξίζει η στέρεα γη∙ μιας και μέσα από αυτή τη δήλωση φανερώνεται το πόσο σκληρή και δύσκολη θεωρεί τη ζωή στο καράβι και στα υπερπόντια ταξίδια.  

2. Ποιες διαστάσεις από τη ζωή του ναυτικού μας δίνει το ποίημα;

Ο ποιητής παρουσιάζει τις πλείστες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί, όχι πάντοτε αναφέροντάς τες άμεσα, αλλά υποδηλώνοντας έμμεσα όσα τους λείπουν περισσότερο, όπως είναι η παρουσία μιας αγαπημένης γυναίκας, που κυριαρχεί στο πλαίσιο του ποιήματος σαν οραματική οπτασία και προσφέρει μια πρόσκαιρη παραμυθία στην έντονη μοναξιά που αυτός αισθάνεται.

Η μοναξιά∙ η απουσία της επαφής με τα αγαπημένα πρόσωπα, οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες, η συνύπαρξη με ανθρώπους που όντας σκληραγωγημένοι δεν έχουν πάντοτε την καλύτερη συμπεριφορά, η μεγάλη διάρκεια κάθε ταξιδιού, αλλά και το πλήθος των κινδύνων που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί είτε λόγω των τρικυμιών και της ομίχλης είτε λόγω των εχθρικών ενεργειών που επιτελούνται στο πλαίσιο ενός πολέμου, συναποτελούν την ιδιαίτερα απαιτητική ζωή των ναυτικών.

Ο ποιητής που οραματίζεται μια αγαπημένη γυναίκα, βιώνει όχι μόνο έντονα το αίσθημα της μοναξιάς, αλλά και το αίσθημα του φόβου, αφού το ταξίδι αυτό πραγματοποιείται στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κι ακόμη περισσότερο ο ποιητής φοβάται πως η μεγάλη διάρκεια του ταξιδιού και η διαρκής επίγνωση των πολλαπλών κινδύνων τον έχουν αλλάξει τελείως, αφού πλέον δεν υπάρχει στην ψυχή του θέση για συναισθηματισμούς και νοσταλγικές σκέψεις. Αν θέλει να επιβιώσει, χωρίς να χάσει το νου του από την ένταση του φόβου και της ανασφάλειας, οφείλει να γίνει όσο πιο σκληρός μπορεί∙ οφείλει να διακόψει κάθε πιθανό δεσμό με τους ανθρώπους της στεριάς.

3. Λαβαίνοντας υπόψη ότι το ποίημα συγκεντρώνει τα κύρια γνωρίσματα της ποίησης του Καββαδία και, διαβάζοντας το βιογραφικό σημείωμα του ποιητή, να συνθέσετε μια σύντομη εργασία για την ποίηση του Καββαδία.

Η ποίηση του Νίκου Καββαδία επικεντρώνεται θεματικά στη ζωή των ναυτικών, στα μεγάλα ταξίδια και στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ναυτικοί. Η μοναξιά, ο φόβος, η νοσταλγία για τον έρωτα, η δυσθυμία και πλήθος άλλων συναισθημάτων που κυριαρχούν στην ψυχή ενός ναυτικού, παρουσιάζονται στα ποιήματα του Καββαδία, όχι ως συναισθηματικές καταστάσεις άλλων ανθρώπων, αλλά με την αλήθεια του προσωπικού βιώματος.

Σε ό,τι αφορά τα χαρακτηριστικά της μορφής, θα πρέπει να τονιστεί πως ο Καββαδίας ακολουθεί την παραδοσιακή ποίηση ως προς το ζήτημα της ομοιοκαταληξίας, του χωρισμού του ποιήματος σε στροφές και του μέτρου, αλλά διαφοροποιείται στο ζήτημα της λογικής αλληλουχίας, μιας και στην ποίησή του υπάρχει έντονο το συνειρμικό στοιχείο και το ασύνδετο των επιμέρους εικόνων. Με γλώσσα απλή, που δεν κοσμείται από περίπλοκα σχήματα λόγου, ο Καββαδίας δεν καταγράφει δύσκολες νοηματικές συλλήψεις. Βασίζεται περισσότερο στις εικόνες, τις οποίες μάλιστα αποφεύγει να χρωματίσει με τη χρήση επιθέτων, αλλά τις συνθέτει μόνο με ρήματα και ουσιαστικά, και φυσικά με πλήθος ναυτικών όρων.

Ο Καββαδίας προτιμά περισσότερο την ευθύτητα και τη σαφήνεια των κύριων προτάσεων και αποφεύγει την υποτακτική σύνταξη. Στοιχείο που προσδίδει στο λόγο του μεστότητα, μα και γοργή εναλλαγή στη διαδοχή των εικόνων που συνθέτουν το κάθε ποίημα. Στις εικόνες υπάρχει τόσο το στοιχείο του ρεαλισμού, όσο και το στοιχείο του υπερρεαλισμού, αφού ο ποιητής δεν διστάζει να παραβιάσει τα όρια του λογικώς επιτρεπτού, όπως συμβαίνει στο συγκεκριμένο ποίημα με την εμφάνιση της οπτασίας ή με το γεγονός ότι καταγράφει τις σκέψεις του ενώ έχει ήδη πνιγεί.

Προσέχουμε πως ο ποιητής φροντίζει ιδιαίτερη τη μορφή του στίχου του και την τήρηση κανόνων της παραδοσιακής ποίησης. Έτσι, στο συγκεκριμένο ποίημα συναντάμε σταυρωτή ομοιοκαταληξία στις τρεις πρώτες στροφές (ο πρώτος με τον τέταρτο κι ο δεύτερος με τον τρίτο αββα) και πλεχτή στις δύο επόμενες (ο πρώτος με τον τρίτο κι ο δεύτερος με τον τέταρτο αβαβ).

Το μέτρο είναι τροχαϊκό, χωρίζεται δηλαδή σε ζεύγη συλλαβών εκ των οποίων τονίζεται η πρώτη:

Ήρ / θες / να / με / δεις / κι ό / μως / δε μ’ / εί / δες

Νίκος Καββαδίας

Γεννήθηκε στο Χαρμπίν της Μαντζουρίας από γονείς Κεφαλονίτες και υπηρέτησε στο εμπορικό ναυτικό ως ασυρματιστής. Η πρώτη του συλλογή με τον τίτλο Μαραμπού (1933) προκάλεσε ζωηρή εντύπωση και ευνοϊκά σχόλια στους πνευματικούς κύκλους για τη νέα αίσθηση που έφερνε η εξωτική αυτή ποίηση με τους ναυτικούς όρους, τα μακρινά λιμάνια και τη γοητεία της περιπέτειας. Άλλες συλλογές: Πούσι (1947), Τραβέρσο (1975) και το πεζό Βάρδια (1954).