Κωνσταντίνος Καβάφης «Μεγάλη Εορτή στου Σωσιβίου»

Mikael Aldo 

Κωνσταντίνος Καβάφης «Μεγάλη Εορτή στου Σωσιβίου»

Ωραίον ήτο το απόγευμά μου, λίαν

ωραίον. Την Aλεξανδρινή θάλασσαν ηδέως λείαν

αγγίζει ελαφρότατα, θωπεύει η κώπη.

Χρειάζεται μια τέτοια ανάπαυσις: είναι βαρείς οι κόποι.

Να βλέπουμε κι αθώα κάποτε τα πράγματα, και ήπια.

Βράδυασεν όμως, δυστυχώς. Νά, και τον οίνον όλον ήπια,

δεν έμεινε μες στην φιάλη μου μια στάλα.

Είν’ η ώρα να στραφούμεν, οίμοι!, στ’ άλλα.

Ένδοξος οίκος (ο περιφανής Σωσίβιος κ’ η καλή

συμβία του· έτσι να λέμε) εις εορτήν του μας καλεί.

Στες ραδιουργίες μας πρέπει να πάμε πάλι—

να ξαναπιάσουμε την ανιαρά πολιτική μας πάλη.

Κατά τα χρόνια της βασιλείας του ράθυμου και έκλυτου Πτολεμαίου Δ΄ Φιλοπάτορος η εξουσία βρισκόταν επί της ουσίας στα χέρια ενός ελληνικής καταγωγής Αλεξανδρινού, του Σωσιβίου, του οποίου ο πατέρας ονομαζόταν Διοσκουρίδης. Ο Σωσίβιος είναι εκείνος που συμβούλεψε τον Πτολεμαίο Δ΄ να εκτελέσει τα μέλη της οικογένειάς του, ώστε να είναι απαλλαγμένος από τον έλεγχό τους, καθώς και από πιθανούς διεκδικητές του θρόνου. Έτσι, εκτελέστηκαν ο θείος του Πτολεμαίου, Λυσίμαχος, η μητέρα του, Βερενίκη Β΄ της Αιγύπτου, που δηλητηριάστηκε, αλλά και ο αδερφός του Μάγας, στον οποίο έριξαν καυτό νερό την ώρα που πλενόταν. Αποτέλεσμα της βίαιης αυτής ενέργειας ήταν να ξεσπάσει πολιτική κρίση, να εξασθενήσει η άμυνα της χώρας και ο Αντίοχος Γ΄ να ανακαταλάβει την Σελεύκεια (άνοιξη 219 π.Χ.). Ενώ οι διοικητές της Τύρου και της Πτολεμαΐδας παρέδιδαν ύστερα από στάση στον Αντίοχο τις πόλεις, ο Σωσίβιος μετέδιδε την πληροφορία πως ο στρατός του Πτολεμαίου συγκεντρωνόταν στο Πηλούσιο. Η είδηση δεν ήταν αληθινή, αλλά κατόρθωσε να σταματήσει την προέλαση του Αντιόχου και να συνάψει τετράμηνη ανακωχή (φθινόπωρο του 219 π.Χ.).

Κατά την διάρκεια των διαπραγματεύσεων τον χειμώνα του 219/218 π.Χ., ο Σωσίβιος φρόντισε ν’ αυξηθεί σημαντικά ο στρατός με Έλληνες και ντόπιους μισθοφόρους και όταν άρχισαν οι εχθροπραξίες ανέλαβε ο ίδιος την διοίκηση. Παρά τις αρχικές επιτυχίες του Αντιόχου, ο Πτολεμαίος επικράτησε τελικά στην μάχη της Ραφίας (217 π.Χ.). Παρ’ όλο που ο Αντίοχος στράφηκε στις ανατολικές επαρχίες από το 212 έως το 205 π.Χ., ο Σωσίβιος δεν κατόρθωσε να βελτιώσει την οικονομική κατάσταση της χώρας του.  

Θύματα του Σωσιβίου υπήρξαν, επίσης, ο βασιλιάς της Σπάρτης Κλεομένης Γ΄, ο οποίος είχε βρει καταφύγιο στην Αίγυπτο -ήδη από τα χρόνια της βασιλείας του Πτολεμαίου Γ΄- όταν ήρθε αντιμέτωπος με τον βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονο Γ΄, καθώς κι η γυναίκα και τα παιδιά του (219 π.Χ.). Ο Κλεομένης και μερικοί ακόμη Σπαρτιάτες ακόλουθοί του εξωθήθηκαν σε ηρωική αυτοκτονία -σκοτώνοντας ο ένας τον άλλον- όταν διαπίστωσαν πως είναι πλέον αιχμάλωτοι και όχι φιλοξενούμενοι, ενώ τα παιδιά κι η σύζυγος του Κλεομένη θανατώθηκαν ύστερα από υπόδειξη του Σωσιβίου. Ό,τι προκαλούσε ανησυχία στον Σωσίβιο και ήθελε να απαλλαχθεί από την παρουσία του Κλεομένη ήταν ο θαυμασμός που προκαλούσε ο Σπαρτιάτης βασιλιάς στους μισθοφόρους της Αιγύπτου, πολλοί εκ των οποίων ήταν Σπαρτιάτες και Κρητικοί.

Μαζί με τον Σωσίβιο μεγάλη επιρροή στον Πτολεμαίο Δ΄ ασκούσαν ο Αγαθοκλής, ένας όμορφος νεαρός διεφθαρμένου χαρακτήρα κι η εξίσου όμορφη αδερφή του Αγαθόκλεια. Επρόκειτο για μια ομάδα άθλιων συμβούλων που κατόρθωσαν πολύ σύντομα να καταρρακώσουν πλήρως τη φήμη της Αιγύπτου, οδηγώντας τους άλλοτε συμμάχους της να μην την υπολογίζουν πλέον στη βοήθειά της.

Ο Δ΄ Συριακός πόλεμος (219-217 π.Χ.) ήταν η τελευταία προσπάθεια των Πτολεμαίων να διατηρήσουν τη θέση τους ως της μεγαλύτερης ελληνιστικής δύναμης. Κατά τα υπόλοιπα έτη της βασιλείας του Φιλοπάτορος όλο το δυναμικό του κράτους του -μειωμένο άλλωστε εξαιτίας των πληγμάτων που δέχθηκε το εμπόριο από τον Β΄ Καρχηδονιακό πόλεμο και τις ελληνικές προεκτάσεις του- απορροφήθηκε για την καταστολή των εξεγέρσεων που εκδηλώθηκαν στην Αίγυπτο μετά τον εξοπλισμό και τη συμμετοχή των ιθαγενών στη μάχη της Ραφίας (217 π.Χ.). Άμεσο αποτέλεσμα της εσωτερικής κρίσης ήταν η παραμέληση του στόλου, του κυριότερου όπλου της πτολεμαϊκής εξωτερικής πολιτικής.

Όταν πέθανε ο Πτολεμαίος Δ΄ ο Φιλοπάτωρ, ο Σωσίβιος με τον Αγαθοκλή απέφυγαν να ανακοινώσουν τον θάνατό του και διέταξαν την δολοφονία της βασίλισσας Αρσινόης, γιατί ήθελαν να γίνουν σύμβουλοι του νέου βασιλιά Πτολεμαίου Ε΄. Η δολοφονία της βασιλομήτορος προκάλεσε στρατιωτικό πραξικόπημα, αλλά ο Σωσίβιος με την συκοφαντική του δύναμη κατόρθωσε να επιβληθεί και οι αξιωματικοί δέχτηκαν τον 6χρονο βασιλιά (204 π.Χ.). Λίγους μήνες όμως αργότερα πέθανε ο Σωσίβιος, γεγονός που οφείλεται μάλλον σε ενέργειες του Αγαθοκλή, ο οποίος έκτοτε ασκούσε μόνος του την εξουσία.

Ωραίον ήτο το απόγευμά μου, λίαν

ωραίον. Την Aλεξανδρινή θάλασσαν ηδέως λείαν

αγγίζει ελαφρότατα, θωπεύει η κώπη.

Χρειάζεται μια τέτοια ανάπαυσις: είναι βαρείς οι κόποι.

Οι πρώτοι στίχοι του ποιήματος αποδίδουν ένα κλίμα ευφορίας και ξεγνοιασιάς· μια ανάπαυλα ηρεμίας, που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη συνήθη καθημερινότητα του ποιητικού υποκειμένου. Ως ένας από τους ανθρώπους του Σωσίβιου, ο ανώνυμος ήρωας του ποιήματος βρίσκεται σε συνεχή ένταση και ανασφάλεια, εφόσον επιδίδεται διαρκώς σε παρασκηνιακές ραδιουργίες, σε διάδοση συκοφαντιών και σε φονικές δολοπλοκίες που αποσκοπούν σ’ έναν και μόνο στόχο, στη διατήρηση της εξουσίας.

Ο ήρωας έχει περάσει ένα πολύ ωραίο απόγευμα -επανάληψη του επιθέτου «ωραίον» για λόγους έμφασης- πάνω σ’ ένα πλοιάριο που ταξιδεύει στην αλεξανδρινή θάλασσα. Τα κουπιά αγγίζουν ελαφρά σα να χαϊδεύουν τη θάλασσα, δημιουργώντας μια αίσθηση αργής και ράθυμης μετακίνησης, όπως ακριβώς ταιριάζει σε μια περιήγηση αναψυχής. Ο ποιητής επιτυγχάνει εδώ να αποδώσει με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα την απαλή κίνηση του πλοιαρίου και να μεταφέρει τον αναγνώστη νοερά στο κλίμα απόλυτης ηρεμίας που βρίσκεται ο ήρωας του ποιήματος. Το γαλήνιο αυτό διάλειμμα είναι αναγκαίο στον ήρωα, καθώς η συνήθης πραγματικότητά του χαρακτηρίζεται από ένταση και κοπιώδη προσπάθεια.

Να βλέπουμε κι αθώα κάποτε τα πράγματα, και ήπια.

Βράδυασεν όμως, δυστυχώς. Νά, και τον οίνον όλον ήπια,

δεν έμεινε μες στην φιάλη μου μια στάλα.

Είν’ η ώρα να στραφούμεν, οίμοι!, στ’ άλλα.

Ο ήρωας αν και μετέχει στον κύκλο εξουσίας του Σωσιβίου, δεν συμφωνεί ωστόσο πλήρως με τις δόλιες μεθόδους του. Η δική του σκέψη είναι πως θα πρέπει οι άνθρωποι να μπορούν ν’ αντικρίζουν κάποτε την πραγματικότητα και με αθωότητα, χωρίς να βλέπουν παντού εχθρούς και πιθανούς κινδύνους. Η διαρκής ανασφάλεια κι η διαρκής καχυποψία που συνοδεύει τη ζωή εκείνων που θέλουν με κάθε τρόπο να κρατηθούν σε μια εξουσία που δεν τους ανήκει, είναι εξουθενωτική. Θα ήθελε, έτσι, ο ήρωας να μπορεί να αντιμετωπίζει κάποιες καταστάσεις με ηπιότητα, χωρίς να πρέπει πάντοτε να στρέφεται στις δολοπλοκίες και τις συνωμοσίες, ώστε να διατηρήσει μέρος έστω της ανθρωπιάς του. Η πραγματικότητά του, όμως, είναι εντελώς διαφορετική.

Τώρα που η μέρα πέρασε κι η γαλήνια εκδρομή του στην αλεξανδρινή θάλασσα τελείωσε, είναι αναγκασμένος δυστυχώς να επιστρέψει στα άλλα, στα δύσκολα του πολιτικού του ρόλου. Είναι αναγκασμένος να αφήσει τη γαλήνη και την αθωότητα της φύσης και να επιστρέψει στο κλίμα παρακμής και ηθικής εξαχρείωσης της ανθρώπινης απληστίας. Είναι αναγκασμένος να υιοθετήσει για μια ακόμη φορά το ρόλο του αμείλικτου συμβούλου που μηχανεύεται νέους τρόπους εξόντωσης των πολιτικών αντιπάλων.

Ένδοξος οίκος (ο περιφανής Σωσίβιος κ’ η καλή

συμβία του· έτσι να λέμε) εις εορτήν του μας καλεί.

Στες ραδιουργίες μας πρέπει να πάμε πάλι—

να ξαναπιάσουμε την ανιαρά πολιτική μας πάλη.

Ο «ένδοξος οίκος» του Σωσιβίου διοργανώνει γιορτή και καλεί όλα τα πρόσωπα που μετέχουν στον κύκλο του. Μια γιορτή που θα λειτουργήσει επί της ουσίας ως ευκαιρία για να επιδοθούν εκ νέου στις συνήθεις ραδιουργίες τους, αφού η παραμονή τους στην εξουσία είναι πάντοτε επισφαλής και απαιτεί αδιάκοπη πάλη για να διασφαλιστεί. Η αδυναμία, άλλωστε, του Σωσιβίου να βελτιώσει την οικονομική κατάσταση της χώρας και να προσφέρει κατ’ αυτό τον τρόπο κάτι ουσιαστικό στους πολίτες, τον οδηγεί στο να χρησιμοποιεί τη συκοφαντία και τις λοιπές δόλιες τακτικές ως τα μόνα μέσα για να διατηρεί τον έλεγχο.  

Ο ήρωας, βέβαια, αντιλαμβάνεται το ανήθικο αυτής της κατάστασης, βρίσκεται όμως πια αναπόδραστα εγκλωβισμένος σ’ αυτή. Έτσι, παρά το γεγονός ότι δεν έχει καμία απολύτως εκτίμηση για τον Σωσίβιο και τη γυναίκα του, γνωρίζει εντούτοις ότι οφείλει να τους επαινεί, καθώς κι η παραμικρή υπόνοια πως δεν είναι πλήρως αφοσιωμένος σ’ εκείνον θα μπορούσε να σημάνει το βίαιο τέλος του, όπως ακριβώς συνέβη ήδη σε τόσους αντιπάλους του Σωσιβίου.

Η φαυλότητα της πολιτικής τακτικής του Σωσιβίου κι η αρνητική θέση που λαμβάνει ο ποιητής απέναντι στα πρόσωπα που επιδίδονται σε συκοφαντίες και δολοπλοκίες προκειμένου να κρατήσουν την εξουσία εκφράζεται τόσο μέσα από τα σχόλια του ποιητικού υποκειμένου (Είν’ η ώρα να στραφούμεν, οίμοι!, στ’ άλλα. / ο περιφανής Σωσίβιος κ’ η καλή συμβία του· έτσι να λέμε), όσο και μέσα από την ομοιοκαταληξία των στίχων, η οποία λειτουργεί ως μηχανισμός ειρωνείας που υπονομεύει δραστικά το περιεχόμενο των λεγομένων του ήρωα. Ο ποιητής περιφρονεί ξεκάθαρα εκείνους που διψούν για εξουσία.

Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Αρχή της δεδηλωμένης (πηγές)

Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Αρχή της δεδηλωμένης (πηγές)

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας δίνονται, να αναφερθείτε:

α. στην ασάφεια του ελληνικού συντάγματος του 1864, ως προς την ανάθεση της εντολής για σχηματισμό κυβέρνησης, και στο πρόβλημα που αυτή προκαλούσε

β. στη ρύθμιση με την οποία επιχειρήθηκε η επίλυση του προβλήματος και στις συνέπειές της στο κοινοβουλευτικό σύστημα.

ΚΕΙΜΕΝΟ Α

Λίγες μέρες μετά το όργιο της εκλογικής νοθείας, στις 29 Ιουνίου 1874, τυπώνεται στην εφημερίδα Καιροί το πολιτικό Κατηγορώ του Χαρίλαου Τρικούπη, υπό τον οικείο πλέον τίτλο «Τις πταίει;». […] [Σύμφωνα με τον Τρικούπη] αποκλειστικός υπεύθυνος της παρατεταμένης πολιτικής κρίσης που μαστίζει τον τόπο είναι ο θρόνος, «το στοιχείον εις το οποίον διά της διαστροφής των συνταγματικών ημών θεσμών συνεκεντρώθη ολόκληρος η εξουσία». Ο Τρικούπης αποδοκιμάζει οποιαδήποτε άλλη εκδοχή, που θα επέρριπτε ευθύνες στο λαό ή στα πολιτικά κόμματα: για το Μεσολογγίτη πολιτικό, το μεν έθνος βρίσκεται μπροστά στο δίλημμα «της υποταγής εις την αυθαιρεσίαν ή της επαναστάσεως», οι δε πολιτικοί είναι ανίκανοι να αντικρούσουν τον απόλυτα μοναρχικό τρόπο διακυβέρνησης που έχει επιλέξει το στέμμα, εκτός από αυτούς που συνηγορούν και υποθάλπουν τη βασιλική αυταρχικότητα.

Η αιχμηρή πολιτική θέση του Τρικούπη ολοκληρώνεται με το εξής συμπέρασμα: ο σχηματισμός κυβερνήσεων πλειοψηφίας και η διαμόρφωση δικομματικού συστήματος είναι η μόνη θεραπεία της νόσου, αυτή που απομακρύνει το έθνος από την επαναστατική, λανθασμένη και ριψοκίνδυνη, κατά την άποψή του, προοπτική.

Ν. Μαρωνίτη, «Η εποχή του Γεωργίου Α ΄. Πολιτική ανανέωση και αλυτρωτισμός», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.5, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 14.

ΚΕΙΜΕΝΟ Β

Όπως πλήρης υπήρξεν ο προς τα δικαιώματα του λαού περί την εκλογήν των βουλευτών σεβασμός της κυβερνήσεώς μου, ούτως ενδελεχής θέλει είσθαι η παρ’ εμού αναγνώρισις των από του γράμματος και του πνεύματος του συντάγματος στηριζομένων προνομιών των εκλεκτών του Έθνους. Αι προνομίαι αύται της Βουλής ανταποκρίνονται προς καθήκοντα επιβαλλόμενα εις αυτήν. Απαιτών ως απαραίτητον προσόν των καλουμένων παρ’ εμού εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωμένην προς αυτούς εμπιστοσύνην της πλειονοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους, απεκδέχομαι* ίνα η Βουλή καθιστά εφικτήν την ύπαρξιν του προσόντος τούτου, ου άνευ αποβαίνει αδύνατος η εναρμόνιος λειτουργία του πολιτεύματος.

*απεκδέχομαι: προσδοκώ.

Βασιλικός λόγος στη Βουλή, 11 Αυγούστου 1875, στο Βιβλίο μαθητή Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ’ Τάξη Γενικού Λυκείου, Αθήνα, ΙΤΥΕ «Διόφαντος», 2015, σ. 79.

α) Μέσα σε συνθήκες κυβερνητικής αστάθειας και εμφυλίου πολέμου, η Εθνοσυνέλευση χρειάστηκε δύο ολόκληρα χρόνια για να φτάσει στην ψήφιση συντάγματος. Ως πολίτευμα ορίστηκε η βασιλευομένη δημοκρατία αντί της μέχρι τότε συνταγματικής μοναρχίας. Κατοχυρώθηκαν μεταξύ άλλων η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η άμεση, μυστική και καθολική (για τον ανδρικό πληθυσμό) ψήφος με σφαιρίδια, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και η ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, η οποία άνοιγε το δρόμο για την ελεύθερη συγκρότηση κομμάτων.

Παρά την έντονη αντίδραση του βασιλιά Γεωργίου Α', η Εθνοσυνέλευση επέβαλε την αρχή να προέρχεται η κυβέρνηση από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Αυτό που δεν ορίστηκε με σαφήνεια, διότι θεωρήθηκε αυτονόητο, ήταν ότι ο βασιλιάς όφειλε να δώσει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης σε βουλευτή του κόμματος που είχε την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας της Βουλής. Ο Γεώργιος εκμεταλλεύτηκε αυτήν την ασάφεια, για να διορίζει κυβερνήσεις της αρεσκείας του, μέχρι την ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης το 1875. Όπως τονίζεται και στο Κείμενο Α αυτή ακριβώς την τακτική του βασιλιά να παρεμβαίνει κατά βούληση στα πολιτικά πράγματα στηλιτεύει ο Χαρίλαος Τρικούπης, αμέσως μετά τη διευρυμένη νοθεία που χαρακτήρισε τις εκλογές του Ιουνίου του 1874, με το γνωστό άρθρο του «Τις πταίει;» στην εφημερίδα «Καιροί». Με βάση την άποψη του Τρικούπη η όλη ευθύνη για την παρατεταμένη τότε πολιτική κρίση του τόπου βάρυνε τον θρόνο, καθώς μέσα από ποικίλες στρεβλώσεις των συνταγματικών θεσμών είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει ολόκληρη την εξουσία. Ο Τρικούπης, μάλιστα, θεωρεί πως η ευθύνη γι’ αυτή την κατάσταση δεν ανήκει ούτε στους πολίτες, που είναι αντιμέτωποι με το δίλημμα είτε να υποταχθούν στην πολιτική αυθαιρεσία είτε να οδηγηθούν στην επανάσταση, αλλά ούτε και τους πολιτικούς, οι οποίοι δεν είναι σε θέση να αντιδράσουν στο μοναρχικό τρόπο διακυβέρνησης που έχει επιλέξει ο βασιλιάς.

β)   Η ιδέα για την ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης το 1875 ανήκε στον νέο τότε πολιτικό Χαρίλαο Τρικούπη, ο οποίος υποστήριξε δημόσια ότι μόνη λύση στο πρόβλημα της πολιτικής αστάθειας ήταν η συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων εξουσίας, σύμφωνα με το πρότυπο της Αγγλίας. Την πληροφορία αυτή επιβεβαιώνει και το Κείμενο Α, όπου αναφέρεται πως η ιδέα αυτή είχε διατυπωθεί από τον Τρικούπη στο άρθρο του «Τις πταίει;», το οποίο κατέληγε πως η μόνη επιλογή για να αποφευχθεί η αστάθεια και ο συγκεντρωτισμός των εξουσιών στο πρόσωπο του βασιλιά ήταν να σχηματίζονται κυβερνήσεις πλειοψηφίας και να διαμορφωθεί ένα δικομματικό σύστημα. Για να καταστεί αυτό δυνατόν, έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης μόνο σε πολιτικό ο οποίος σαφώς είχε τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Αυτό θα στερούσε από τα κόμματα μειοψηφίας τη δυνατότητα να σχηματίζουν κυβέρνηση, θα τα ωθούσε σε συνένωση με τα μεγάλα και θα είχε ως αποτέλεσμα σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας. Ο βασιλιάς, υπό την πίεση της αντιπολίτευσης και του επαναστατικού αναβρασμού του λαού, υιοθέτησε τελικά την άποψη του Τρικούπη, η οποία αποτελεί τομή στην πολιτική ιστορία της χώρας, καθώς οδήγησε σε μεταβολή του πολιτικού τοπίου. Η τελική συναίνεση του βασιλιά στη νέα ρύθμιση της δεδηλωμένης καταγράφεται στο Κείμενο Β, όπου παρουσιάζεται ο λόγος που εκφώνησε αυτός στις 11 Αυγούστου του 1875. Σύμφωνα, λοιπόν, με όσα είπε τότε ο βασιλιάς, ήταν πρόθυμος να αποδεχτεί στην ολότητά τους τα δικαιώματα που αναγνωρίζει το σύνταγμα στους βουλευτές και στη Βουλή. Τα δικαιώματα, άλλωστε, της Βουλής ανταποκρίνονταν στα καθήκοντα που της επιβάλλονταν. Προκειμένου, επομένως, να λειτουργήσει ομαλά το πολίτευμα του τόπου, ο βασιλιάς αναγνώριζε την ανάγκη να έχουν τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της πλειονότητας των βουλευτών οι πολιτικοί που εκείνος θα καλούσε για να κυβερνήσουν τη χώρα.  

Το διάστημα μεταξύ του 1875 και του 1880 αποτελεί μεταβατική περίοδο. Στις εκλογές του 1875 και του 1879 κανένα κόμμα δεν κέρδισε την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1884, τα δύο μεγάλα κόμματα, του Τρικούπη και του Δηλιγιάννη, έλεγχαν το 92,2% των εδρών στο Κοινοβούλιο. Το κοινοβουλευτικό σύστημα και ο δικομματισμός θεμελιώθηκαν.

Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Η κρίση του 1932 (πηγές)

Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Η κρίση του 1932 (πηγές)

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας πληροφορίες από τα ακόλουθα κείμενα να αναφέρετε τα μέτρα που έλαβε η κυβέρνηση Βενιζέλου λόγω της οικονομικής κρίσης του 1932 και τα αποτελέσματά τους.

Κείμενο Α

Στο διάστημα μεταξύ 26 Απριλίου και 29 Ιουλίου 1932, η κυβέρνηση Βενιζέλου έφερε στη Βουλή και στη Γερουσία μια σειρά από νομοσχέδια που καθόρισαν τη βασική φυσιογνωμία της οικονομικής πολιτικής του κράτους ως το τέλος του μεσοπολέμου. Με τις ρυθμίσεις αυτές καθορίστηκε ότι:

α) Αίρεται η ελεύθερη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε χρυσό ή συνάλλαγμα, και το εθνικό νόμισμα επανέρχεται, έπειτα από 4 χρόνια ελευθερίας (από το 1928), σε καθεστώς αναγκαστικής κυκλοφορίας.

β) Αίρεται η σταθερή ισοτιμία της δραχμής είτε με ορισμένη ποσότητα χρυσού, είτε με ορισμένο συναλλαγματικό ισοδύναμο χρυσού. Αυτό έχει σαν συνέπεια, ότι η δραχμή αρχίζει να υποτιμάται και, ως το Δεκέμβριο του 1932, φθάνει να χάσει περίπου τα 60% της ονομαστικής της αξίας.

γ) Καταργείται η ελεύθερη αγορά συναλλάγματος, η Τράπεζα της Ελλάδος αναλαμβάνει κατ’ αποκλειστικότητα τον έλεγχο και τη διάθεσή του.

δ) Αναστέλλεται επ’ αόριστον από 1^ης Μαΐου 1932, η πληρωμή των χρεωλυσίων και των τόκων για όλα τα δάνεια του κράτους, εξωτερικά και εσωτερικά. ...

Εξάλλου η στενότητα του εξωτερικού συναλλάγματος υποχρέωσε την ελληνική κυβέρνηση να καταφύγει σε δύο ακόμη πρωτοφανή στην ελληνική ιστορία μέτρα:

1. Επιβολή του συστήματος των ποσοτικών περιορισμών επί των εισαγωγών, δηλαδή τα εισακτέα είδη καθορίσθηκαν διοικητικά εκ των προτέρων κατά συγκεκριμένο προϊόν και κατά ποσότητα, με βάση την ομοειδή εισαγωγή του προηγούμενου έτους. Οι περιορισμοί μείωσαν τον όγκο της εισαγωγής κατά το 1/3 ή 2/3, με βάση τις εισαγωγές του 1931 και εξοικονόμησαν στη χώρα 7 εκατομμύρια λίρες, δηλαδή πάνω από το 30% της αξίας των εισαγωγών του προηγούμενου έτους.

2. Εγκαινίαση της μεθόδου των διεθνών εμπορικών ανταλλαγών με βάση τον εμπορικό συμψηφισμό σε είδος (clearing), δηλαδή χωρίς την παρεμβολή πληρωμής σε συνάλλαγμα.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ΄  

Κείμενο Β

Η μέθοδος των clearing αποφεύγει σε μεγάλο βαθμό την παρεμβολή του συναλλάγματος και γι’ αυτό συγκρίνεται με τις πρωτόγονες μορφές των ανταλλαγών. Με το μηχανισμό αυτό, κάθε χώρα εξωθείται να μην εισάγει προϊόντα άλλης, παρά μόνο υπό τον όρο ότι και αυτή η τελευταία δέχεται να εισαγάγει σ’ αντιστάθμιση προϊόντα ίσης αξίας της πρώτης. ...

Ήδη στα 1932 η Ελλάδα είχε υπογράψει τέτοιες συμφωνίες συμψηφιστικών ανταλλαγών με 10 χώρες (Γερμανία, Αυστρία, Γιουγκοσλαβία, Γαλλία, Τσεχοσλοβακία, Αργεντινή, Περσία, Σουηδία, Ουγγαρία, Αλβανία). Η μέθοδος των clearing επέτρεπε διάφορες παραλλαγές γύρω από το ποσοστό των εισαγωγών που θα καλυπτόταν με εξαγόμενα προϊόντα και γύρω από το ποσοστό που θα καλυπτόταν με καθαρό συνάλλαγμα. Οι συγκεκριμένες συμφωνίες κλείστηκαν με βάση τα στοιχεία των προηγούμενων ετών. Το πλεονέκτημα της μεθόδου αυτής ήταν ότι στηριζόταν σε συμφωνίες ολιγόμηνης διάρκειας, ανανεώσιμες, πράγμα που έδινε στο μηχανισμό των clearing μια ιδιαίτερη ευκαμψία και ικανότητα προσαρμογής στις μεταβαλλόμενες συνθήκες.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ΄   

Η παγκόσμια οικονομική κρίση έφτασε στην Ελλάδα σε μία εποχή «ευημερίας». Η «ευημερία» σήμαινε ότι η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονομικά μέλλον είχε αποκατασταθεί, οι σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920 έδειχναν να απομακρύνονται, οι πληγές έκλειναν, η φτώχεια περιοριζόταν και το ελληνικό κράτος έδειχνε να σχεδιάζει το μέλλον με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία.

Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση εξάντλησαν τα αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα. Την άνοιξη του 1932, όμως, η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αποφύγει την αναστολή της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος, καθώς και την αναστολή εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων. Οι πληροφορίες αυτές επιβεβαιώνονται κι από το Α παράθεμα, στο οποίο αναφέρεται πως μεταξύ 26 Απριλίου και 29 Ιουλίου η κυβέρνηση Βενιζέλου κατέθεσε μια σειρά από νομοσχέδια που διαμόρφωσαν την οικονομική πολιτική του κράτους για τα αμέσως επόμενα χρόνια. Ειδικότερα, τονίζεται η επιβολή αναγκαστικής κυκλοφορίας του εθνικού νομίσματος, η άρση της σταθερής ισοτιμίας της δραχμής -μέτρο που οδήγησε στην απώλεια του 60% της ονομαστικής αξίας της δραχμής-, η κατάργηση της ελεύθερης αγοράς συναλλάγματος κι η αναστολή αποπληρωμής τόσο των εξωτερικών όσο και των εσωτερικών δανείων. Έτσι εγκαινιάστηκε μια περίοδος ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού στα οικονομικά ζητήματα, ιδιαίτερα στις εξωτερικές συναλλαγές, και μια πολιτική προστατευτισμού, με σκοπό την αυτάρκεια της χώρας. Η Ελλάδα μπήκε με τη σειρά της στο χώρο της κλειστής οικονομίας, όπου οι συναλλαγές καθορίζονταν περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες.

Στο εξωτερικό εμπόριο κυριάρχησε προοδευτικά η μέθοδος του διακανονισμού «κλήριγκ». Οι διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν, δηλαδή, με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών, στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Επιπροσθέτως, όπως αναφέρεται στο Β παράθεμα, κατά το 1932 η Ελλάδα είχε ήδη προχωρήσει σε τέτοιου είδους συμφωνίες με δέκα χώρες. Η μέθοδος των clearing, μάλιστα, προσέφερε μεγάλη ευελιξία στη διαμόρφωση των ποσοστών που θα κάλυπτε κάθε χώρα με αντίστοιχης αξίας προϊόντα και στο ποσοστό που θα πλήρωνε με καθαρό συνάλλαγμα. Ενώ, το γεγονός ότι οι συμφωνίες αυτές ήταν ολιγόμηνες κι είχαν τη δυνατότητα ανανέωσης, αποτελούσε ένα ουσιαστικό πλεονέκτημα. Για μια χώρα, όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές, η διαδικασία αυτή, πέρα από τα αρνητικά, είχε και θετικά στοιχεία.

Σε ό,τι αφορά το εμπόριο της χώρας, το παράθεμα Α, μας παρέχει μια επιπλέον πληροφορία για το τι συνέβη το 1932. Μια από τις νομοθετικές ρυθμίσεις του Βενιζέλου προέβλεπε την επιβολή ποσοτικού περιορισμού στις εισαγωγές προϊόντων, με τον εκ των προτέρων προσδιορισμό της επιτρεπόμενης ποσότητας για κάθε προϊόν· προσδιορισμός που βασίστηκε στα στοιχεία της προηγούμενης χρονιάς. Το μέτρο αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειωθούν κατά το 1/3 ή σε ορισμένα προϊόντα κατά τα 2/3 οι εισαγωγές, εξοικονομώντας στη χώρα 7 εκατομμύρια λίρες.

Οι πιο σημαντικές επιπτώσεις, όμως, αυτών των εξελίξεων βρίσκονταν στο πολιτικό πεδίο. Τα ισχυρά συγκεντρωτικά κράτη που αναδείχθηκαν μέσα απ’ αυτές τις διαδικασίες, προκαλούσαν την ανάδειξη και την κυριαρχία ολοκληρωτικών κινημάτων και καθεστώτων σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Καθώς προχωρούσε η δεκαετία της κρίσης, η δεκαετία του 1930, ολοένα και περισσότερα κράτη αποκτούσαν δικτατορικά ή φασιστικά καθεστώτα. Η Ελλάδα δεν ξέφυγε από το γενικό κανόνα. Στις 4 Αυγούστου του 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς, με την ανοχή του παλατιού, προχώρησε στην κατάλυση του κοινοβουλευτικού καθεστώτος και στην επιβολή δικτατορίας.

Ιστορία Γ Λυκείου: Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου (1917) [Πηγή]

Evgeni Dinev 

Ιστορία Γ Λυκείου: Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου (1917)

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το ακόλουθο κείμενο να αναφερθείτε στην αγροτική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης Βενιζέλου (1917) και στις συνέπειές της.

Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο ριζοσπαστικό μέτρο που είχε εφαρμοστεί ως τότε στην Ελλάδα. Χωρίς αμφιβολία οι συνθήκες που δημιουργήθηκαν από τον πόλεμο, ο οποίος είχε οξύνει τις υφιστάμενες κοινωνικές πιέσεις, επέσπευσαν τη ρύθμιση του αγροτικού προβλήματος που ταλαιπωρούσε την Ελλάδα για δεκαετίες ολόκληρες. Πρέπει, όμως, να σημειωθεί ότι η μεταρρύθμιση, ενώ άμβλυνε τις κοινωνικές πιέσεις στην ύπαιθρο, πετυχαίνοντας έτσι τους πολιτικούς της στόχους, δε βελτίωσε ουσιαστικά την κατάσταση των χωρικών. Μολονότι άλλαξε ριζικά τις σχέσεις της ιδιοκτησίας της γης, γενικεύοντας το σύστημα της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας που επικρατούσε στην Πελοπόννησο, δε μετέβαλε ποιοτικά τον τρόπο παραγωγής, παρόλο που άλλαξε σε κάποιο βαθμό τις σχέσεις παραγωγής –τουλάχιστον στις περιοχές που εφαρμόστηκε- σύμφωνα με τις ανάγκες της αναπτυσσόμενης καπιταλιστικής δομής. Ο κατατεμαχισμός της γης, ενώ έκανε πιο εντατική την καλλιέργεια, δεν απελευθέρωσε το χωρικό από τα παραδοσιακά υπέρογκα χρέη του. Αντίθετα, τα χρέη των χωρικών αυξήθηκαν σε μεγάλο βαθμό τις επόμενες δεκαετίες, με τη διαφορά όμως ότι ο παλιός καταπιεστικός τοκογλυφικός δανεισμός των μεγαλογαιοκτημόνων αντικαταστάθηκε από μια λιγότερο επαχθή και ορθολογιστικότερη παρέμβαση του χρηματικού κεφαλαίου στις βασικές σχέσεις της αγροτικής παραγωγής.

Η αγροτική μεταρρύθμιση και ο συνακόλουθος τεμαχισμός της γης συνοδεύτηκαν από αύξηση επενδύσεων στην αγροτική παραγωγή, με τη μορφή πιστώσεων, και από την ταχεία εξέλιξη του συνεταιριστικού κινήματος, που αποσκοπούσε αφενός στην προστασία των μικρών παραγωγών και αφετέρου στη μεγαλύτερη ασφάλεια των επενδύσεων στην αγροτική οικονομία. Το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την οργάνωση των συνεταιρισμών δημιουργήθηκε το 1914. Οι συνθήκες που δημιούργησε ο πόλεμος έδωσαν στο συνεταιριστικό κίνημα μεγάλη ώθηση. Τα προβλήματα που είχαν σχέση με τη διακίνηση των προϊόντων, την παραδοσιακή εκμετάλλευση του μικρού παραγωγού από τους μεσάζοντες, την έλλειψη κεφαλαίων από τους τοκογλυφικούς όρους δανειοδοτήσεως που επικρατούσαν στην ελεύθερη αγορά, έκαναν ακόμη πιο αισθητή την ανάγκη συλλογικής ασφάλειας που πρόσφερα οι συνεταιρισμοί.   

[Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ΄]

Το αποφασιστικό βήμα προς την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης έγινε στα ταραγμένα χρόνια του Α' Παγκοσμίου πολέμου και του «εθνικού διχασμού». Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης. Επρόκειτο, όπως αναφέρεται στο παράθεμα, για το πιο ριζοσπαστικό μέτρο που είχε εφαρμοστεί μέχρι τότε στην Ελλάδα, και προέκυψε λόγω των έντονων κοινωνικών πιέσεων που δημιούργησε στη χώρα ο πόλεμος. Ο στόχος της μεταρρύθμισης ήταν διπλός: αφενός η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών γης στις νεοαποκτηθείσες περιοχές και αφετέρου η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Με βάση αυτά τα νομοθετήματα η απαλλοτρίωση των μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών έγινε δυνατή στα αμέσως μετά τον πόλεμο χρόνια, όταν η ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων βρέθηκε στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος.

Η αναδιανομή που έγινε έφτασε στο 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία και στο 68% στη Θεσσαλία. Στο σύνολο της καλλιεργήσιμης γης της χώρας το ποσοστό αυτό ανήλθε σε 40%. Μετά από λίγα χρόνια, κάτω από την πίεση του προσφυγικού προβλήματος, η αγροτική μεταρρύθμιση ολοκληρώθηκε και οδήγησε την αγροτική οικονομία της χώρας σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. Με τη σειρά της η νέα κατάσταση δημιούργησε νέα προβλήματα. Οι μικροκαλλιεργητές δυσκολεύονταν να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους και έπεφταν συχνά θύματα των εμπόρων. Επιπλέον, σύμφωνα, με το παράθεμα, η κατάσταση των αγροτών δεν βελτιώθηκε, παρά το γεγονός ότι επήλθε δραστική αλλαγή στις σχέσεις ιδιοκτησίας, κι αυτό γιατί δεν υπήρξε κάποια ποιοτική μεταβολή στον τρόπο παραγωγής. Έτσι, ενώ η δημιουργία πλήθους μικρών ιδιοκτησιών ενίσχυσε την καλλιέργεια της γης, οι αγρότες δεν απαλλάχτηκαν από τις μεγάλες οικονομικές υποχρεώσεις που τους επιβάρυναν και κατά τα προηγούμενα χρόνια, με αποτέλεσμα τα χρέη τους να αυξηθούν τις αμέσως επόμενες δεκαετίες. Η διαφορά με το παρελθόν ήταν πως πλέον δεν υπήρχε ο τοκογλυφικός δανεισμός των μεγαλογαιοκτημόνων, αλλά μια λιγότερο δυσβάσταχτη και περισσότερο ορθολογική παρέμβαση του χρηματικού κεφαλαίου στην αγροτική παραγωγή. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση προωθήθηκε η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, κρατικών οργανισμών παρέμβασης και παραγωγικών συνεταιρισμών. Σε ό,τι αφορά, μάλιστα, τους συνεταιρισμούς, στο παράθεμα αναφέρεται, πως οι δυσκολίες στη διακίνηση των αγροτικών προϊόντων, η δυσκολία εύρεσης κεφαλαίων λόγω των τοκογλυφικών όρων δανεισμού στην ελεύθερη αγορά, αλλά και η εκμετάλλευση των μικρών παραγωγών από τους μεσάζοντες, καθιστούσαν την ανάγκη για τη δημιουργία τους σαφώς επιτακτική. Έτσι, το 1914 διαμορφώθηκε το θεσμικό πλαίσιο για την οργάνωση συνεταιρισμών. Στόχος αυτών των συνεταιρισμών, που γνώρισαν γοργή διάδοση, υπήρξε αφενός η προστασία των μικρών παραγωγών και αφετέρου η διασφάλιση των επενδύσεων που γίνονταν στην αγροτική οικονομία, μιας και αυτές είχαν αυξηθεί χάρη στην αγροτική μεταρρύθμιση και τον τεμαχισμό της γης.

Το αγροτικό ζήτημα απέκτησε έτσι νέο περιεχόμενο, χωρίς να προκαλέσει τις εντάσεις που γνώρισαν άλλα κράτη της Ευρώπης (Ισπανία, Βουλγαρία, Ρουμανία κ.λπ.).