2ο Ενδεικτικό Κριτήριο ΙΕΠ για την Αξιολόγηση Γλώσσας & Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου

War is hell store

2ο Ενδεικτικό Κριτήριο ΙΕΠ για την Αξιολόγηση Γλώσσας & Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου

Προσαρμογή των ενδεικτικών κριτηρίων αξιολόγησης στον τρόπο αξιολόγησης, όπως στην υπ’ αριθ. 124892/02-08-2019 (ΦΕΚ Β΄ 3164/12-08-2019) υπουργική απόφαση και όπως θα ισχύσει για τις πανελλαδικές εξετάσεις 2020.

Δείτε επίσης: 2^ο Ενδεικτικό Κριτήριο 2021: «Ο νέος ουμανισμός»

ΚΕΙΜΕΝΑ

Τα δύο κείμενα που θα διαβάσετε αναφέρονται στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918). Το Ι κείμενο συνιστά απόσπασμα από εκλαϊκευμένο ιστοριογραφικό έργο σύγχρονου Γάλλου ιστορικού. Το ΙΙ κείμενο είναι δημοσιογραφικό άρθρο αναρτημένο σε δικτυακό τόπο και παρουσιάζει ένα περιστατικό που συνέβη τα Χριστούγεννα του 1914.

Κείμενο Ι: Εξηγώντας τον 20ό αιώνα στον εγγονό μου Γκουεντάλ

Ο πρώτος [Παγκόσμιος Πόλεμος] είναι μια από τις σπάνιες δοκιμασίες της ιστορίας που συσπείρωσε τους λαούς γύρω από τους ηγέτες τους. Η πατριωτική ομοφωνία κυριάρχησε σε κάθε στρατόπεδο, οι ηγέτες έπεισαν τους πολίτες –και συχνά είχαν δίκιο– ότι ο εχθρός επετίθετο στην ύπαρξή τους την ίδια, και στην ύπαρξη της πατρίδας τους. Αυτό το χαρακτηριστικό εξηγεί το γεγονός ότι, σε αντίθεση με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε καμιά από τις εμπόλεμες χώρες δεν λειτούργησε, ανάμεσα στο 1914 και το 1918, κάποιο ξενοκίνητο κόμμα.

Βεβαίως, η πρώτη παγκόσμια σύγκρουση είχε τους αντιπάλους της: οι τελευταίοι, όμως, δεν ήταν αλληλέγγυοι με τον εχθρό∙ δήλωναν ειρηνιστές, επαναστάτες, αντίπαλοι όλων των κυβερνήσεων, αν όχι όλων των πολέμων -καταδίκαζαν τον «ιμπεριαλιστικό» πόλεμο, αλλά θεωρούσαν δίκαιη την υπεράσπιση της χώρας τους.

Οι λαοί είχαν κληρονομήσει τις βεβαιότητές τους από μια μακραίωνη ιστορία. Είχαν διδαχτεί ότι το πεπρωμένο τους εξαρτάται από τον αμυντικό αγώνα εναντίον ενός προαιώνιου εχθρού: ο Γάλλος εναντίον του Γερμανού που πήρε την Αλσατία-Λορένη∙ ο Γερμανός ενάντια στα σλαβικά στίφη, και εναντίον του Γάλλου που έκαψε το Παλατινάτο επί Λουδοβίκου XIV και ο οποίος δεν μπορεί να χωνέψει τις επιτυχίες της Πρωσίας∙ οι Ρώσοι εναντίον των Κίτρινων και των Γερμανικών Φυλών, χθεσινών Τατάρων και Τευτόνων, σήμερα Τούρκων και Γερμανών∙ το ίδιο ισχύει για τον Ιταλό, αντίπαλο του Αυστριακού, ή για τη Μεγάλη Βρετανία της οποίας η ηγεμονία απειλείται από την ακατανίκητη ενίσχυση της Γερμανίας, η οποία, διακηρύσσει το μίσος της για τον Άγγλο που την εμποδίζει να μεγαλώσει, να αναπτυχθεί.

Ferro, M. (2008). Εξηγώντας τον 20ό αιώνα στον εγγονό μου Γκουεντάλ.

Μτφ. Γιάννης Καυκιάς, Αθήνα, εκδόσεις Πολύτροπον, σ. 23-25 (Διασκευή)

Κείμενο ΙΙ: Η «ανταρσία της ανακωχής» τα Χριστούγεννα του 1914

Τα πρώτα Χριστούγεννα από την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τον χειμώνα του 1914, πάνω από 1 εκατ. στρατιώτες του Δυτικού Μετώπου*, αψηφώντας τις εντολές των ανωτέρων τους, εγκατέλειψαν τα χαρακώματα και σκορπίζοντας ευχές γιόρτασαν με τον εχθρό, παίζοντας ποδόσφαιρο σε μια αυθόρμητη εκεχειρία που έμεινε για πάντα στην παγκόσμια ιστορία. Μια «ανταρσία της ανακωχής» εν μέσω του «Μεγάλου Πολέμου» που τελικά στοίχισε τη ζωή σε περισσότερους από 18 εκατ. ανθρώπους.

Την παραμονή των Χριστουγέννων, άνδρες του βρετανικού στρατού άκουσαν τους Γερμανούς να τραγουδούν τα κάλαντα και είδαν φανάρια και μικρά έλατα στα χαρακώματα τους. Τα μηνύματα άρχισαν να περνούν σε όλους τους στρατιώτες, με την επόμενη ημέρα να βρίσκει Βρετανούς και Γερμανούς να ανταλλάζουν δώρα, να βγάζουν φωτογραφίες, να θάβουν τους νεκρούς τους και να παίζουν έναν αγώνα ποδοσφαίρου για να γιορτάσουν την εκεχειρία που μόνοι τους αποφάσισαν.

Πολλοί αξιωματικοί ανησύχησαν πως η συμπεριφορά των στρατιωτών τους θα υπονόμευε το μαχητικό πνεύμα, με αποτέλεσμα οι ανώτεροι να δίνουν εντολές για λήψη μέτρων ώστε να μην συμβεί ξανά ανάλογο περιστατικό, θέλοντας να διατηρήσουν την αυθόρμητη ανακωχή στο επίπεδο ενός μεμονωμένου περιστατικού στο Δυτικό Μέτωπο. «Εκείνα τα Χριστούγεννα, κατάφεραν να κάνουν θανάσιμους εχθρούς, φίλους για μια στιγμή», ανέφερε ο ιστορικός Φράνσις Τοουντρόου, σύμφωνα με το BBC.

Για τον ποδοσφαιρικό αγώνα που απαθανάτισε ο φωτογραφικός φακός και έμεινε για πάντα στην ιστορία, χρησιμοποιήθηκε μια μπάλα που φτιάχτηκε από άχυρο δεμένο με σπάγκο, ενώ τα τέρματα φτιάχτηκαν από ξύλα, χλαίνες και κράνη. Όμως λέγεται πως ποδοσφαιρικοί αγώνες διεξήχθησαν κατά μήκους όλου του Δυτικού Μετώπου, ενώ στρατιώτες έβγαιναν από τα χαρακώματα και αντάλλασσαν δώρα και ευχές.

Η ανταρσία της ανακωχής επιβεβαιώνεται και από τα αρχεία του γερμανικού στρατού. Σύμφωνα με τον Τοουντρόου, ένας στρατιώτης έγραψε στον αδερφό του για τον αγώνα ποδοσφαίρου, εντούτοις ο στρατός δεν του επέτρεψε να δώσει περισσότερες πληροφορίες. Επιπλέον ο Τοουντρόου, ανέφερε στο BBC ότι ο στρατιώτης Καρτ Ζέχμις έγραφε στο ημερολόγιο του ότι «οι Άγγλοι έφεραν μια μπάλα ποδοσφαίρου από τα χαρακώματα και πολύ σύντομα ένα ζωηρό παιχνίδι ακολούθησε».

Συγκλονιστική είναι και η μαρτυρία του Άγγλου, Μπέρτι Φέλσταντ, στρατιώτη του Δυτικού Μετώπου, ο οποίος έως το τέλος της ζωής του θυμόταν λεπτομερώς εκείνη την ημέρα. «Τα όπλα σίγησαν και οι στρατιώτες άρχισαν να βγαίνουν από τα χαρακώματα τους. Αφήσαμε και εμείς τα όπλα και συναντήσαμε τον εχθρό. Απ’ όσο θυμάμαι, οι Γερμανοί βγήκαν πρώτοι και άρχισαν να έρχονται προς το μέρος μας. Τους αντιγράψαμε αυθόρμητα. Χαιρετηθήκαμε και αρκετοί από εμάς άρχισαν να παίζουν ποδόσφαιρο. Μην φαντάζεστε τίποτα οργανωμένο. Μια αυτοσχέδια μπάλα βρέθηκε από το πουθενά και περίπου 50 άτομα αλλάζαμε πάσες».

https://tvxs.gr
Επιμέλεια: Ευαγγελία Ασημακοπούλου (ανακτήθηκε 13/1/2019) 

*Το Δυτικό Μέτωπο υπήρξε το σημαντικότερο μέτωπο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Στα χαρακώματα από τη μία πλευρά ήταν οι Γερμανοί, ενώ από την άλλη Γάλλοι, Βρετανοί, Βέλγοι και στη συνέχεια και Αμερικανοί. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν σε εκείνα τα χαρακώματα σε μια αέναη μάχη που έμεινε στην ιστορία ως ο «πόλεμος της φθοράς».

ΚΕΙΜΕΝΟ ΙΙΙ: «Τα επόμενα εκατό χρόνια» (ποίημα της Κρυστάλλης Γλυνιαδάκη: Ανθολογία ποίησης «Μέτρα Λιτότητας». Εισ., Ανθ., Επιμ. Karen Van Dyck. Άγρα, 2017, σ.109).

Έπιασα να δω

τι θα ‘πρεπε να πρωτομάθω

για να ζωγραφίσω απ’ την αρχή τον κόσμο·

κι όλα έβγαζαν άθροισμα ηλεκτρονικό

ούτε πουλιά ούτε ψάρια

ούτε τα ίδια απ’ την αρχή

τίποτα όπως ήταν

ή όπως σχεδιάζουν·

μόνο ένα ατέλειωτο πλέγμα πληροφοριών

σ’ ένα κόσμο που ζυγίζει τ’ ορθολογικό

με το κιλό και το πουλάει χύμα

στα μανάβικα.

Και ξέρεις τι;

Δε φοβήθηκα. Καιρός ν’ αλλάξουνε τα πράγματα.

Καιρός να μείνει το νερό για το νερό

τα ψάρια για τα ψάρια

κι ο άυλος, εναργής άνθρωπος

να επιστρέψει στην αστρόσκονη

και να χαθεί· ούτε οίκτος

ούτε περηφάνια

ούτε δικαιοσύνη.

Μια σιωπή μονάχα, κοσμική

κι εμείς αστράκια που ανάβουμε τις νύχτες

στο αιώνιο κι απέραντο σκοτάδι.

ΘΕΜΑΤΑ

ΘΕΜΑ Α

Το Κείμενο ΙΙ παρουσιάζει μια ιστορική στιγμή του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Ποιο είναι το γεγονός που αφηγείται; Να το παρουσιάσετε συνοπτικά σε 100 λέξεις.

(Μονάδες 15)

Χριστούγεννα, κατά τη διάρκεια του πολέμου, Βρετανοί και Γερμανοί στρατιώτες συνάπτουν αυτοβούλως εκεχειρία. Ανταλλάσσουν δώρα, θάβουν τους νεκρούς τους και παίζουν ποδόσφαιρο με μια αυτοσχέδια μπάλα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός Άγγλου στρατιώτη πρώτοι ξεκίνησαν οι Γερμανοί να βγαίνουν από τα χαρακώματα και να πλησιάζουν τους Βρετανούς, οι οποίοι τους μιμήθηκαν. Χαιρετήθηκαν κι άρχισαν να παίζουν ποδόσφαιρο, σ’ έναν αυτοσχέδιο αγώνα που έμεινε στην ιστορία. Το γεγονός αυτό, ωστόσο, προκάλεσε ανησυχία στους αξιωματικούς που θεώρησαν ότι θα υπονομεύσει τη μαχητικότητα των στρατιωτών κι έλαβαν μέτρα για να μην επαναληφθεί. Ανάλογοι αγώνες, πάντως, διεξήχθησαν σε όλο το μήκος του Δυτικού Μετώπου. [Λέξεις: 100]

ΘΕΜΑ Β

Ερώτημα 1ο

Να επιβεβαιώσετε ή να διαψεύσετε τους ακόλουθους ισχυρισμούς που αναφέρονται στα Κείμενα Ι και ΙΙ:

I. Οι ηγέτες των εμπλεκόμενων κρατών αμφισβητήθηκαν από τους λαούς τους. (κείμενο Α΄) (2 μονάδες)

II. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε εμφύλιες συρράξεις στα εμπλεκόμενα κράτη. (κείμενο Α΄) (2 μονάδες)

III. Οι ειρηνιστές θεωρούσαν δίκαιη την υπεράσπιση της πατρίδας τους. (κείμενο Α΄) (2 μονάδες)

IV. Κάθε λαός είχε την βεβαιότητα ότι αγωνιζόταν για το δίκιο του. (κείμενο Α΄) (2 μονάδες)

V. Η Γερμανία στρέφεται ενάντια στη Μ. Βρετανία για λόγους φυλετικού μίσους. (κείμενο Α΄) (2 μονάδες)

VI. Η ανακωχή τα Χριστούγεννα του 1914 ήταν ένα προσχεδιασμένο γεγονός. (κείμενο Β’) (2 μονάδες)

VII. Ο τρόπος που αντιμετωπίστηκε το περιστατικό της ανακωχής από τους αξιωματικούς (κείμενο Β΄) συνάδει με την άποψη που διατυπώνεται στο κείμενο Α΄ ότι «Οι λαοί είχαν κληρονομήσει τις βεβαιότητές τους από μια μακραίωνη ιστορία. Είχαν διδαχτεί ότι το πεπρωμένο τους εξαρτάται από τον αμυντικό αγώνα εναντίον ενός προαιώνιου εχθρού» (3 μονάδες)

(Μονάδες 15)

I. Δεν ισχύει: «Ο πρώτος [Παγκόσμιος Πόλεμος] είναι μια από τις σπάνιες δοκιμασίες της ιστορίας που συσπείρωσε τους λαούς γύρω από τους ηγέτες τους.»

II. Δεν ισχύει. Στο κείμενο αναφέρεται η ύπαρξη αντιπάλων του πολέμου, δεν υπάρχει εντούτοις αναφορά για εμφύλια σύρραξη. Τονίζεται, άλλωστε, πως: «Η πατριωτική ομοφωνία κυριάρχησε σε κάθε στρατόπεδο…»

III. Ισχύει: «καταδίκαζαν τον «ιμπεριαλιστικό» πόλεμο, αλλά θεωρούσαν δίκαιη την υπεράσπιση της χώρας τους.»

IV. Δεν ισχύει, εφόσον οι βεβαιότητες των λαών σχετίζονται με το «πεπρωμένο» τους, με την ανάγκη, δηλαδή, να πολεμούν προκειμένου να επιβιώσουν ή και να ισχυροποιηθούν. «Είχαν διδαχτεί ότι το πεπρωμένο τους εξαρτάται από τον αμυντικό αγώνα εναντίον ενός προαιώνιου εχθρού.»   

V. Δεν ισχύει: «[Η Γερμανία] διακηρύσσει το μίσος της για τον Άγγλο που την εμποδίζει να μεγαλώσει, να αναπτυχθεί.»

VI. Δεν ισχύει: «… για να γιορτάσουν την εκεχειρία που μόνοι τους αποφάσισαν… /… θέλοντας να διατηρήσουν την αυθόρμητη ανακωχή στο επίπεδο ενός μεμονωμένου περιστατικού»

VII. Ισχύει, ιδίως στο βαθμό που αναφέρεται στους αξιωματικούς των αμυνόμενων κρατών, οι οποίοι θεωρούσαν αναγκαίο τον αμυντικό αγώνα.  

Ερώτημα 2^ο

α) Ποιος είναι ο σκοπός του συγγραφέα στο συγκεκριμένο απόσπασμα (Κείμενο Ι) και β) με ποιους τρόπους τον εξυπηρετεί; (Μονάδες 06+09=15)

α) Σκοπός του συγγραφέα στο συγκεκριμένο απόσπασμα είναι να αιτιολογήσει την ύπαρξη εκείνων των «βεβαιοτήτων» που αντλούνταν από την ιστορική πορεία των διαφόρων λαών, όπως και της βαθιά ριζωμένης πεποίθησής τους πως η επιβίωσή τους εξαρτιόταν από τον αμυντικό αγώνα απέναντι σε κάποιον προαιώνιο εχθρό. Τα στοιχεία, δηλαδή, εκείνα που εξηγούν το ξέσπασμα πολεμικών συγκρούσεων στα χρόνια της νεότερης ιστορίας.

β) Προκειμένου να επιτύχει το στόχο του καταγράφει ιστορικά παραδείγματα, τα οποία αποκαλύπτουν αφορμές, αλλά και βαθύτερες αιτίες για τις εντάσεις και συγκρούσεις μεταξύ διαφόρων λαών. Συχνά, μάλιστα, όπως προκύπτει από τα σχετικά παραδείγματα ο λόγος της αντιπαλότητας είναι κοινός, η επιθυμία των λαών να ενισχύσουν περαιτέρω τη δύναμη και την κυριαρχία τους (για τη Μεγάλη Βρετανία της οποίας η ηγεμονία απειλείται από την ακατανίκητη ενίσχυση της Γερμανίας, η οποία, διακηρύσσει το μίσος της για τον Άγγλο που την εμποδίζει να μεγαλώσει, να αναπτυχθεί).

Επικουρικά στην επίτευξη του στόχου του ο συγγραφέας αξιοποιεί τις κατάλληλες γλωσσικές επιλογές, ώστε να διασφαλίσει αφενός την αναγκαία εντύπωση εγκυρότητας για τα όσα αναφέρει και αφετέρου την επιθυμητή έμφαση. Ειδικότερα, γίνεται: χρήση οριστικής έγκλισης, η οποία δηλώνει κάτι το πραγματικό και βέβαιο (ο Γάλλος εναντίον του Γερμανού που πήρε την Αλσατία-Λορένη), χρήση εκφράσεων της καθημερινής γλώσσας, ώστε να γίνει πιο εύκολα και πιο εμφατικά κατανοητό το αίσθημα της έντασης (ο οποίος δεν μπορεί να χωνέψει τις επιτυχίες της Πρωσίας), χρήση γ΄ ενικού προσώπου, που αποτρέπει την αίσθηση της γενίκευσης και φανερώνει τον προσωπικό χαρακτήρα της αντιπάθειας και του μίσους (το ίδιο ισχύει για τον Ιταλό, αντίπαλο του Αυστριακού). Ο συγγραφέας τέλος παρέχει τις απαραίτητες διευκρινίσεις, προκειμένου να γίνει κατανοητή η διασύνδεση του παρελθόντος με τη σημερινή εποχή (οι Ρώσοι εναντίον των Κίτρινων και των Γερμανικών Φυλών, χθεσινών Τατάρων και Τευτόνων, σήμερα Τούρκων και Γερμανών).

Ερώτημα 3^ο

Η τελευταία παράγραφος του Κειμένου ΙΙ χρησιμοποιεί την προσωπική μαρτυρία ως τρόπο πειθούς. Πόσο αποτελεσματική είναι και με ποια εκφραστικά μέσα επιτυγχάνεται; (Μονάδες 10)

Η προσωπική μαρτυρία του Άγγλου στρατιώτη θεωρείται αρκετά πειστική, εφόσον αποτελεί την καταγραφή μιας εμπειρίας που την έζησε ο ίδιος ως αυτόπτης μάρτυρας και συμμετέχων. Σε αντίθεση, έτσι, με καταγραφές που βασίζονται σε αναφορές άλλων -έμμεσες πηγές-, η δική του αφήγηση συνιστά μια άμεση πηγή, ιδιαίτερης βαρύτητας.

Η μαρτυρία του δίνεται με λιτό αφηγηματικό τρόπο, ο οποίος δομείται με σύντομες περιόδους -μικροπερίοδος λόγος-, καθώς στόχος του είναι να αποδώσει σε γενικές γραμμές τα γεγονότα και χωρίς διάθεση δραματοποίησης. Υπ’ αυτή την έννοια κυριαρχούν τα ρήματα, ώστε να παρουσιαστεί η δράση των προσώπων, και υπάρχουν ελάχιστα επίθετα, εφόσον απουσιάζει η καταγραφή συναισθημάτων και η περιγραφή. Σημαντική είναι η χρήση του επιρρήματος «αυθόρμητα» μέσω του οποίου δηλώνεται ακριβώς η απουσία κάποιας εκ των προτέρων οργάνωσης ή συνεννόησης. Ως προς αυτό δηλωτική είναι η χρήση των επιθέτων «οργανωμένο» (Μην φαντάζεστε τίποτα οργανωμένο) και «αυτοσχέδια» (Μια αυτοσχέδια μπάλα), όπως και του εμπρόθετου προσδιορισμού «από το πουθενά».

ΘΕΜΑ Γ

Ποιο βασικό ερώτημα θεωρείτε ότι τίθεται στο ποίημα μέσα από την παράθεση των συνεχιζόμενων οπτικών εικόνων (Κείμενο ΙΙΙ) και πώς θα το σχολιάζατε σύμφωνα με τη δική σας οπτική; (100-200 λέξεις) (Μονάδες 15)

Το ποιητικό υποκείμενο στέκει κριτικά απέναντι στις σύγχρονες αντιλήψεις που αντικρίζουν τα πράγματα κυρίως υπό το πρίσμα της τεχνολογίας, αδιαφορώντας για την πνευματική και ψυχική υπόσταση του ανθρώπου, κι αισθάνεται πως δεν μπορεί να συμβιβαστεί με αυτές. Με τη χρήση οπτικών εικόνων που μας παραπέμπουν αντιθετικά άλλοτε στις πρότερες πιο απλοϊκές εποχές που οι άνθρωποι βρίσκονταν σε στενότερη επαφή με τη φύση  (το νερό για το νερό / τα ψάρια για τα ψάρια) κι άλλοτε στον σύγχρονο τεχνολογικό κόσμο (έβγαζαν άθροισμα ηλεκτρονικό, ένα ατέλειωτο πλέγμα πληροφοριών) θέτει το ερώτημα σχετικά με το κατά πόσο μπορεί να συνεχιστεί αυτή η έμμονη προσήλωση στην τεχνολογία και τον ορθολογισμό εις βάρος τόσο της πνευματικότητας του ανθρώπου όσο και του φυσικού περιβάλλοντος. Όπως, άλλωστε, επισημαίνεται στον τίτλο του ποιήματος («Τα επόμενα εκατό χρόνια»), στόχος του ποιητικού υποκειμένου είναι να ελέγξει τις μελλοντικές επιπτώσεις αυτής της σύγχρονης επιλογής. Ως προς αυτό, το ποιητικό υποκείμενο απευθυνόμενο σ’ ένα συνομιλητή (Και ξέρεις τι;) προδικάζει την απώλεια της πνευματικής διάστασης των ανθρώπων (ο άυλος, εναργής άνθρωπος / να επιστρέψει στην αστρόσκονη), θεωρώντας αυτή την εξέλιξη αναπόφευκτη «τιμωρία» για την αδιαφορία που δείχνουν απέναντι στην πραγματική ουσία της ανθρώπινης υπόστασης. Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για ένα ουσιαστικό ζήτημα, εφόσον η έμφαση που έχει δοθεί στην τεχνολογική εξέλιξη και στον ορθολογισμό παραγνωρίζει κρίσιμες πτυχές του ανθρώπινου βίου, όπως είναι η ψυχική και πνευματική καλλιέργεια, αλλά κι η επαφή με τη φύση, η οποία έχει ήδη πληρώσει ακριβό τίμημα λόγω της υπερβολικής προσήλωσης στην τεχνολογική ανάπτυξη.

ΘΕΜΑ Δ

Στο πλαίσιο αφιερώματος για τα 100 χρόνια από τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου,

αξιοποιείτε στοιχεία από τα κείμενα και γράφετε ένα άρθρο (300-400 λέξεων) στη σχολική εφημερίδα, όπου παρουσιάζετε τους παράγοντες που οδηγούν σε πολεμικές συγκρούσεις τα κράτη και τον ρόλο της ιστορικής εκπαίδευσης στη συμφιλίωση των λαών και στην ενδυνάμωση της ειρήνης ανάμεσα στα κράτη. (Μονάδες 30)

Ισχυρός σύμμαχος της ειρήνης η ιστορική μνήμη!

Η συμπλήρωση 100 χρόνων από τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συνιστά μια ιδανική αφορμή για την επανεξέταση ενός οδυνηρού ζητήματος που παραμένει διαρκώς επίκαιρο. Ακόμη και σήμερα, άλλωστε, πολλοί άνθρωποι ζουν είτε την πραγματικότητα ενός πολέμου είτε με το φόβο μιας επικείμενης σύρραξης, εφόσον οι παράγοντες που οδηγούν σε ανάλογες συγκρούσεις δεν έχουν πάψει να υφίστανται.

Ένα σύνηθες αίτιο είναι οι εδαφικές διαφορές μεταξύ όμορων κρατών, οι οποίες πολύ συχνά εκκρεμούν για δεκάδες ή εκατοντάδες χρόνια, διατηρώντας διαχρονικά ένα κλίμα έντασης στην περιοχή. Για ορισμένα κράτη τα εδάφη αυτά είναι απλώς το μέσο για την επέκτασή τους, ενώ για άλλα αποτελούν αναγκαιότητα για την εθνική τους επιβίωση, εφόσον χωρίς αυτά περιορίζεται δραστικά η έκτασή τους. Στο πρόβλημα αυτό προστίθενται κάποτε κι οι φυλετικές διαφορές, εφόσον μοιάζει να υπάρχει προαιώνιο μίσος ανάμεσα σε ορισμένες εθνότητες.

Κύριο αίτιο, βέβαια, το οποίο συνδυάζεται με επιμέρους παράγοντες είναι η επιθυμία ορισμένων κρατών να κυριαρχούν έναντι των άλλων. Μια κυριαρχία που είτε επιχειρούν να την επιτύχουν με την εδαφική τους επέκταση είτε με το δικαίωμα παρέμβασης στα εσωτερικά ζητήματα μικρότερων κρατών χάρη στην οικονομική τους ισχύ. Πρόκειται για μια αδιάκοπη μάχη για εξουσία και έλεγχο, η οποία κλονίζει τη εμπιστοσύνη μεταξύ των λαών και υπονομεύει τη δυνατότητα της ειρηνικής συνύπαρξης.

Εκείνο, ωστόσο, που οφείλει να υπερισχύει στη σκέψη τόσο των απλών πολιτών όσο και των ηγετών τους, είναι πως κάθε πολεμική σύρραξη, όχι μόνο έχει ολέθριες συνέπειες, αλλά προετοιμάζει κιόλας το έδαφος για μια επόμενη. Διαπίστωση που προκύπτει αβίαστα από μια απλή ανασκόπηση της ιστορίας κάθε τόπου, κι η οποία αναδεικνύει την ανάγκη να διακοπεί ο καταστροφικός αυτός φαύλος κύκλος. Είναι, μάλιστα, η μελέτη της ιστορίας που μπορεί να σταθεί πολύτιμος αρωγός στην προσπάθεια ευαισθητοποίησης των πολιτών, φέρνοντας στην επιφάνεια τόσο τις διαχρονικές επιπτώσεις των πολεμικών συγκρούσεων, όσο και την αναποτελεσματικότητά τους στην επίλυση των όποιων διαφορών.

Μέσω της ιστορικής εκπαίδευσης οι νέοι πολίτες, ιδίως εκείνων των κρατών που έχουν κατά παράδοση επεκτατικές βλέψεις, μπορούν να συνειδητοποιήσουν τον εφήμερο χαρακτήρα κάθε βίαιης επέκτασης και κάθε στρατιωτικά κατακτημένης επικυριαρχίας. Μπορούν, έτσι, να αντιληφθούν εγκαίρως την προδιαγεγραμμένη πορεία πτώσης κάθε ανάλογης προσπάθειας, καθώς και το οδυνηρό τίμημα που τη συνοδεύει. Η ιστορία, συνάμα, αναδεικνύει το γεγονός πως μόνο η απρόσκοπτη ειρηνική συμβίωση επιτρέπει στους επιμέρους λαούς τη διασφάλιση της σταθερότητας εκείνης που ανοίγει το δρόμο για την οικονομική και πολιτισμική τους άνοδο.

Η μελέτη της ιστορίας θα πρέπει, επομένως, να έχει κεντρικό ρόλο στην εκπαίδευση των νέων, προκειμένου να μαθαίνουν από νωρίς την καταστροφική φύση του πολέμου, αλλά και την αδυναμία του να προσφέρει κάποιο θετικό αποτέλεσμα διαρκείας. Κατ’ αυτό τον τρόπο οι νέοι θα αντιλαμβάνονται πως η διατήρηση της ειρήνης αποτελεί τη μόνη επωφελή για όλους επιλογή.

Κωνσταντίνος Καβάφης «Hunc deorum templis»

Mark Ashkenazi

Κωνσταντίνος Καβάφης «Hunc deorum templis»

Γερόντισσα τυφλή, ήσουν κρυφή εθνική;

ή ήσουν χριστιανή; Τον λόγον σου

που βγήκε αληθινός – που αυτός που εισήρχετο

επευφημούμενος στην Βιέννη, ο ένδοξος

Καίσαρ Ιουλιανός ήταν προωρισμένος

να υπηρετήσει τα τεμένη των (ψευτών) θεών –

τον λόγον σου που βγήκε αληθινός,

γερόντισσα τυφλή, τον είπες με οδύνην

ως θέλω να το υποθέτω ή, φαύλη! με χαράν;

Κ. Π. Καβάφης «Ατελή Ποιήματα, 1918-1932», Φιλολογική έκδοση και σχόλια RENATA LAVAGNINI, Εκδόσεις Ίκαρος

Στο ερώτημα γιατί ο Κωνσταντίνος Καβάφης αφιερώνει αρκετά ποιήματά του στον Ιουλιανό, η απάντηση θα μπορούσε να είναι διότι εκτιμά την αφοσίωσή του στην αρχαία θρησκεία και στο πνεύμα ελευθερίας του αρχαιοελληνικού κόσμου. Ο ίδιος ο Καβάφης, άλλωστε, θεωρεί ασφυκτικό το ηθικό πλαίσιο του χριστιανισμού και τείνει να προτιμά τις ελευθερίες που παρείχε η αρχαιοελληνική σκέψη στους ανθρώπους. Στα ποιήματά του εντούτοις, αντί να υποστηρίζει τον Ιουλιανό, υιοθετεί πάντοτε την οπτική των χριστιανών και στρέφεται κατά του αυτοκράτορα, που τόσο όψιμα επιχείρησε να επαναφέρει την ειδωλολατρική θρησκεία. Μια επιλογή που φαινομενικά μοιάζει παράδοξη, αφού επί της ουσίας οι απόψεις του Ιουλιανού δεν έβρισκαν αντίθετο τον ποιητή.

Στην πραγματικότητα, ωστόσο, εκείνο που υπερισχύει στη σκέψη του Καβάφη είναι ο πολιτικός ρεαλισμός. Όσο κι αν ο ποιητής θαυμάζει το δυναμισμό του Ιουλιανού, όσο κι αν συμφωνεί με κάποιες από τις απόψεις του, δεν παύει να αντιλαμβάνεται το ανεφάρμοστο των επιδιώξεων του αυτοκράτορα. Η εξάπλωση του χριστιανισμού είχε ήδη προχωρήσει σημαντικά στα χρόνια του Ιουλιανού κι η εδραίωσή του ήταν πλέον αναπόφευκτη. Κάθε προσπάθεια, επομένως, να ανατραπεί η κατάσταση και να επανέλθει η παλιά θρησκεία ήταν καταδικασμένη εκ των πραγμάτων σε αποτυχία.

Ό,τι στηλιτεύει, άρα, στο πρόσωπο και στη δράση του Ιουλιανού ο Καβάφης είναι η αδυναμία των ανθρώπων να αποδεχτούν την εξέλιξη των πραγμάτων και τις αλλαγές που επέρχονται με το πέρασμα του χρόνου σε κάθε κοινωνία. Η απόφαση του Ιουλιανού να συγκρουστεί με τον χριστιανισμό και να προσπαθήσει να επαναφέρει μια θρησκεία που ήδη θεωρούταν από πολλούς παρωχημένη, είναι δηλωτική μιας προβληματικής προσήλωσης στο παρελθόν. Ο Ιουλιανός είναι ο εν δυνάμει επικίνδυνος νοσταλγός μιας εποχής που έχει πια παρέλθει.

Προσέχουμε, βέβαια, πως η υιοθέτηση της οπτικής των χριστιανών κι η ειρωνική αντιμετώπιση του Ιουλιανού, δε σημαίνει πως ο ποιητής ταυτίζεται με τους χριστιανούς. Το ύφος ομιλίας που χρησιμοποιεί το ποιητικό υποκείμενο (φαύλη!) υποδηλώνει διάθεση μισαλλοδοξίας και υπενθυμίζει το γεγονός πως οι χριστιανοί αν και ασπάζονται μια θρησκεία στη βάση της οποίας υπάρχουν η αγάπη, η αποδοχή, η ηθικότητα κι η ανεκτικότητα, την υποστηρίζουν με τον ίδιο δογματισμό που οι άνθρωποι υποστηρίζουν κάθε πιστεύω τους. Ο χριστιανισμός επιχειρεί να ηθικοποιήσει τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων, αδυνατεί, ωστόσο, να αλλάξει την ανθρώπινη φύση. Η ηπιότητα κι η αγαθότητα που θα περίμενε κανείς να χαρακτηρίζει το ύφος και τη διάθεση των πιστών της νέας θρησκείας, υπάρχει μόνο στα διδάγματα της πίστης τους, δεν υπάρχει εντούτοις στη συμπεριφορά τους.

Η Renata Lavagnini σημειώνει για το ποίημα αυτό: «Στις 6 του Νοέμβρη 355 μ.Χ., στο Μεδιόλανο, ο αυτοκράτορας Κωνστάντιος απένειμε στον Ιουλιανό τον τίτλο του Καίσαρα. Ένα μήνα αργότερα, ο Ιουλιανός έφυγε για τη Γαλλία, με σκοπό να εξασφαλίσει τη χώρα από τις συνεχείς επιδρομές των Γερμανών. Στη Βιέννη, μια πλούσια πόλη στις όχθες του Ροδανού, οι κάτοικοι τον υποδέχτηκαν θριαμβευτικά. Η πόλη ήταν τελείως εκχριστιανισμένη, αλλά, παρατηρεί ο Allard (III, σ. 392-5), πρέπει να υπήρχαν εκεί ακόμη ομάδες νοσταλγών της αρχαίας θρησκείας. Πολύ χαρακτηριστικό το επεισόδιο που αναφέρει ο λατίνος ιστοριογράφος Αμμιανός: ακούγοντας το θόρυβο και τις επευφημίες, μια γριά τυφλή ρώτησε ποιος ήτανε αυτός που έμπαινε στην πόλη, και όταν της απάντησαν ότι ήταν ο Καίσαρ Ιουλιανός, η γριά φώναξε ότι αυτός θα αναστύλωνε τους ναούς των θεών (Tunc anus quaedam orba lumine, cum percotando quisnam esset ingressus, Iulianum Caesarem comperat, exclamavit hunc deorum templa teparaturum, Amm. Marc. XV, 8.22. Ο Allard παραθέτει το κείμενο στη σ. 397, σημ. 1). Ο Allard διερωτάται αν επρόκειτο τότε για απλή σύμπτωση ή αν, αντίθετα, οι φήμες για τα πραγματικά θρησκευτικά αισθήματα του Ιουλιανού -που ως τότε είχε ζήσει στη Μικρά Ασία- είχαν φτάσει μέχρι τους εθνικούς της Γαλλίας. Η λεπτομερειακή αφήγηση του Allard (III, σ. 391-7), που χρησιμοποιεί ως κύρια ιστορική πηγή τον Αμμιανό, έπαιξε βασικό ρόλο στη σύνθεση του Καβάφη, που συμμερίζεται την ιστορική ανάλυση του Γάλλου λόγιου και τον ακολουθεί κάποτε λεκτικά (πρβ. τη διόρθωση στο στ. 4 «επευφημούμενος» με την περιγραφή της θριαμβευτικής εισόδου του Ιουλιανού, ό.π, σ. 395-6. Μια ανακρίβεια όμως στην απόδοση: «να υπηρετήσει» για τη λατινική λέξη reparaturum = «qui restaurera» κατά τη μετάφραση του Allard), βάζοντας στο στόμα ενός φανταστικού και ευσεβούς εκπροσώπου της χριστιανικής παράταξης το αποδοκιμαστικό σχόλιο για τα αμφίβολα αισθήματα της γριάς. Ο τίτλος παραπέμπει απευθείας στη λατινική πηγή, αλλά την αποδίδει λανθασμένα (templis αντί templa).»

Γερόντισσα τυφλή, ήσουν κρυφή εθνική;

ή ήσουν χριστιανή;

Το ποιητικό υποκείμενο απευθύνει τα λόγια του στην τυφλή γερόντισσα, προσδίδοντας θεατρικότητα στο ποίημα, καθώς δημιουργεί την εντύπωση ενός διαλόγου. Το ερώτημα που της τίθεται για το αν ήταν χριστιανή ή κρυφή εθνική φανερώνει την πλήρη κυριαρχία του χριστιανισμού, εφόσον οι ειδωλολάτρες εξαναγκάζονται πλέον να κρατούν κρυφές τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Ενώ το γεγονός πως η γερόντισσα ήταν τυφλή επιτρέπει την εικασία πως ο λόγος της δεν ήταν προϊόν πρότερης ενημέρωσης για τις θρησκευτικές αντιλήψεις του Ιουλιανού, αλλά μια προφητεία από μια γυναίκα που έχει αυξημένη ικανότητα διαίσθησης.

Τον λόγον σου

που βγήκε αληθινός – που αυτός που εισήρχετο

επευφημούμενος στην Βιέννη, ο ένδοξος

Καίσαρ Ιουλιανός ήταν προωρισμένος

να υπηρετήσει τα τεμένη των (ψευτών) θεών –

Ο λόγος της γερόντισσας ότι αυτός που έμπαινε επευφημούμενος στη Βιέννη, ο ένδοξος για τις στρατιωτικές του επιτυχίες Καίσαρας Ιουλιανός, ήταν προορισμένος να αναστυλώσει τα τεμένη των θεών επαληθεύτηκε αργότερα, αφού ο Ιουλιανός κατέβαλε πράγματι κάθε πιθανή προσπάθεια για να επαναφέρει την ειδωλολατρική θρησκεία. Το επίθετο «ψευτών» που τοποθετείται σε παρένθεση καθιστά εμφανή τη θρησκευτική τοποθέτηση του ποιητικού υποκειμένου, που σπεύδει να τονίσει πως οι θεοί αυτοί, τους οποίους θέλησε να υπηρετήσει ο Ιουλιανός, δεν ήταν αληθινοί.

Ο χριστιανός συνομιλητής της γερόντισσας, πάντως, δεν προβληματίζεται για το πώς ήξερε εκείνη τι επρόκειτο να κάνει ο Ιουλιανός -αν ήταν κάτι που το προφήτεψε ή αν το είχε πληροφορηθεί από άλλους εθνικούς που γνώριζαν τις πραγματικές απόψεις του Ιουλιανού. Εκείνο που τον απασχολεί είναι το πώς ένιωθε η γερόντισσα γι’ αυτό που είπε.

τον λόγον σου που βγήκε αληθινός,

γερόντισσα τυφλή, τον είπες με οδύνην

ως θέλω να το υποθέτω ή, φαύλη! με χαράν;  

Το ότι ο λόγος της βγήκε αληθινός, όπως κι η προσφώνηση (γερόντισσα τυφλή) επαναλαμβάνονται προκειμένου να δοθεί έμφαση τόσο στο απρόσμενο αυτής της ακριβούς πρόβλεψης όσο και στο ότι προήλθε από μια τυφλή ηλικιωμένη γυναίκα.

Εκείνο, ωστόσο, που απασχολεί κυρίως τον χριστιανό συνομιλητή είναι αν γερόντισσα είπε αυτά τα λόγια με πόνο ή με χαρά. Αν τα είπε με πόνο, όπως θέλει να υποθέτει το ποιητικό υποκείμενο, τότε εξέφρασε με τα λόγια της την αγωνία πολλών χριστιανών κι είναι γι’ αυτό η στάση της αποδεκτή και αξιέπαινη. Αν, όμως, τα είπε αυτά με χαρά, τότε πρόκειται για μια «φαύλη», για μια ανήθικη γυναίκα, που είχε το θράσος να χαίρεται για τα δεινά που επρόκειτο να προκαλέσει στους χριστιανούς ο μελλοντικός αυτοκράτορας.

Ο χριστιανός συνομιλητής της γερόντισσας είναι διατεθειμένος να την αποδεχτεί και να την εκτιμήσει μόνο αν βεβαιωθεί πως έχει τις ίδιες αντιλήψεις μ’ εκείνον, διαφορετικά την απορρίπτει και δε διστάζει να τη χαρακτηρίσει ανήθικη, εφόσον εξαιτίας των απόψεών της δεν αξίζει τον σεβασμό του. Προφανής εδώ η υποκριτική στάση των χριστιανών, οι οποίοι διακηρύττουν μεν τον αλληλοσεβασμό και την κατανόηση, αρνούνται, ωστόσο, να εφαρμόσουν τα κηρύγματα αυτά στην καθημερινότητά τους.  

1ο Ενδεικτικό Κριτήριο ΙΕΠ για την Αξιολόγηση Γλώσσας & Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου

1^ο Ενδεικτικό Κριτήριο ΙΕΠ για την Αξιολόγηση Γλώσσας & Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου 

Δείτε επίσης: 1^ο Ενδεικτικό Κριτήριο 2021: «Άποψη: Παιδεία, κοινωνία και ανάπτυξη!» 

ΚΕΙΜΕΝΑ

Κείμενο Ι: Ελένη Μαραγκουδάκη, «Τα στερεότυπα για τα φύλα σε παιδικά βιβλία της προσχολικής ηλικίας»

Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από ανακοίνωση της συγγραφέως στο επιστημονικό συνέδριο «Εκπαίδευση και Ισότητα των φύλων» και είναι δημοσιευμένο στα Πρακτικά του συνεδρίου που εκδόθηκαν από τη Γενική Γραμματεία Ισότητας των φύλων το 1995. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα επισημαίνονται διαφορές στον τρόπο παρουσίασης των φύλων στα βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, διαμορφώνοντας έτσι έναν ιδιότυπο αποκλεισμό, βάσει του «φυλοπροσδιορισμού».

[…] Με βάση τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που αποδίδονται στους χαρακτήρες των δύο φύλων, το προφίλ τους θα μπορούσε να σκιαγραφηθεί ως εξής: οι χαρακτήρες γένους αρσενικού είναι επιθετικοί, ανεξάρτητοι, επινοητικοί, δημιουργικοί, παρατηρητικοί, περίεργοι, υπέρμετρα σίγουροι για τον εαυτό τους, κάτοχοι ορθολογικών και αιτιοκρατικών γνώσεων και ελάχιστα εκδηλωτικοί. Επιπλέον, τα παιδιά –αγόρια και ζωάκια– γένους αρσενικού προβάλλονται ανυπάκουα σε επικίνδυνο, πολλές φορές, για τη σωματική τους ακεραιότητα ή και για τη ζωή τους βαθμό. Αντίθετα, οι χαρακτήρες γένους θηλυκού, ενήλικοι και παιδιά, προβάλλονται να είναι έντονα στοργικοί, εξαρτημένοι, υπέρμετρα φιλάρεσκοι, θρησκόληπτοι, εκδηλωτικοί, δειλοί, να καταλαμβάνονται εύκολα από φόβο και να ζηλεύουν τις ικανότητες των άλλων.

Η διαφοροποίηση αυτή των φύλων ως προς το προφίλ προσωπικότητας, όπως και οι προηγούμενες ως προς τους ρόλους τους στην οικογένεια και τη θέση τους στην αγορά εργασίας, αφορούν τόσο την κοινωνία των ανθρώπων όσο και τον κόσμο του ζωικού βασιλείου, υποδηλώνοντας έτσι και νομιμοποιώντας τη “φυσική τάξη” των πραγμάτων. Η “φυσική” εξάλλου τάξη των πραγμάτων υποδηλώνεται, νομίζουμε, ακόμη από το γεγονός ότι τα παιδιά - πρότυπα προβάλλονται από την πολύ πρώιμη ηλικία τους να εκδηλώνουν ό, τι και όσα θεωρούνται τυπικά και κοινωνικά αποδεκτά για το φύλο τους.

Τέλος, τα είδη παιχνιδιών, που τα αγόρια και τα κορίτσια προβάλλονται να έχουν και να παίζουν, είναι διαφορετικά και αντικατοπτρίζουν τον παραδοσιακό διαχωρισμό σε αγορίστικα και κοριτσίστικα. Επισημάναμε μάλιστα αρκετές περιπτώσεις, όπου τα είδη των παιχνιδιών, όπως προαναφέρθηκε, προσδιορίζονται άμεσα από τους μελλοντικούς στόχους και φιλοδοξίες των παιδιών. Έτσι, π.χ. τα αγόρια, επειδή στοχεύουν, όταν μεγαλώσουν να γίνουν καπετάνιοι, πιλότοι κλπ. επιλέγουν να παίζουν με τα ανάλογα παιχνίδια. Όσον αφορά τα κορίτσια, η επιλογή συνεχούς ενασχόλησης με την κούκλα δηλώνεται ρητά ότι προσδιορίζεται από τη σφοδρή τους επιθυμία να γίνουν, όταν μεγαλώσουν, μητέρες. […]

Γενικά μπορούμε ανεπιφύλακτα να υποστηρίξουμε ότι τα παιδικά βιβλία που υπάρχουν και χρησιμοποιούνται ευρύτατα, όχι μόνο δεν προβάλλουν νεωτεριστικά πρότυπα αναφορικά με τα φύλα αλλά, αποσιωπώντας τις εξελίξεις που έχουν συντελεστεί τα τελευταία χρόνια, προβάλλουν μια πραγματικότητα παρωχημένη. Είναι αναχρονιστικά. Ωστόσο, είναι γεγονός πως τα τελευταία χρόνια κυκλοφορούν παιδικά βιβλία αρκετά προσεγμένα από την άποψη της διαφοροποίησης των φύλων.

(https://repository.edulll.gr/edulll/retrieve/5564/1498_02.pdf.)

Κείμενο ΙΙ: Σοφία Αηβαλιώτη, Επιστολή από τις φυλακές Θηβών.

Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από επιστολή της έγκλειστης Σ.Α. στις φυλακές Θηβών, η οποία δείχνει τον αποκλεισμό που βιώνουν οι έγκλειστοι/ες των σωφρονιστικών ιδρυμάτων.

«Αυτό που με έχει διδάξει ο εγκλεισμός μου είναι ότι ο καθένας μας έχει δυνατότητες υπέρβασης, αρκεί να τις ανακαλύψει και να τις εξωτερικεύσει δημιουργικά για ένα καλύτερο μέλλον», γράφει η Σοφία. «ΣΔΕ, σχολείο δεύτερης ευκαιρίας. Τρία γράμματα μόνο όμως ήταν αρκετά να μου αλλάξουν τρόπο σκέψης και ζωής. Ήμουν κλεισμένη στον εαυτό μου προσπαθώντας να βρω απαντήσεις σε πράγματα που είχαν τελεσιδικήσει. Αν δεν ήμουν εδώ που είμαι μπορεί τα παραπάνω να μην τα είχα καταλάβει ποτέ και θα εξακολουθούσα να περιπλανιέμαι άσκοπα χωρίς σημεία αναφοράς… Έπρεπε να πάψω να προβληματίζομαι σε σταυροδρόμια και να βρω το μονοπάτι. Έπρεπε να βρω τρόπους διαφυγής… Επιλογές; Λίγες έως ελάχιστες… Για αρχή έγινα παρατηρητής. Παρατηρούσα από ποιους ανθρώπους περιβάλλομαι και απομόνωνα τη στιγμή, δημιουργώντας συνεχώς σκέψεις και νοήματα… Τριγυρνούσα στις κατακόμβες το μυαλού μου και αναζητούσα την ύπαρξη της ελευθερίας και πώς θα την χειριζόμουν, αν υπήρχε τρόπος να την βρω πίσω από τα κάγκελα και από μια κοινωνία άμορφη που με περιστοιχίζει… Ξεκίνησα να αγαπάω πράγματα που είναι στην ουσία άπιαστα αλλά απαραίτητα για την ισορροπία ενός ακροβάτη που βρίσκεται σε τεντωμένο σκοινί. Άφησα τη ματιά μου να ταξιδέψει πέρα από τα ορατά.. Απομόνωνα τους ήχους, τον αέρα, τον ήλιο και δημιουργούσα ξανά, συναισθήματα που ήταν παγωμένα και πληγωμένα… Ανακάλυπτα μέσα από τις σελίδες του κάθε βιβλίου να αγγίζουν τις χορδές του εσωτερικού μου κόσμου και να μου δίνουν απαντήσεις χωρίς καν να έχουν ακούσει τα ερωτήματά μου. Είχα πλέον μπει σε άλλες αναζητήσεις. Είχα αποκτήσει δίψα για μάθηση. Ήξερα ότι υπήρχε σχολείο δεύτερης ευκαιρίας μέσα στη φυλακή. Μέχρι αυτή τη στιγμή ούτε σαν σκέψη δεν είχε περάσει από το μυαλό μου. Αβέβαιη στην αρχή, με κατέκλυζαν διάφορα ερωτήματα. Μήπως πηγαίνοντας εκεί αποφεύγεις την πραγματικότητα και πλάθεις μια άλλη; Ή μήπως είναι ένας τρόπος να κρυφτείς από τον ίδιο σου τον εαυτό; Απλά γεμίζοντας τον άδειο σου χρόνο.., σκοτώνοντας την ώρα.. Έτσι ξεκίνησα χωρίς να παραδεχτώ ούτε στον ίδιο μου τον εαυτό τον ουσιαστικότερο και βαθύτερο στόχο –τη μάθηση. Σιγά σιγά μάθαινα διαφορετικά πράγματα από αυτά που είχα συνηθίσει… Η τάξη έγινε για εμένα ο κόσμος που μου είχαν στερήσει. Έγινε ελευθερία, έγινε επικοινωνία. Το επόμενο βήμα της μάθησης είναι η πεποίθηση, που εξελίσσεται μετά σε αποφασιστικότητα», κλείνει το γράμμα της η Σοφία Αηβαλιώτη.

(https://ekefalonia.gr/istories-gynaikon-akoustikan-stin-vr/.)

Κείμενο ΙΙΙ: Χλόη Κουτσουμπέλη, «Παρτίδα σκάκι»

(από την ποιητική συλλογή Η Αλεπού και ο κόκκινος χορός, Γαβριηλίδης, 2012)

Καθίσαμε απέναντι.

Τα δικά μου πιόνια ήταν σύννεφα.

Τα δικά του σίδερο και αίμα.

Αυτός είχε τα μαύρα.

Σκληροί, γυαλιστεροί οι πύργοι του

επιτέθηκαν με ορμή

ενώ η βασίλισσά μου

ξεντυνόταν στο σκοτάδι.

Ήταν καλός αντίπαλος,

προέβλεπε κάθε μου κίνηση

πριν καλά καλά ακόμα την σκεφτώ,

κι εγώ παρ’ όλα αυτά την έκανα,

με την ήρεμη εγκατάλειψη αυτού

που βαδίζει στο χαμό του.

Ίσως τελικά να με γοήτευε

το πόσο γρήγορα εξόντωσε τους στρατιώτες μου

τους αξιωματικούς, τους πύργους, τα οχυρά,

τις γέφυρες, τον βασιλιά τον ίδιο,

πόσο εύκολα διαπέρασε, εισχώρησε και άλωσε

βασίλεια ολόκληρα αρχαίας σιωπής

και πώς τελικά αιχμαλώτισε εκείνη τη μικρή βασίλισσα

από νεραϊδοκλωστή

που τόσο της άρεσε να διαφεύγει με πειρατικά καράβια

στις χώρες του ποτέ.

Ναι, ομολογώ ότι γνώριζα από πριν πως θα νικήσει.

Άλλωστε, γι’ αυτό έπαιξα μαζί του.

Γιατί, έστω και μια φορά, μες στη ζωή,

αξίζει κανείς να παίξει για να χάσει.

ΘΕΜΑΤΑ

ΘΕΜΑ Α

Να αποδώσετε με λίγα λόγια (50-60 λέξεις) το περιεχόμενο της επιστολής της έγκλειστης στις φυλακές Θήβας, χωρίς δικά σας σχόλια.

(Μονάδες 10)

Η έγκλειστη στη φυλακή, Σοφία Αηβαλιώτη, αναφέρεται στα οφέλη του σχολείου δεύτερης ευκαιρίας. Έχοντας περάσει ένα διάστημα εσωτερικής απομόνωσης, κατά τη διάρκεια του οποίου αναζητούσε τρόπο ν’ αντιμετωπίσει τους διαρκείς προβληματισμούς της, ανακάλυψε σταδιακά μέσα από τη μελέτη βιβλίων την ανάγκη της για μάθηση. Άρχισε τότε να παρακολουθεί μαθήματα στο σχολείο δεύτερης ευκαιρίας, το οποίο έγινε για εκείνη ένας χώρος ελευθερίας. [Λέξεις: 61]

ΘΕΜΑ Β

Ερώτημα 1ο

Η Ε. Μαραγκουδάκη χαρακτηρίζει το περιεχόμενο των παιδικών βιβλίων αναχρονιστικό ως προς τα πρότυπα φύλου. Πώς τεκμηριώνει την άποψή της;

(Μονάδες 15)

Η συγγραφέας τεκμηριώνει την άποψή της αυτή αναφερόμενη αρχικά στα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στους χαρακτήρες των δύο φύλων. Οι αρσενικοί συνοδεύονται από στοιχεία δυναμισμού, λογικής σκέψης, ανεξαρτησίας, αλλά και επικίνδυνης παρορμητικότητας, ενώ οι θηλυκοί από στοιχεία ευαισθησίας, αδυναμίας, φόβου και δειλίας. Η αναχρονιστική αυτή διάκριση, που παρουσιάζει ως πιο ευάλωτους και ελάχιστα δυναμικούς τους θηλυκούς χαρακτήρες, δεν περιορίζεται μόνο στην κοινωνία των ανθρώπων, αλλά και στην κοινωνία των ζώων, δημιουργώντας έτσι στα μικρά παιδιά την εντύπωση πως αυτή είναι η «φυσική τάξη» των πραγμάτων. Στο πλαίσιο της οποίας, μάλιστα, οι παιδικοί χαρακτήρες εμφανίζονται να εκδηλώνουν από πολύ νωρίς τα χαρακτηριστικά εκείνα που θεωρούνται κοινωνικώς αποδεκτά για το φύλο τους.  

Ακολούθως, η συγγραφέας υπενθυμίζει πως ανάλογες διακρίσεις γίνονται σε ό,τι αφορά τους ρόλους των δύο φύλων στην οικογένεια, όπως και τη θέση τους στην αγορά εργασίας. Ενώ, συμπληρώνει την τεκμηρίωσή της με αναφορά στις διακρίσεις που γίνονται στα παιχνίδια των δύο φύλων, οι οποίες συνδέονται με τον παραδοσιακό διαχωρισμό τους σε αγορίστικά και κοριτσίστικα. Με τα «αγορίστικα» παιχνίδια να συνδέονται συχνά με πιθανές επαγγελματικές επιλογές, ενώ τα «κοριτσίστικα» να παραπέμπουν συνήθως στην επιθυμία της μητρότητας.

Η συγγραφέας ολοκληρώνει την τεκμηρίωσή της με την επισήμανση πως σε πολλά παιδικά βιβλία διαπιστώνεται αποσιώπηση των σύγχρονων εξελίξεων και διατήρηση μιας παρωχημένης πραγματικότητας.

Ερώτημα 2ο

α. Εάν υποθέσουμε ότι με το Κείμενο Ι η συγγραφέας θέλει να αποδείξει την ορθότητα των σκέψεών της, να δείξετε με ποιους τρόπους - γλωσσικές επιλογές πετυχαίνει τον στόχο της αυτό.

Η συγγραφέας προκειμένου να τονίσει τον αποδεικτικό ρόλο του κειμένου της αξιοποιεί κυρίως τον κυριολεκτικό λόγο, με αποφαντικές προτάσεις, καταγράφοντας με σαφήνεια τις διαπιστώσεις της. Παραθέτει, επίσης, τεκμήρια και τα χρησιμοποιεί στη διαμόρφωση της επιχειρηματολογίας της. Π.χ. «Η διαφοροποίηση αυτή των φύλων ως προς το προφίλ προσωπικότητας, όπως και οι προηγούμενες ως προς τους ρόλους τους στην οικογένεια και τη θέση τους στην αγορά εργασίας, αφορούν τόσο την κοινωνία των ανθρώπων όσο και τον κόσμο του ζωικού βασιλείου, υποδηλώνοντας έτσι και νομιμοποιώντας τη “φυσική τάξη” των πραγμάτων.»

Φροντίζει, επίσης, να δομήσει το κείμενό της κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι σαφής η σταδιακή παράθεση των τεκμηρίων της (Με βάση τα χαρακτηριστικά… Επιπλέον… Η διαφοροποίηση αυτή… Τέλος… Επισημάναμε μάλιστα… Γενικά μπορούμε ανεπιφύλακτα να υποστηρίξουμε…), που οδηγεί σε ασφαλή συμπεράσματα. Επιπροσθέτως, χρησιμοποιεί διαρθρωτικές λέξεις που δηλώνουν αντίθεση-εναντίωση (Αντίθετα, όχι μόνο… αλλά, Ωστόσο), παράδειγμα (π.χ.) και γενίκευση (Γενικά).

Αξίζει, συνάμα, να τονιστεί η επιστημική τροπικότητα του λόγου της συγγραφέως, ιδίως στα σημεία όπου οι απόψεις της εκφράζονται ως δυνατότητα (θα μπορούσε να σκιαγραφηθεί) και χωρίς δογματική βεβαιότητα (υποδηλώνεται, νομίζουμε).    

β. Εάν λάβετε υπόψη σας την ταυτότητα/ιδιότητα της συντάκτριας της επιστολής του Κειμένου ΙΙ πώς κρίνετε την επιλογή του συγκεκριμένου κειμενικού είδους και πώς αυτό εξυπηρετεί τον σκοπό της;

Η συντάκτρια του Κειμένου II επιλέγει τον κειμενικό τύπο της επιστολής, στο πλαίσιο της οποίας αξιοποιεί το κειμενικό είδος της αφήγησης, προκειμένου να καταγράψει τη διήγηση ενός προσωπικού της βιώματος. Με δεδομένο το γεγονός πως πρόκειται για μια έγκλειστη στη φυλακή, η σύνταξη μιας επιστολής αποτελεί τον κατάλληλο κειμενικό τύπο για τη γνωστοποίηση των προσωπικών της σκέψεων. Αντιστοίχως, επιλέγει το κειμενικό είδος της αφήγησης, καθώς δεν διαθέτει την επιστημονική κατάρτιση που θα δικαιολογούσε τη σύνταξη ενός κειμένου επιχειρηματολογίας.

Η αφήγηση της προσωπικής της εμπειρίας και επαφής με τον χώρο της εκπαίδευσης περνά με αποτελεσματικότητα το μήνυμα σχετικά με την αξία που έχει η επαφή με τη μάθηση, καθώς παρουσιάζεται αντιθετικά η πρότερη αδιέξοδη συναισθηματική κατάστασή της, με την ακόλουθη ενίσχυση της αυτοπεποίθησης και αποφασιστικότητάς της. Κατ’ αυτό τον τρόπο, κατορθώνει να αναδείξει τη μεγάλη σημασία της εκπαιδευτικής διαδικασίας, χωρίς να χρειαστεί να επιστρατεύσει επιχειρήματα ή να οδηγηθεί σε κάποια λεπτομερή διαδικασία αιτιολόγησής της. Η προσωπική της εμπειρία κι η εμφανής αλλαγή στον τρόπο που διαχειρίζεται την πραγματικότητα του εγκλεισμού της, αποτελούν μια πειστική παρουσίαση της ευεργετικής επίδρασης που ασκεί η επαφή με τη γνώση και τη μάθηση.

Εναλλακτικά:

β. Εάν υποθέσουμε ότι με το Κείμενο ΙΙ η επιστολογράφος θέλει να συγκινήσει τον/την αποδέκτη της επιστολής, να δείξετε με ποιους τρόπους - γλωσσικές επιλογές πετυχαίνει τον στόχο της αυτό.

(Μονάδες 15)

Η επιδίωξη της επιστολογράφου να συγκινήσει τον αποδέκτη της επιστολής της γίνεται εμφανής από τα στοιχεία ποιητικότητας του λόγου της. Στο κείμενό της κυριαρχούν: η μεταφορική χρήση του λόγου (να προβληματίζομαι σε σταυροδρόμια, στις κατακόμβες του μυαλού μου, για την ισορροπία ενός ακροβάτη, να αγγίζουν τις χορδές του εσωτερικού μου κόσμου κ.ά.), οι αποσιωπήσεις (χωρίς σημεία αναφοράς… τρόπους διαφυγής… Λίγες έως ελάχιστες… κ.ά.) και τα ρητορικά ερωτήματα (Επιλογές; Ή μήπως είναι ένας τρόπος να κρυφτείς από τον ίδιο σου τον εαυτό;). Στην επιστολή της δεν υπάρχει η αυστηρή εκείνη δόμηση του λόγου, που υποδεικνύει την πρόθεση πειθούς. Η επιστολογράφος κινείται περισσότερο συνειρμικά, με συχνές αναφορές στα συναισθήματα και τους προβληματισμούς της, δίνοντας στο κείμενό της έναν πιο προσωπικό και εξομολογητικό τόνο.

Ερώτημα 3ο

Σύμφωνα με τα δύο πρώτα κείμενα (Κείμενα Ι και ΙΙ) ποιο ρόλο επιτελεί η εκπαίδευση για την κοινωνία και το άτομο; (Μονάδες 15)

Ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι ιδιαιτέρως σημαντικός τόσο για την κοινωνία όσο και για το άτομο, εφόσον έχει τη δυνατότητα άσκησης καθοριστικής επίδρασης. Στο πρώτο κείμενο, όπου εξετάζεται το πώς παρουσιάζονται τα δύο φύλα στα βιβλία για παιδιά προσχολικής ηλικίας, επισημαίνεται η αρνητική επιρροή των βιβλίων αυτών, καθώς υποβοηθούν την εδραίωση παρωχημένων αντιλήψεων για τα χαρακτηριστικά κάθε φύλου. Αποδίδουν, για παράδειγμα, στους αρσενικούς χαρακτήρες δυναμισμό, επινοητικότητα, αυτοπεποίθηση, αλλά και επιθετικότητα, ενώ στους θηλυκούς χαρακτήρες αποδίδουν στοιχεία όπως είναι αυτό της στοργικότητας, αλλά και της φιλαρέσκειας, της δειλίας και της ζήλιας. Κατά τρόπο αντίστοιχο, άλλωστε, διαχωρίζουν τόσο τα παιχνίδια που αντιστοιχούν σε κάθε φύλο, όπως και τα επαγγέλματα, επιτρέποντας τη διαιώνιση ξεπερασμένων αντιλήψεων. Η καταγραφή αυτή, αν και αρνητική, είναι πάντως δηλωτική της δυνατότητας που έχει η εκπαίδευση να διαμορφώσει ή να εδραιώσει πεποιθήσεις και αντιλήψεις στο κοινωνικό σύνολο. Γεγονός που σημαίνει ότι αν δοθεί η αναγκαία προσοχή στο εκπαιδευτικό υλικό, μπορεί να ασκήσει αμιγώς θετική επίδραση στις νεότερες γενιές.

Σε ό,τι αφορά το ατομικό επίπεδο, το δεύτερο κείμενο, στο οποίο παρουσιάζονται οι σκέψεις μιας έγκλειστης στη φυλακή, καταγράφει με εμφατικό τρόπο την καταλυτική λειτουργία της εκπαίδευσης. Μέσω του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας η Σοφία Αηβαλιώτη, συντάκτρια της επιστολής, κατόρθωσε να αντιμετωπίσει δραστικά τα αδιέξοδα, τις απογοητεύσεις και τον επιζήμιο μηρυκασμό αρνητικών σκέψεων και συναισθημάτων που τής είχε προκαλέσει ο εγκλεισμός. Βρήκε στο πλαίσιο της σχολικής τάξης την ελευθερία και την επικοινωνία που αποζητούσε. Βρήκε την αυτοπεποίθηση που είχε ανάγκη, αφού αντιλήφθηκε τις δυνατότητες που της παρείχε η μάθηση. Αναδεικνύεται, έτσι, η θετική επενέργεια της εκπαίδευσης σε ατομικό επίπεδο, καθώς μέσω αυτής το άτομο αποκτά ευρύτερη αντίληψη των πραγμάτων, αλλά και σαφέστερη γνώση των ποικίλων δυνατοτήτων του.

Εναλλακτικά:

Συσχετίζοντας τα ενεστωτικά ρήματα («ομολογώ», «αξίζει») με τα υπόλοιπα ρήματα του ποιήματος (που βρίσκονται σε παρελθοντικούς χρόνους), να σχολιάσετε σύντομα τη συναισθηματική/ψυχολογική κατάσταση, στην οποία πιστεύετε ότι βρίσκεται το ποιητικό υποκείμενο.

(Μονάδες 15)

Η ποιήτρια -ποιητικό υποκείμενο- ομολογεί πως ήξερε εκ των προτέρων πως αν «έπαιζε» μ’ εκείνον τη συμβολική αυτή παρτίδα σκάκι θα έχανε, και πως αυτό ακριβώς την παρακίνησε να παίξει μαζί του, αφού όπως σχολιάζει «αξίζει κανείς να παίξει για να χάσει». Η δήλωση αυτή φανερώνει πως η ποιήτρια δεν αισθάνεται πικρία ή θλίψη για την ερωτική περιπέτεια που έζησε μαζί του, αφού αφέθηκε σ’ αυτή οικειοθελώς. Έτσι, παρά το γεγονός ότι εκείνος εξόντωσε τις άμυνές της, διαπέρασε και άλωσε την για χρόνια δοσμένη στη σιωπή ψυχή της -ένδειξη πως τα όσα ένιωσε για εκείνον ήταν ειλικρινή και πολύ δυνατά- δεν έχει μετανιώσει που του επέτρεψε να την παρασύρει σ’ αυτή την ερωτική αναμέτρηση. Υπήρξε, άλλωστε, μια αληθινή εμπειρία, κι ως εκ τούτου απολύτως αναγκαία για μια «βασίλισσα», όπως η ίδια, που είχε πάντοτε την τάση να κινείται σε κόσμους φανταστικούς, μη ασχολούμενη με τον πραγματικό κόσμο και τα πραγματικά συναισθήματα.

ΘΕΜΑ Γ

Αξιοποιώντας τους κειμενικούς δείκτες του ποιήματος (π.χ. εικόνες, αντιθέσεις κ.λπ.) να σχολιάσετε το θέμα/ερώτημα που πιστεύετε ότι τίθεται στο ποίημα αυτό κατά την κρίση σας.

(Μονάδες 15)

Η ποιήτρια παρουσιάζει κατά τρόπο συμβολικό το παιχνίδι του έρωτα ως μια παρτίδα σκάκι, στο πλαίσιο της οποίας υπάρχει νικητής και ηττημένος. Η νίκη εκείνου στη συμβολική αυτή παρτίδα προκύπτει από το γεγονός ότι με γοργές κινήσεις κατάφερε να υπερνικήσει τις άμυνές της, να εισχωρήσει στην ψυχή και στο μυαλό της και να την αιχμαλωτίσει. Από την αρχή της παρτίδας, άλλωστε, δηλώνεται με σαφήνεια η υπεροχή του, αφού τα δικά του πιόνια είναι δυνατά και γεμάτα ζωή, ενώ τα δικά της είναι αδύναμα, εφόσον δεν έχουν την αναγκαία επαφή με την πραγματικότητα (τα δικά μου πιόνια ήταν σύννεφα). Η πρώτη του κίνηση ήταν αιφνιδιαστική, καθώς οι πύργοι του επιτίθενται τη στιγμή που η βασίλισσά της ξεντυνόταν στο σκοτάδι. Ακολούθως κυριαρχεί σε όλο το παιχνίδι, αφού με την εμπειρία του προβλέπει κάθε δική της κίνηση, την οποία εκείνη κάνει ούτως ή άλλως έχοντας επίγνωση πως βαδίζει στο χαμό της. Εμφανής εδώ η συναίνεση της ποιήτριας στην επερχόμενη ήττα της⸱ συναίνεση που δηλώνεται ξεκάθαρα στους καταληκτικούς στίχους (Ναι, ομολογώ ότι γνώριζα από πριν πως θα νικήσει)⸱ συναίνεση που πηγάζει από την ανάγκη της ποιήτριας να βιώσει αυτή την ήττα, ώστε να νιώσει σε όλη του την αλήθεια και σε όλο του τον πόνο τον έρωτα. Είχε για καιρό, άλλωστε, τη συνήθεια να διαφεύγει στον κόσμο του παραμυθιού και του ονείρου (στις χώρες του ποτέ) η δοσμένη στη φαντασία αυτή βασίλισσα (από νεραϊδοκλωστή) κι ήταν για εκείνη αναγκαίο να γνωρίσει την πραγματική φύση του έρωτα.

ΘΕΜΑ Δ

Επιχειρηματολογικό κείμενο - ανακοίνωση στον τύπο

Ρόλος: Εκπρόσωπος μη κυβερνητικής οργάνωσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα

Αποδέκτες: Ευρύ κοινό

Θέμα: Με ποιους τρόπους το σχολείο μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές και τις μαθήτριες να ξεπεράσουν στερεοτυπικές απόψεις που έχουν να κάνουν με τα πρότυπα φύλου; Να αξιοποιήσετε το περιεχόμενο των παραπάνω κειμένων.

(Μονάδες 30)

Χτυπώντας τα στερεότυπα, χτυπάμε τις ανισότητες.

Συνιστά αναγκαιότητα η συνειδητοποίηση πως η ύπαρξη και διαιώνιση στερεοτυπικών απόψεων έχει σαφώς μεγαλύτερο αντίκτυπο απ’ ό,τι συχνά νομίζουμε. Είναι, ας το παραδεχτούμε, μια διαρκής πηγή ανισοτήτων, κυρίως σε ό,τι αφορά τη θέση κάθε ατόμου στην κοινωνία με βάση το φύλο του. Η μικρή εκπροσώπηση των γυναικών σε υψηλής ευθύνης εργασιακές θέσεις ή στα ανώτερα πολιτικά αξιώματα, όπως κι η καταπίεση που βιώνουν τα άτομα στην προσπάθειά τους να προσαρμοστούν στο κοινωνικώς αναμενόμενο, όπως αυτό προσδιορίζεται σύμφωνα με το φύλο τους, αποτελούν μερικές μόνο εκφάνσεις της υπονομευτικής δράσης των στερεοτύπων.

Πρόκειται, αν θέλουμε να ορίσουμε σαφέστερα αυτή την υπονόμευση, για μια κύρια αιτία καταστρατήγησης βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων, εφόσον δεν επιτρέπει στα άτομα τον ελεύθερο αυτοπροσδιορισμό και την απρόσκοπτη επιλογή επαγγελματικής και προσωπικής κατεύθυνσης. Πρόκειται, άρα, για μια υπονόμευση που οφείλει να αντιμετωπιστεί έγκαιρα και αποτελεσματικά με τις κατάλληλες εκείνες παρεμβάσεις στο χώρο της εκπαίδευσης, προκειμένου οι νεότερες γενιές να βιώσουν τα οφέλη μιας καθαρότερης σκέψης, απαλλαγμένης από τις αγκιστρώσεις αυτές που έχουν δυναστεύσει για χρόνια τη ζωή των ανθρώπων.

Μια πρώτη σημαντική παρέμβαση αφορά το διδακτικό υλικό που παρέχεται στους μαθητές και τη μέριμνα ώστε να μην παρουσιάζεται μέσω αυτού μια παρωχημένη εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας. Είναι σημαντικό να αποτυπώνονται στα σχολικά βιβλία οι θετικές εξελίξεις που έχουν ήδη επιτευχθεί σε ό,τι αφορά την ισότιμη αντιμετώπιση των δύο φύλων, κι ακόμη παραπέρα να διαφαίνεται ο επιδιωκόμενος στόχος που είναι η αποδοχή κάθε ατόμου ως ανθρώπου κι όχι ως εκπροσώπου του φύλου του. Ρόλος του σχολείου είναι να επιτρέψει στους μαθητές να αντικρίζουν τα άτομα γύρω τους ως ανθρώπινες οντότητες, χωρίς να έχουν προδιαγεγραμμένες αντιλήψεις για το ποια θα πρέπει να είναι τα γνωρίσματα της προσωπικότητάς τους με βάση το φύλο τους.

Η επίτευξη, ωστόσο, μιας ουσιαστικής αποδέσμευσης από τις στερεοτυπικές απόψεις για το τι αναμένεται από κάθε φύλο και για το τι είναι αποδεκτό για κάθε φύλο, απαιτεί δραστική βάθυνση της ανθρωπιστικής σκέψης και της κριτικής εκείνης ικανότητας, που θα οδηγεί τους νέους στον αυστηρό έλεγχο κάθε σχετικής παγιωμένης αντίληψης. Δεν είναι, φυσικά, εύκολο να αποτινάξουν οι νέοι πλήρως τα στερεοτυπικά πρότυπα που με τόση συνέπεια μοιάζει να συντηρεί το κοινωνικό σύνολο. Είναι, εντούτοις, εφικτό να αναδειχθεί το γεγονός πως η ταυτότητα ενός ατόμου πλουτίζεται πολύ περισσότερο, όταν αυτό αφήνεται ελεύθερο να κινηθεί πέρα από τα όρια των προτύπων αυτών.

Σημαντικό ως προς αυτό είναι να παρουσιάζονται στους μαθητές παραδείγματα προσώπων που έχουν επιτύχει να αψηφήσουν τα πρότυπα του φύλου τους, όπως και παραδείγματα κρατών και κοινωνιών που έχουν υιοθετήσει πολιτικές ενθάρρυνσης μιας ανάλογης ρήξης με τους υποτιθέμενους ρόλους των δύο φύλων. Προκειμένου, άλλωστε, να μπορέσουν οι μαθητές να αρχίσουν να σκέφτονται και να λειτουργούν ως άνθρωποι κι όχι ως «φύλα», θα πρέπει να έχουν αντιληφθεί τα οφέλη που απορρέουν από μια τέτοια απελευθέρωση. Καίριος εδώ ο ρόλος των ίδιων των εκπαιδευτικών, οι οποίοι οφείλουν να στηρίζουν τη δράση, τις πρωτοβουλίες και την έκφραση των μαθητών, με κριτήριο ανθρωπιστικές ποιότητες κι όχι με το κατά πόσο συμβαδίζουν με το φύλο του εκάστοτε μαθητή.

Οι κινήσεις εκείνες που οδήγησαν τις σύγχρονες κοινωνίες να αποδεχτούν σταδιακά την εξίσωση των δύο φύλων, υποδεικνύουν πως η μάχη με τα στερεότυπα μπορεί να κερδηθεί. Ό,τι απαιτείται είναι συνέπεια και επιμονή, εφόσον η σχετική εμπειρία δείχνει πως κάθε ανάλογη εξέλιξη χρειάζεται χρόνο. Σίγουρα έχουν επιτευχθεί πολλά, απομένουν όμως κι άλλα βήματα μέχρι τη διαμόρφωση μιας κοινωνίας που δεν θα θέτει προκαθορισμένα όρια για την πορεία ή δράση ενός προσώπου με βάση το φύλο του.