Σοφοκλέους Αντιγόνη: Ερμηνευτικές
ερωτήσεις (στίχοι 1-38)
1. Από ποιο µυθολογικό κύκλο αντλεί το υλικό γι’ αυτό το έργο του ο Σοφοκλής και ποια είναι η προϊστορία της οικογένειας της Αντιγόνης;
Η γενιά των Λαβδακιδών, που βασίλεψε στη Θήβα, έδωσε και στους τρεις μεγάλους τραγικούς πλούσιο υλικό για τη σύνθεση των τραγωδιών τους.
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Κάδμος, ιδρυτής της Θήβας, σκότωσε το ιερό φίδι του Άρη που φύλαγε την πηγή του θεού. Ο εγγονός του Λάβδακος καταδίωξε τη λατρεία του θεού Διονύσου και αμάρτησε κατά του θεού. Ο γιος του Λάιος απήγαγε τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο και ο Πέλοπας τον καταράστηκε να πεθάνει άτεκνος ή να σκοτωθεί από το παιδί του. Από εκεί ξεκινούν οι συμφορές του γένους των Λαβδακιδών, που για τρεις συνεχόμενες γενιές υποφέρουν απ' αυτή τη βαριά κατάρα.
Ο Οιδίπους, γιος του Λαΐου, σκότωσε, χωρίς να το γνωρίζει τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του, την Ιοκάστη, με την οποία απέκτησε δύο γιους, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δύο κόρες, την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Όταν αποκαλύφθηκε η τραγική αλήθεια, η Ιοκάστη απαγχονίστηκε και ο Οιδίπους αυτοτυφλώθηκε και αυτοεξορίστηκε. Σε σωζόμενο απόσπασμα της Θηβαΐδας αναφέρεται ότι ο Οιδίποδας καταράστηκε τους δυο γιους του να μοιράσουν την κληρονομιά του με οπλισμένο χέρι και να κατεβούν στον Αδη αλληλοσφαγμένοι, επειδή είχαν παραβεί την εντολή του να μη χρησιμοποιήσουν ποτέ το ασημένιο τραπέζι του Κάδμου και το χρυσό κύπελλο (δέπας), με το οποίο έπινε κρασί ο Λάιος.
Τα δύο αδέλφια, Πολυνείκης και Ετεοκλής, συμφώνησαν να βασιλέψουν διαδοχικά ανά ένα χρόνο. Πρώτος βασίλεψε ο Ετεοκλής, ο οποίος όμως αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία στον Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης έφυγε από τη Θήβα και πήγε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Άδραστου. Μαζί με τον πεθερό του και άλλους πέντε Αργείους ηγεμόνες εκστράτευσε εναντίον της Θήβας, για να διεκδικήσει την εξουσία. Οι επτά Αργείοι αρχηγοί τάχθηκαν απέναντι από τους επτά Θηβαίους ήρωες που υπερασπίζονταν τις επτά πύλες της Θήβας. Απέναντι από τον Ετεοκλή ήταν ο Πολυνείκης. Η τελική μονομαχία των δύο αδερφών επιβεβαίωσε την κατάρα του Οιδίποδα. Τα δύο αδέρφια έπεσαν αλληλοσκοτωμένα μπροστά στα τείχη της πόλης, η οποία όμως σώθηκε.
Ο νέος άρχοντας της πόλης Κρέων, αδελφός της Ιοκάστης και θείος των παιδιών, εκδίδει διαταγή να ταφεί ο Ετεοκλής με τιμές, ενώ το σώμα του Πολυνείκη να μείνει άταφο, βορά στα σκυλιά και τα όρνια, γιατί θέλησε να προδώσει την πατρίδα του. Από το σημείο αυτό αρχίζει η υπόθεση της τραγωδίας.
2. Ποια στοιχεία από το οικογενειακό δράµα της Αντιγόνης και της Ισµήνης υπονοούνται ή δηλώνονται στην ενότητα;
Στην εισαγωγική αυτή ενότητα γίνεται αρχικώς αναφορά στην «επονείδιστη» κληρονομιά του Οιδίποδα μέσω της οποίας υπονοείται αφενός ο ανόσιος δεσμός με τη μητέρα του και αφετέρου -πιθανώς- η κατάρα προς τους δυο γιους του. Το κοινό, έτσι, φέρνει στη σκέψη του το οδυνηρό τέλος της Ιοκάστης και την αυτοτύφλωση του ίδιου του Οιδίποδα. Ακολούθως, μέσα από τα λόγια της Ισμήνης, δηλώνεται η διαμάχη ανάμεσα στον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη, η οποία τερματίστηκε με την αμοιβαία δολοφονία των δύο αδελφών, όταν σήκωσαν ο ένας όπλα εναντίον του άλλου. Η φρικτή αυτή αδελφοκτονία, η υπόμνηση των δεινών του Οιδίποδα και της Ιοκάστης, όπως και η νέα διαφαινόμενη οικογενειακή ρήξη εξαιτίας της διαταγής του Κρέοντα υπενθυμίζουν στο κοινό πως όλες αυτές οι συμφορές συνδέονται με την καταραμένη γενιά των Λαβδακιδών.
3. Η Αντιγόνη ανοίγει την παράσταση µε µια σειρά ερωτήσεων προς την Ισµήνη. Ποιο είναι το περιεχόµενο των ερωτήσεων αυτών και ποιο σκοπό εξυπηρετούν;
Το πρώτο ερώτημα που θέτει η Αντιγόνη στην Ισμήνη αφορά το ευρύτερο βεβαρημένο παρελθόν της οικογένειάς τους («ξέρεις αν υπάρχει καμιά συμφορά που μας κληροδότησε ο Οιδίποδας…») και αποσκοπεί στο να υπενθυμίσει στο κοινό πως η όλη πλοκή του δράματος σχετίζεται με μια «καταραμένη» οικογένεια. Το μοτίβο των παρελθόντων δεινών θα συνεχίσει να επαναλαμβάνεται και στο παρόν δοκιμάζοντας το ψυχικό σθένος των τελευταίων μελών της οικογένειας. Τα επόμενα ερωτήματα προς την Ισμήνη κατευθύνουν την προσοχή του κοινού στο άμεσο παρόν και σχετίζονται με την πρόσφατη διαταγή του Κρέοντα, η οποία φέρνει «στους αγαπημένους δεινά που ταιριάζουν στους εχθρούς». Με τα τελευταία αυτά ερωτήματα κεντρίζεται το ενδιαφέρον του κοινού, φανερώνεται τόσο η κατάσταση εγρήγορσης όσο και ψυχικής αναστάτωσης στην οποία βρίσκεται η Αντιγόνη και, συνάμα, αποκαλύπτεται η άγνοια που διακρίνει την Ισμήνη για τα όσα διαδραματίζονται γύρω της και αφορούν άμεσα τους οικείους της.
4. Να σηµειώσετε ποια σκηνικά εξυπηρετούν την υπόθεση του δράµατος.
Η αναφορά της Αντιγόνης στις εξώπορτες του ανακτόρου («αὐλείων πυλῶν») δηλώνει τον σκηνικό χώρο και τοποθετεί τη δράση μπροστά από το ανάκτορο της Θήβας. Η επιλογή του σκηνικού αυτού χώρου είναι η ενδεδειγμένη για την υπόθεση του δράματος, εφόσον το ανάκτορο αποτελεί τον κύριο χώρο δράσης του κεντρικού προσώπου της τραγωδίας, του νέου βασιλιά της Θήβας, Κρέοντα. Στον χώρο αυτό, άλλωστε, ο Κρέοντας θα διακηρύξει τη διαταγή του κι εκεί θα έρθει σε σύγκρουση με τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου, καθώς θα οδηγείται σταδιακά προς την ψυχική του συντριβή.
5. Να σηµειώσετε τις πληροφορίες που µας δίνει το κείµενο για το σκηνικό χρόνο, τη συγκεκριµένη ώρα δηλαδή κατά την οποία διαδραµατίζεται η σκηνή της συνάντησης των δυο αδελφών.
Η αναφορά πως ο στρατός των Αργείων έφυγε εκείνη τη νύχτα τοποθετεί χρονικά τα γεγονότα του δράματος λίγες μόλις ώρες μετά την ήττα του εχθρικού στρατού και της τραγικής μονομαχίας των δύο αδελφών («αφότου τράπηκε σε φυγή ο στρατός των Αργείων τη νύχτα αυτή»). Η Αντιγόνη και η Ισμήνη, επομένως, συναντώνται λίγο προτού ξημερώσει, όπως θα γίνει αντιληπτό, άλλωστε, όταν κατά την πάροδο ο χορός θα καλωσορίσει τις πρώτες αχτίνες του ήλιου και το ξεκίνημα μιας όμορφης νέας ημέρας.
6. Ποιοι λόγοι οδηγούν την Αντιγόνη να συναντηθεί µε την αδελφή της πριν ακόµα ξηµερώσει και να συζητήσει µαζί της για τις διαταγές του βασιλιά;
Η Αντιγόνη, έχοντας από νωρίς ενημερωθεί για τη διαταγή του Κρέοντα σχετικά με την απαγόρευση ταφής του Πολυνείκη, καλεί εσπευσμένα την Ισμήνη για να συναντηθούν έξω από τα ανάκτορα, μιας και θεωρεί πως εκείνη δεν θα έχει μάθει ακόμη τίποτα. Το ζήτημα της ταφής του Πολυνείκη έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για την Αντιγόνη και είναι, κατά την άποψή της, εξαιρετικά επείγον το να συνεννοηθούν και να συμπράξουν οι δύο αδελφές προκειμένου να αποδοθούν εγκαίρως οι οφειλόμενες τιμές στον νεκρό αδελφό τους. Η Αντιγόνη είναι αποφασισμένη να δράσει αμέσως, γι’ αυτό και θέλει να γνωρίζει όσο νωρίτερα γίνεται αν θα μπορεί να βασιστεί στην Ισμήνη για βοήθεια ή όχι.
7. Ποια είναι η ψυχική κατάσταση της Ισµήνης όταν έρχεται να συναντήσει την αδελφή της;
Η Ισμήνη πηγαίνει να συναντήσει την Αντιγόνη χωρίς να γνωρίζει τη διαταγή του Κρέοντα. Εκείνη έχει πληροφορηθεί μόνο για την απώλεια των δυο αδελφών τους, καθώς και για τη φυγή του εχθρικού στρατού από τη Θήβα. Έτσι, η Ισμήνη, αν και βιώνει την οδύνη για την απώλεια των δικών της ανθρώπων, αισθάνεται παράλληλα, όπως και οι άλλοι πολίτες της Θήβας, ανακούφιση για το γεγονός ότι η πόλη της δεν απειλείται πλέον από κάποια σημαντική καταστροφή. Όταν, άλλωστε, αναφέρει στην αδελφή της πως δεν είναι ούτε πιο ευτυχισμένη ούτε πιο δυστυχισμένη, υπονοεί πως δεν έχει ενημερωθεί για κάποια πρόσθετη θετική εξέλιξη για την πόλη τους πέρα από την ήττα και φυγή των Αργείων, μήτε για κάποιο νέο πλήγμα εις βάρος της οικογένειάς τους πέρα από την απώλεια των αδελφών τους. Η Ισμήνη, άλλωστε, σε αντίθεση με την Αντιγόνη, δε λαμβάνει υπόψη της μόνο τα αμιγώς προσωπικά και οικογενειακά γεγονότα. Συναισθάνεται και συμμερίζεται το αίσθημα χαράς των Θηβαίων για τη στρατιωτική νίκη της πόλης τους.
8. Να καταγράψετε τα συναισθήµατα που, κατά την άποψή σας, προκαλεί στους θεατές η πρώτη παρουσία της Αντιγόνης και της Ισµήνης πάνω στη σκηνή και να τα αιτιολογήσετε µε τη βοήθεια των δεδοµένων του κειµένου.
Η πρώτη παρουσία της Αντιγόνης εντυπωσιάζει τους θεατές λόγω του απρόσμενου δυναμισμού της ηρωίδας. Η σε διαρκή εγρήγορση Αντιγόνη, που έχει πρώτη μάθει για τη διαταγή του Κρέοντα, επισκιάζει την χαμηλών τόνων Ισμήνη. Η πρόθεση, άλλωστε, της Αντιγόνης να αψηφήσει τη διαταγή του Κρέοντα προκαλεί θαυμασμό στους θεατές, καθώς η ηρωίδα μοιάζει να μη φοβάται τις εις βάρος της συνέπειες από μια τέτοια πράξη παρακοής («όποιος τυχόν κάνει κάτι από αυτά τον περιμένει θάνατος με δημόσιο λιθοβολισμό μες στην πόλη»). Με εμφατικό, μάλιστα, τρόπο η ηρωίδα δηλώνει έκπληκτη από τη λανθασμένη εντύπωση του Κρέοντα πως θα μπορούσε να την αποτρέψει από το να τιμήσει τον νεκρό αδελφό της («και για μένα, λέω και για μένα, έχει κηρύξει δημόσια»). Έτι περαιτέρω η Αντιγόνη δε διστάζει να τονίσει πως δεν αναγνωρίζει στον Κρέοντα την εξουσία να δίνει τέτοιου είδους διαταγές, οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με το θρησκευτικό έθιμο («Αλλά αυτός δεν έχει κανένα δικαίωμα να με εμποδίσει να θάψω τους δικούς μου»).
Η πρώτη εμφάνιση της Ισμήνης προκαλεί από τη μία συναισθήματα συμπάθειας στους θεατές λόγω των πολλών δεινών που βιώνουν οι δύο αδελφές, από την άλλη, ωστόσο, δημιουργεί την αίσθηση πως πρόκειται για έναν αδύναμο και φοβισμένο χαρακτήρα. Η Ισμήνη προσεγγίζει περισσότερο το οικείο γυναικείο πρότυπο της εποχής, μιας και αποδέχεται χωρίς αντιρρήσεις τις διαταγές του βασιλιά και είναι πρόθυμη να συμβιβαστεί με τη νέα πραγματικότητα, μιας και δεν θεωρεί πως έχει τη δύναμη ή το δικαίωμα να αντιδράσει («Αλήθεια, σκέφτεσαι να θάψεις αυτόν, αν και απαγορεύεται ρητά στους πολίτες;»). Σταδιακά, πάντως, η αρνητική εικόνα για το ψυχικό σθένος της Ισμήνης θα ανατραπεί, καθώς θα γίνεται ολοένα και εμφανέστερη η αφοσίωσή της και η αγάπη της στην Αντιγόνη. Όπως θα φανεί η Ισμήνη ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για την εν ζωή αδελφή της παρά για τα χαμένα πια αδέλφια της.
9. Ποια από τις δυο αδελφές πιστεύετε ότι κερδίζει περισσότερο τη συµπάθεια του αθηναϊκού κοινού εκείνης της εποχής. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Σε πρώτο επίπεδο η Αντιγόνη φαίνεται να ξεχωρίζει και να γίνεται αποδέκτης της αρχικής συμπάθειας του αθηναϊκού κοινού, καθώς δεν τηρεί παθητική στάση απέναντι στα πράγματα. Μένει ενήμερη για τις εξελίξεις και είναι έτοιμη να αντιδράσει απέναντι σε μια διαταγή που έρχεται σε αντίθεση με το θεϊκό δίκαιο για τους νεκρούς. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο δυναμισμός της ηρωίδας και η πρόθεσή της να αψηφήσει μια αυστηρή διαταγή για χάρη του αδελφού της προκαλεί τόσο τη συμπάθεια του κοινού όσο και αγωνία για την τύχη της.
Σταδιακά, πάντως, η στάση της Αντιγόνης είναι πιθανό να δημιουργήσει διαφορετικά συναισθήματα στους Αθηναίους θεατές: «Μολονότι η Αντιγόνη ενεργεί έχοντας δίκιο, η εικόνα της ενδέχεται να δημιουργήσει αντιπάθεια, δεδομένου ότι ένα τέτοιο πρότυπο γυναίκας απέχει παρασάγγας από τη μέση Αθηναία του 5ου π.χ. αιώνα. Η θρασεία παρέμβαση στο δημόσιο βίο, καθώς και η παντελής έλλειψη σεβασμού στο πρόσωπο του Κρέοντα, ως βασιλιά, αλλά και ως αρχηγού της οικογενείας της, μπορεί να θεωρηθεί εξαιρετικά επικίνδυνη στάση. Όμως, το καθήκον της προς τους θεϊκούς νόμους αξιολογείται από την ίδια ως κάτι υπέρτατο, απόλυτο.»
Χρήστος Γ. Νταμπακάκης «Δίκαιο και τραγωδία.»
10. Να περιγράψετε τις σχέσεις των δυο αδελφών, όπως παρουσιάζονται στους πρώτους στίχους του προλόγου.
Η γεμάτη τρυφερότητα προσφώνηση της Αντιγόνης στην Ισμήνη δημιουργεί την εντύπωση πως η ηρωίδα κατανοεί ότι η Ισμήνη είναι ο μόνος δικός της άνθρωπος που της έχει απομείνει και η μόνη που έχει βιώσει μαζί της τα δεινά της οικογένειάς τους. Εντύπωση, όμως, που υπονομεύεται από τον ειρωνικό τόνο με τον οποίο η Αντιγόνη αντιμετωπίζει την άγνοια της αδελφής της σχετικά με την πρόσφατη διαταγή του Κρέοντα. Σταδιακά, μάλιστα, καθώς θα γίνει εμφανής ο θυμός της Αντιγόνης απέναντι στη φοβισμένη αδελφή της, θα αρχίσει να γίνεται αντιληπτό πως η Αντιγόνη νοιάζεται περισσότερο για τον νεκρό αδελφό της παρά για τη ζωντανή αδελφή της. Μια στάση που βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τα συναισθήματα της Ισμήνης. Εκείνη θεωρεί ως απόλυτη προτεραιότητα την ασφάλεια της Αντιγόνης και όχι τη μοίρα του αδικοχαμένου Πολυνείκη.
11. Να σηµειώσετε µε ποιους εκφραστικούς τρόπους ο ποιητής δηλώνει στους εισαγωγικούς στίχους του δράµατος το πάθος του χαρακτήρα, την ψυχική ταραχή και την πνευµατική σύγχυση της ηρωίδας του.
1. Από ποιο µυθολογικό κύκλο αντλεί το υλικό γι’ αυτό το έργο του ο Σοφοκλής και ποια είναι η προϊστορία της οικογένειας της Αντιγόνης;
Η γενιά των Λαβδακιδών, που βασίλεψε στη Θήβα, έδωσε και στους τρεις μεγάλους τραγικούς πλούσιο υλικό για τη σύνθεση των τραγωδιών τους.
Σύμφωνα με τον μύθο, ο Κάδμος, ιδρυτής της Θήβας, σκότωσε το ιερό φίδι του Άρη που φύλαγε την πηγή του θεού. Ο εγγονός του Λάβδακος καταδίωξε τη λατρεία του θεού Διονύσου και αμάρτησε κατά του θεού. Ο γιος του Λάιος απήγαγε τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο και ο Πέλοπας τον καταράστηκε να πεθάνει άτεκνος ή να σκοτωθεί από το παιδί του. Από εκεί ξεκινούν οι συμφορές του γένους των Λαβδακιδών, που για τρεις συνεχόμενες γενιές υποφέρουν απ' αυτή τη βαριά κατάρα.
Ο Οιδίπους, γιος του Λαΐου, σκότωσε, χωρίς να το γνωρίζει τον πατέρα του και παντρεύτηκε τη μητέρα του, την Ιοκάστη, με την οποία απέκτησε δύο γιους, τον Πολυνείκη και τον Ετεοκλή, και δύο κόρες, την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Όταν αποκαλύφθηκε η τραγική αλήθεια, η Ιοκάστη απαγχονίστηκε και ο Οιδίπους αυτοτυφλώθηκε και αυτοεξορίστηκε. Σε σωζόμενο απόσπασμα της Θηβαΐδας αναφέρεται ότι ο Οιδίποδας καταράστηκε τους δυο γιους του να μοιράσουν την κληρονομιά του με οπλισμένο χέρι και να κατεβούν στον Αδη αλληλοσφαγμένοι, επειδή είχαν παραβεί την εντολή του να μη χρησιμοποιήσουν ποτέ το ασημένιο τραπέζι του Κάδμου και το χρυσό κύπελλο (δέπας), με το οποίο έπινε κρασί ο Λάιος.
Τα δύο αδέλφια, Πολυνείκης και Ετεοκλής, συμφώνησαν να βασιλέψουν διαδοχικά ανά ένα χρόνο. Πρώτος βασίλεψε ο Ετεοκλής, ο οποίος όμως αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία στον Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης έφυγε από τη Θήβα και πήγε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Άδραστου. Μαζί με τον πεθερό του και άλλους πέντε Αργείους ηγεμόνες εκστράτευσε εναντίον της Θήβας, για να διεκδικήσει την εξουσία. Οι επτά Αργείοι αρχηγοί τάχθηκαν απέναντι από τους επτά Θηβαίους ήρωες που υπερασπίζονταν τις επτά πύλες της Θήβας. Απέναντι από τον Ετεοκλή ήταν ο Πολυνείκης. Η τελική μονομαχία των δύο αδερφών επιβεβαίωσε την κατάρα του Οιδίποδα. Τα δύο αδέρφια έπεσαν αλληλοσκοτωμένα μπροστά στα τείχη της πόλης, η οποία όμως σώθηκε.
Ο νέος άρχοντας της πόλης Κρέων, αδελφός της Ιοκάστης και θείος των παιδιών, εκδίδει διαταγή να ταφεί ο Ετεοκλής με τιμές, ενώ το σώμα του Πολυνείκη να μείνει άταφο, βορά στα σκυλιά και τα όρνια, γιατί θέλησε να προδώσει την πατρίδα του. Από το σημείο αυτό αρχίζει η υπόθεση της τραγωδίας.
2. Ποια στοιχεία από το οικογενειακό δράµα της Αντιγόνης και της Ισµήνης υπονοούνται ή δηλώνονται στην ενότητα;
Στην εισαγωγική αυτή ενότητα γίνεται αρχικώς αναφορά στην «επονείδιστη» κληρονομιά του Οιδίποδα μέσω της οποίας υπονοείται αφενός ο ανόσιος δεσμός με τη μητέρα του και αφετέρου -πιθανώς- η κατάρα προς τους δυο γιους του. Το κοινό, έτσι, φέρνει στη σκέψη του το οδυνηρό τέλος της Ιοκάστης και την αυτοτύφλωση του ίδιου του Οιδίποδα. Ακολούθως, μέσα από τα λόγια της Ισμήνης, δηλώνεται η διαμάχη ανάμεσα στον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη, η οποία τερματίστηκε με την αμοιβαία δολοφονία των δύο αδελφών, όταν σήκωσαν ο ένας όπλα εναντίον του άλλου. Η φρικτή αυτή αδελφοκτονία, η υπόμνηση των δεινών του Οιδίποδα και της Ιοκάστης, όπως και η νέα διαφαινόμενη οικογενειακή ρήξη εξαιτίας της διαταγής του Κρέοντα υπενθυμίζουν στο κοινό πως όλες αυτές οι συμφορές συνδέονται με την καταραμένη γενιά των Λαβδακιδών.
3. Η Αντιγόνη ανοίγει την παράσταση µε µια σειρά ερωτήσεων προς την Ισµήνη. Ποιο είναι το περιεχόµενο των ερωτήσεων αυτών και ποιο σκοπό εξυπηρετούν;
Το πρώτο ερώτημα που θέτει η Αντιγόνη στην Ισμήνη αφορά το ευρύτερο βεβαρημένο παρελθόν της οικογένειάς τους («ξέρεις αν υπάρχει καμιά συμφορά που μας κληροδότησε ο Οιδίποδας…») και αποσκοπεί στο να υπενθυμίσει στο κοινό πως η όλη πλοκή του δράματος σχετίζεται με μια «καταραμένη» οικογένεια. Το μοτίβο των παρελθόντων δεινών θα συνεχίσει να επαναλαμβάνεται και στο παρόν δοκιμάζοντας το ψυχικό σθένος των τελευταίων μελών της οικογένειας. Τα επόμενα ερωτήματα προς την Ισμήνη κατευθύνουν την προσοχή του κοινού στο άμεσο παρόν και σχετίζονται με την πρόσφατη διαταγή του Κρέοντα, η οποία φέρνει «στους αγαπημένους δεινά που ταιριάζουν στους εχθρούς». Με τα τελευταία αυτά ερωτήματα κεντρίζεται το ενδιαφέρον του κοινού, φανερώνεται τόσο η κατάσταση εγρήγορσης όσο και ψυχικής αναστάτωσης στην οποία βρίσκεται η Αντιγόνη και, συνάμα, αποκαλύπτεται η άγνοια που διακρίνει την Ισμήνη για τα όσα διαδραματίζονται γύρω της και αφορούν άμεσα τους οικείους της.
4. Να σηµειώσετε ποια σκηνικά εξυπηρετούν την υπόθεση του δράµατος.
Η αναφορά της Αντιγόνης στις εξώπορτες του ανακτόρου («αὐλείων πυλῶν») δηλώνει τον σκηνικό χώρο και τοποθετεί τη δράση μπροστά από το ανάκτορο της Θήβας. Η επιλογή του σκηνικού αυτού χώρου είναι η ενδεδειγμένη για την υπόθεση του δράματος, εφόσον το ανάκτορο αποτελεί τον κύριο χώρο δράσης του κεντρικού προσώπου της τραγωδίας, του νέου βασιλιά της Θήβας, Κρέοντα. Στον χώρο αυτό, άλλωστε, ο Κρέοντας θα διακηρύξει τη διαταγή του κι εκεί θα έρθει σε σύγκρουση με τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου, καθώς θα οδηγείται σταδιακά προς την ψυχική του συντριβή.
5. Να σηµειώσετε τις πληροφορίες που µας δίνει το κείµενο για το σκηνικό χρόνο, τη συγκεκριµένη ώρα δηλαδή κατά την οποία διαδραµατίζεται η σκηνή της συνάντησης των δυο αδελφών.
Η αναφορά πως ο στρατός των Αργείων έφυγε εκείνη τη νύχτα τοποθετεί χρονικά τα γεγονότα του δράματος λίγες μόλις ώρες μετά την ήττα του εχθρικού στρατού και της τραγικής μονομαχίας των δύο αδελφών («αφότου τράπηκε σε φυγή ο στρατός των Αργείων τη νύχτα αυτή»). Η Αντιγόνη και η Ισμήνη, επομένως, συναντώνται λίγο προτού ξημερώσει, όπως θα γίνει αντιληπτό, άλλωστε, όταν κατά την πάροδο ο χορός θα καλωσορίσει τις πρώτες αχτίνες του ήλιου και το ξεκίνημα μιας όμορφης νέας ημέρας.
6. Ποιοι λόγοι οδηγούν την Αντιγόνη να συναντηθεί µε την αδελφή της πριν ακόµα ξηµερώσει και να συζητήσει µαζί της για τις διαταγές του βασιλιά;
Η Αντιγόνη, έχοντας από νωρίς ενημερωθεί για τη διαταγή του Κρέοντα σχετικά με την απαγόρευση ταφής του Πολυνείκη, καλεί εσπευσμένα την Ισμήνη για να συναντηθούν έξω από τα ανάκτορα, μιας και θεωρεί πως εκείνη δεν θα έχει μάθει ακόμη τίποτα. Το ζήτημα της ταφής του Πολυνείκη έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για την Αντιγόνη και είναι, κατά την άποψή της, εξαιρετικά επείγον το να συνεννοηθούν και να συμπράξουν οι δύο αδελφές προκειμένου να αποδοθούν εγκαίρως οι οφειλόμενες τιμές στον νεκρό αδελφό τους. Η Αντιγόνη είναι αποφασισμένη να δράσει αμέσως, γι’ αυτό και θέλει να γνωρίζει όσο νωρίτερα γίνεται αν θα μπορεί να βασιστεί στην Ισμήνη για βοήθεια ή όχι.
7. Ποια είναι η ψυχική κατάσταση της Ισµήνης όταν έρχεται να συναντήσει την αδελφή της;
Η Ισμήνη πηγαίνει να συναντήσει την Αντιγόνη χωρίς να γνωρίζει τη διαταγή του Κρέοντα. Εκείνη έχει πληροφορηθεί μόνο για την απώλεια των δυο αδελφών τους, καθώς και για τη φυγή του εχθρικού στρατού από τη Θήβα. Έτσι, η Ισμήνη, αν και βιώνει την οδύνη για την απώλεια των δικών της ανθρώπων, αισθάνεται παράλληλα, όπως και οι άλλοι πολίτες της Θήβας, ανακούφιση για το γεγονός ότι η πόλη της δεν απειλείται πλέον από κάποια σημαντική καταστροφή. Όταν, άλλωστε, αναφέρει στην αδελφή της πως δεν είναι ούτε πιο ευτυχισμένη ούτε πιο δυστυχισμένη, υπονοεί πως δεν έχει ενημερωθεί για κάποια πρόσθετη θετική εξέλιξη για την πόλη τους πέρα από την ήττα και φυγή των Αργείων, μήτε για κάποιο νέο πλήγμα εις βάρος της οικογένειάς τους πέρα από την απώλεια των αδελφών τους. Η Ισμήνη, άλλωστε, σε αντίθεση με την Αντιγόνη, δε λαμβάνει υπόψη της μόνο τα αμιγώς προσωπικά και οικογενειακά γεγονότα. Συναισθάνεται και συμμερίζεται το αίσθημα χαράς των Θηβαίων για τη στρατιωτική νίκη της πόλης τους.
8. Να καταγράψετε τα συναισθήµατα που, κατά την άποψή σας, προκαλεί στους θεατές η πρώτη παρουσία της Αντιγόνης και της Ισµήνης πάνω στη σκηνή και να τα αιτιολογήσετε µε τη βοήθεια των δεδοµένων του κειµένου.
Η πρώτη παρουσία της Αντιγόνης εντυπωσιάζει τους θεατές λόγω του απρόσμενου δυναμισμού της ηρωίδας. Η σε διαρκή εγρήγορση Αντιγόνη, που έχει πρώτη μάθει για τη διαταγή του Κρέοντα, επισκιάζει την χαμηλών τόνων Ισμήνη. Η πρόθεση, άλλωστε, της Αντιγόνης να αψηφήσει τη διαταγή του Κρέοντα προκαλεί θαυμασμό στους θεατές, καθώς η ηρωίδα μοιάζει να μη φοβάται τις εις βάρος της συνέπειες από μια τέτοια πράξη παρακοής («όποιος τυχόν κάνει κάτι από αυτά τον περιμένει θάνατος με δημόσιο λιθοβολισμό μες στην πόλη»). Με εμφατικό, μάλιστα, τρόπο η ηρωίδα δηλώνει έκπληκτη από τη λανθασμένη εντύπωση του Κρέοντα πως θα μπορούσε να την αποτρέψει από το να τιμήσει τον νεκρό αδελφό της («και για μένα, λέω και για μένα, έχει κηρύξει δημόσια»). Έτι περαιτέρω η Αντιγόνη δε διστάζει να τονίσει πως δεν αναγνωρίζει στον Κρέοντα την εξουσία να δίνει τέτοιου είδους διαταγές, οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με το θρησκευτικό έθιμο («Αλλά αυτός δεν έχει κανένα δικαίωμα να με εμποδίσει να θάψω τους δικούς μου»).
Η πρώτη εμφάνιση της Ισμήνης προκαλεί από τη μία συναισθήματα συμπάθειας στους θεατές λόγω των πολλών δεινών που βιώνουν οι δύο αδελφές, από την άλλη, ωστόσο, δημιουργεί την αίσθηση πως πρόκειται για έναν αδύναμο και φοβισμένο χαρακτήρα. Η Ισμήνη προσεγγίζει περισσότερο το οικείο γυναικείο πρότυπο της εποχής, μιας και αποδέχεται χωρίς αντιρρήσεις τις διαταγές του βασιλιά και είναι πρόθυμη να συμβιβαστεί με τη νέα πραγματικότητα, μιας και δεν θεωρεί πως έχει τη δύναμη ή το δικαίωμα να αντιδράσει («Αλήθεια, σκέφτεσαι να θάψεις αυτόν, αν και απαγορεύεται ρητά στους πολίτες;»). Σταδιακά, πάντως, η αρνητική εικόνα για το ψυχικό σθένος της Ισμήνης θα ανατραπεί, καθώς θα γίνεται ολοένα και εμφανέστερη η αφοσίωσή της και η αγάπη της στην Αντιγόνη. Όπως θα φανεί η Ισμήνη ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για την εν ζωή αδελφή της παρά για τα χαμένα πια αδέλφια της.
9. Ποια από τις δυο αδελφές πιστεύετε ότι κερδίζει περισσότερο τη συµπάθεια του αθηναϊκού κοινού εκείνης της εποχής. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Σε πρώτο επίπεδο η Αντιγόνη φαίνεται να ξεχωρίζει και να γίνεται αποδέκτης της αρχικής συμπάθειας του αθηναϊκού κοινού, καθώς δεν τηρεί παθητική στάση απέναντι στα πράγματα. Μένει ενήμερη για τις εξελίξεις και είναι έτοιμη να αντιδράσει απέναντι σε μια διαταγή που έρχεται σε αντίθεση με το θεϊκό δίκαιο για τους νεκρούς. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο δυναμισμός της ηρωίδας και η πρόθεσή της να αψηφήσει μια αυστηρή διαταγή για χάρη του αδελφού της προκαλεί τόσο τη συμπάθεια του κοινού όσο και αγωνία για την τύχη της.
Σταδιακά, πάντως, η στάση της Αντιγόνης είναι πιθανό να δημιουργήσει διαφορετικά συναισθήματα στους Αθηναίους θεατές: «Μολονότι η Αντιγόνη ενεργεί έχοντας δίκιο, η εικόνα της ενδέχεται να δημιουργήσει αντιπάθεια, δεδομένου ότι ένα τέτοιο πρότυπο γυναίκας απέχει παρασάγγας από τη μέση Αθηναία του 5ου π.χ. αιώνα. Η θρασεία παρέμβαση στο δημόσιο βίο, καθώς και η παντελής έλλειψη σεβασμού στο πρόσωπο του Κρέοντα, ως βασιλιά, αλλά και ως αρχηγού της οικογενείας της, μπορεί να θεωρηθεί εξαιρετικά επικίνδυνη στάση. Όμως, το καθήκον της προς τους θεϊκούς νόμους αξιολογείται από την ίδια ως κάτι υπέρτατο, απόλυτο.»
Χρήστος Γ. Νταμπακάκης «Δίκαιο και τραγωδία.»
10. Να περιγράψετε τις σχέσεις των δυο αδελφών, όπως παρουσιάζονται στους πρώτους στίχους του προλόγου.
Η γεμάτη τρυφερότητα προσφώνηση της Αντιγόνης στην Ισμήνη δημιουργεί την εντύπωση πως η ηρωίδα κατανοεί ότι η Ισμήνη είναι ο μόνος δικός της άνθρωπος που της έχει απομείνει και η μόνη που έχει βιώσει μαζί της τα δεινά της οικογένειάς τους. Εντύπωση, όμως, που υπονομεύεται από τον ειρωνικό τόνο με τον οποίο η Αντιγόνη αντιμετωπίζει την άγνοια της αδελφής της σχετικά με την πρόσφατη διαταγή του Κρέοντα. Σταδιακά, μάλιστα, καθώς θα γίνει εμφανής ο θυμός της Αντιγόνης απέναντι στη φοβισμένη αδελφή της, θα αρχίσει να γίνεται αντιληπτό πως η Αντιγόνη νοιάζεται περισσότερο για τον νεκρό αδελφό της παρά για τη ζωντανή αδελφή της. Μια στάση που βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τα συναισθήματα της Ισμήνης. Εκείνη θεωρεί ως απόλυτη προτεραιότητα την ασφάλεια της Αντιγόνης και όχι τη μοίρα του αδικοχαμένου Πολυνείκη.
11. Να σηµειώσετε µε ποιους εκφραστικούς τρόπους ο ποιητής δηλώνει στους εισαγωγικούς στίχους του δράµατος το πάθος του χαρακτήρα, την ψυχική ταραχή και την πνευµατική σύγχυση της ηρωίδας του.
Η φορτισμένη συναισθηματική κατάσταση της Αντιγόνης, η οποία όχι μόνο
έχασε τους δυο αδελφούς της, αλλά έρχεται αντιμέτωπη με την άδικη αντιμετώπιση
του ενός από αυτούς, γίνεται εμφανής τόσο σε εκφραστικό όσο και σε συντακτικό
επίπεδο στα λόγια της. Ο πρώτος κιόλας στίχος («Ὦ κοινὸν αὐτάδελφον Ἰσμήνης κάρα») με την περιφραστική
προσφώνηση της Ισμήνης καθιστά εμφανή τη βαθιά αδελφική αγάπη, αλλά και το
ψυχικό πάθος που κινεί τη δράση της Αντιγόνης. Η ανώμαλη σύνταξη των δύο επόμενων στίχων («ἆρ᾽ οἶσθ᾽ ὅ τι Ζεὺς τῶν ἀπ᾽ Οἰδίπου κακῶν / ὁποῖον οὐχὶ νῷν ἔτι ζώσαιν τελεῖ;») υποδηλώνει τόσο την ταραχή όσο και την πνευματική της σύγχυση.
Αντιστοίχως η σύμφυρση της αναφορικής
πρότασης με την κύρια στους στίχους 7-8 («καὶ νῦν τί τοῦτ᾽ αὖ φασι πανδήμῳ πόλει / κήρυγμα θεῖναι τὸν στρατηγὸν ἀρτίως;» = «(ὅ) φασι πανδήμῳ πόλει θεῖναι τὸν στρατηγὸν ἀρτίως;»), όπως και το πρωθύστερο
του 9ου στίχου («ἔχεις
τι κεἰσήκουσας; ἤ σε λανθάνει») είναι δηλωτικά της έντονης ταραχής που βιώνει η ηρωίδα. Οι
συνεχείς αρνήσεις, όπως και η παρήχηση του τ στους στίχους 4-5 («οὐδὲν γὰρ οὔτ᾽ ἀλγεινὸν οὔτ᾽ ἄτης ἄτερ / οὔτ᾽ αἰσχρὸν οὔτ᾽ ἄτιμόν ἐσθ᾽ ὁποῖον οὐ») τονίζουν την οδύνη και τη ντροπή που έχει βιώσει η ηρωίδα λόγω του
πατέρα της. Με το σχήμα αντίθεσης
του στίχου 22 («τὸν μὲν προτίσας, τὸν δ᾽ ἀτιμάσας ἔχει;») η Αντιγόνη φανερώνει το αίτιο της ταραχής της, ενώ με τη χρήση ειρωνείας στον στίχο 31 («τὸν ἀγαθὸν Κρέοντα») υπονομεύει το ήθος του βασικού υπαίτιου. Με το σχήμα υπαλλαγής του στίχου 26 («θανόντα
Πολυνείκους νέκυν» αντί για «νέκυν Πολυνείκους θανόντος») η ηρώιδα δίνει έμφαση
στο νεκρό σώμα του αδελφού της, το οποίο και γίνεται αποδέκτης της εκδικητικής
διάθεσης του Κρέοντα. Με το ασύνδετο
σχήμα των στίχων 29-30 («ἐᾶν δ᾽ ἄκλαυτον, ἄταφον, οἰωνοῖς γλυκὺν / θησαυρὸν» η ηρωίδα παρουσιάζει την ατίμωση που επιβάλλεται στο νεκρό σώμα του
αδελφού της και δικαιολογεί έτσι την αγανάκτησή της. Παραλλήλως, με τη χρήση επανάληψης στον στίχο 32 («κἀμοί, λέγω γὰρ κἀμέ, κηρύξαντ᾽ ἔχειν») η ηρωίδα προοικονομεί το γεγονός πως δεν πρόκειται να αποδεχτεί
παθητικά την άδικη διαταγή του Κρέοντα και πως θα αγωνιστεί για όσα θεωρεί ιερά
και δίκαια.
