Νεοελληνική Γλώσσα Α΄ Λυκείου: Γλώσσα και κοινωνικοποίηση

Diane Palmer 
 
Νεοελληνική Γλώσσα Α΄ Λυκείου: Γλώσσα και κοινωνικοποίηση
 
Κείμενο 1
[Γλώσσα και κοινωνικοποίηση]
Το κείμενο είναι απόσπασμα που έχει αντληθεί από το βιβλίο του ομότιμου πλέον καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ναπολέοντα Μήτση. 1996. Διδακτική του γλωσσικού μαθήματος. Από τη γλωσσική θεωρία στη διδακτική πράξη. Αθήνα: Gutenberg, 39-40 (διασκευή)
 
     Ο πρώτος κώδικας επικοινωνίας, δηλαδή η μητρική γλώσσα, είναι κοινωνικός θεσμός. Αυτό σημαίνει ότι η γνώση της μητρικής γλώσσας και η καλή χρήση της είναι το κυριότερο μέσο ένταξης στην κοινότητα, εφόσον αποτελεί τη βασικότερη προϋπόθεση για επικοινωνία και για δημιουργία σωστών και ολοκληρωμένων σχέσεων με τα υπόλοιπα μέλη. Χρησιμοποιούμε την ομιλία, για να έρθουμε σε επαφή με τους άλλους. Για να μην είμαστε μόνοι ή αποξενωμένοι. Και από την άποψη αυτή, η κατάκτηση της γλώσσας μας βοηθάει να αποφύγουμε την απομόνωση.
     Κι ακόμα, ο κοινωνικός χαρακτήρας της γλώσσας υποδηλώνει ότι πρόκειται για ένα σύστημα το οποίο λειτουργεί πέρα και πριν από τα συγκεκριμένα άτομα. Κάθε νέος άνθρωπος υποχρεώνεται να μαθαίνει και να χρησιμοποιεί τη μητρική του γλώσσα, γιατί σε αντίθετη περίπτωση διατρέχει τον κίνδυνο της περιθωριοποίησης ή και της απόρριψής του από την ομάδα. Και από την άποψη αυτή η κατάκτηση της μητρικής του γλώσσας δεν είναι απλώς μια ευγενική πρόσκληση προς το κάθε νέο άτομο αλλά, μέσα σε ορισμένα πλαίσια, πρέπει να νοείται ως κοινωνική επιταγή1. Έτσι, η κοινωνικοποίηση του ατόμου και η επικοινωνία του με τα άλλα άτομα της γλωσσικής κοινότητας έρχεται ως αποτέλεσμα της κατάκτησης της μητρικής του γλώσσας, αλλά και ταυτόχρονα αποτελεί το αίτιο για περαιτέρω καλλιέργεια και βελτίωση της γλωσσικής του ικανότητας.
      Η σχέση όμως μεταξύ ατόμου και γλώσσας δεν πρέπει να θεωρηθεί ως μονόδρομος, ως πλήρης δηλαδή υποταγή του ατόμου στον κώδικα του κοινωνικού συνόλου. Όπως, βέβαια, είναι φυσικό, κατά την πρώτη περίοδο κατάκτησης της γλώσσας από το άτομο, στην οποία μπαίνουν οι βάσεις της κοινωνικοποίησής του, υπάρχει σίγουρα η έννοια της υποταγής του στην κοινωνική απαίτηση. Όμως, σε ένα δεύτερο στάδιο ανοίγεται μια ευρεία προοπτική που του παρέχει δυνατότητες για ελεύθερη προσωπική έκφραση. Στο πλαίσιο, επομένως, της χρήσης της μητρικής γλώσσας το κάθε άτομο δημιουργεί το προσωπικό του ύφος και προβάλλει την ατομικότητά του, παρά το γεγονός ότι η γλωσσική επικοινωνία στηρίζεται σε ένα φαινόμενο που δημιουργείται και λειτουργεί με κανόνες και αρχές, οι οποίες καθιερώνονται από το κοινωνικό σύνολο.
 
1.      επιταγή: προσταγή, διαταγή
 
Κείμενο 2
Χωρίς Στεφάνι (απόσπασμα)
Το παρακάτω απόσπασμα έχει αντληθεί από το ομώνυμο κοινωνικό διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1851 -1911), που πρωτοδημοσιεύτηκε στις 24 Μαρτίου 1896 στην εφημερίδα «Ακρόπολις»
 
     […] Εις τας Αθήνας, ως γνωστόν, η πρώτη Ανάστασις είναι για τες κυράδες, η δευτέρα για τις δούλες. Η Χριστίνα η Δασκάλα εφοβείτο τας νύκτας να υπάγη εις την Εκκλησίαν, μήπως την κοιτάξουν, και δεν εφοβείτο την ημέραν, να μην την ιδούν. Διότι οι κυράδες την εκοίταζαν, οι δούλες την έβλεπαν απλώς. Εις τούτο δε ανεύρισκε μεγάλην διαφοράν. Δεν ήθελε ή δεν ημπορούσε να έρχεται εις επαφήν με τας κυρίας, και υπεβιβάζετο εις την τάξιν των υπηρετριών. Αυτή ήτο η τύχη της. […]
     Από τον καιρόν οπού είχεν ανάγκην από τας συστάσεις των κομματαρχών διά να διορίζεται δασκάλα, εις2 των κομματαρχών τούτων, ο Παναγής ο Ντεληκανάτας, ο ταβερνάρης, την είχεν εκμεταλλευθή. Άμα ήλλαξε το υπουργείον, και δεν ίσχυε πλέον να την διορίση, της είπεν: -Έλα να ζήσουμε μαζί, κι αργότερα θα σε στεφανωθώ. -Πότε; -Μετ’ ολίγους μήνας, μετά έν εξάμηνον, μετά ένα χρόνον.
     Έκτοτε παρήλθον χρόνοι και χρόνοι, κι εκείνος ακόμη είχε μαύρα τα μαλλιά, κι αυτή είχεν ασπρίσει. Και δεν την εστεφανώθη ποτέ. Αυτή δεν εγέννησε τέκνον. Εκείνος είχε και άλλας ερωμένας. Κι εγέννα τέκνα με αυτάς.[…]
     Εκείνος ουδέ λόγον της έκαμνε πλέον περί στεφανώματος. Κι αυτή δεν έλεγε πλέον τίποτε. Υπέφερεν εν σιωπή. Κι έπλυνε κι εσυγύριζεν όλον τον χρόνον. Την Μεγάλην Πέμπτην έβαπτε τ’ αυγά τα κόκκινα. Και τας καλάς ημέρας δεν είχε τόλμης πρόσωπον να υπάγη κι αυτή εις την εκκλησίαν.
     Μόνον το απόγευμα του Πάσχα, εις την ακολουθίαν της Αγάπης, κρυφά και δειλά εισείρπεν3 εις τον ναόν, διά ν’ ακούση το «Αναστάσεως ημέρα» μαζί με τις δούλες και τις παραμάνες. […]
     Αλλ’ Εκείνος, όστις ανέστη «ένεκα της ταλαιπωρίας των πτωχών και του στεναγμού των πενήτων4 », όστις εδέχθη της αμαρτωλής τα μύρα και τα δάκρυα και του ληστού το Μνήσθητί μου, θα δεχθή και αυτής της πτωχής την μετάνοιαν, και θα της δώση χώρον και τόπον χλοερόν, και άνεσιν και αναψυχήν εις τη βασιλείαν Του την αιωνίαν.
 
2. εις: ένας
3. εισείρπεν: σερνόταν, έμπαινε κρυφά
4. πενήτων: των φτωχών
 
ΘΕΜΑ 1
1^ο υποερώτημα
Τι προσφέρει η κατάκτηση της μητρικής γλώσσας στη διαδικασία κοινωνικοποίησης του ανθρώπου και από ποιους κινδύνους αποτρέπει, σύμφωνα με το Κείμενο 1; (50-60 λέξεις)
 
Η μητρική γλώσσα προσφέρει τη δυνατότητα επικοινωνίας του ατόμου με τα υπόλοιπα μέλη της γλωσσικής του κοινότητας, διασφαλίζοντας την ένταξή του σε αυτή. Μέσω της ορθής χρήσης της, μάλιστα, το άτομο διαμορφώνει σωστές σχέσεις με τους άλλους και αποφεύγει, έτσι, την απομόνωσή του. Η αποτροπή της ενδεχόμενης αποξένωσης ή απόρριψης του ατόμου προϋποθέτει, άρα, την πλήρη κατάκτηση της μητρικής γλώσσας.
[Λέξεις: 60]
 
2^ο υποερώτημα
Να διερευνήσεις αν η δομή της 3ης παραγράφου του Κειμένου 1 είναι πλήρης (θεματική πρόταση, σχόλια/λεπτομέρειες, περίοδος – κατακλείδα) και να τεκμηριώσεις την απάντησή σου με σχετικές αναφορές.
 
Η δομή της 3ης παραγράφου του κειμένου 1 είναι πλήρης και έχει ως ακολούθως:
- Θεματική πρόταση: «Η σχέση όμως …. κοινωνικού συνόλου».
- Λεπτομέρειες: «Όπως, βέβαια, είναι φυσικό … προσωπική έκφραση».
- Κατακλείδα: «Στο πλαίσιο, επομένως …. από το κοινωνικό σύνολο».
 
Αναλυτικότερα:
Στη θεματική πρόταση περιλαμβάνεται η βασική θέση της παραγράφου, ότι δηλαδή η κοινωνική διάσταση της γλώσσας δεν συνεπάγεται την πλήρη υποταγή του ατόμου σε αυτό που λέγεται ή γράφεται από το κοινωνικό σύνολο.
Στις λεπτομέρειες αναλύεται η βασική θέση, με την προσθήκη ότι ναι μεν κατά το στάδιο της κοινωνικοποίησης το άτομο δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει τις γλωσσικές απαιτήσεις της κοινότητας, στη συνέχεια, ωστόσο, η γλώσσα του δίνει τη δυνατότητα να εκφραστεί προσωπικά, όπως ο ίδιος / η ίδια επιθυμεί, χωρίς περιορισμούς.
Τέλος, στην κατακλείδα εξάγεται το συμπέρασμα πως με τη χρήση της μητρικής γλώσσας μπορεί ο καθένας / η καθεμία να διαμορφώσει προσωπικό ύφος και να προβάλλει την ατομικότητά του / της, παρά το γεγονός ότι οι ρυθμιστικές αρχές του γλωσσικού φαινομένου δεν είναι ατομικές, αλλά κοινωνικές.
 
3^ο υποερώτημα
Να γράψεις την ένδειξη Σωστό - Λάθος σε καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις, οι οποίες βασίζονται στο Κείμενο 1:
1. εφόσον αποτελεί τη βασικότερη προϋπόθεση για επικοινωνία και για δημιουργία σωστών και ολοκληρωμένων σχέσεων με τα υπόλοιπα μέλη. (1η παράγραφος): Στην παραπάνω πρόταση ο τρόπος με τον οποίο διατυπώνεται το μήνυμα είναι με βεβαιότητα.
2. Για να μην είμαστε μόνοι ή αποξενωμένοι (1η παράγραφος): Στην περίοδο λόγου η σύνταξη παραπέμπει σε ελλειπτικό λόγο και στοχεύει στο να δοθεί έμφαση στον σκοπό χρήσης της ομιλίας.
3. ο κοινωνικός χαρακτήρας της γλώσσας υποδηλώνει ότι πρόκειται …: Συνώνυμη της λέξης «υποδηλώνει» στο γλωσσικό περιβάλλον της πρότασης είναι η λέξη «επιβεβαιώνει».
4. υπάρχει σίγουρα η έννοια της υποταγής του στην κοινωνική απαίτηση. (3η παράγραφος): Στην πρόταση ο τρόπος με τον οποίο διατυπώνεται το μήνυμα δηλώνει βεβαιότητα.
5. ανοίγεται μια ευρεία προοπτική (3η παράγραφος): Στη φράση η λειτουργία της γλώσσας είναι μεταφορική.
 
1Σ
2Σ
3Λ
4Σ
5Σ
 
ΘΕΜΑ 2
Σε ένα δικό σας άρθρο να αναφερθείτε αφενός στην ιδιαίτερη αξία της μητρικής γλώσσας του ατόμου και αφετέρου στα περιθώρια που έχει το άτομο να διαμορφώσει «το προσωπικό του ύφος και να προβάλλει την ατομικότητά του» στο πλαίσιο της χρήσης της μητρικής γλώσσας. (Λέξεις 350-400)
Μονάδες 30
 
Η μητρική γλώσσα ως συνεκτικός δεσμός και μέσο προσωπικής έκφρασης
 
     Η μητρική γλώσσα κάθε ατόμου λειτουργεί ως το αναγκαίο εκείνο μέσο επικοινωνίας που διασφαλίζει την ένταξή του στην κοινότητά του και την αποδοχή του από τα άλλα μέλη της. Επιτρέπει, παράλληλα, χάρη στη δημιουργική και διαρκώς εξελισσόμενη φύση κάθε γλώσσας τη δυνατότητα στο εκάστοτε άτομο να προσδώσει στο ύφος του μια προσωπική και μοναδική διάσταση, ώστε να προβάλλει την ατομικότητά του.
      Με τη συνδρομή της μητρικής του γλώσσας κάθε άνθρωπος επικοινωνεί τόσο με το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον όσο και με τα μέλη της ευρύτερης κοινότητάς του, χτίζοντας σχέσεις και διασφαλίζοντας την αποδοχή του. Αποφεύγει κατ’ αυτό τον τρόπο το ενδεχόμενο της απομόνωσής του και κατορθώνει να λειτουργήσει αρμονικά ως μέλος της εθνολογικής του ομάδας. Διαφαίνεται, έτσι, πως η μητρική γλώσσα δεν είναι ένα ακόμη μέσο επικοινωνίας, αλλά το ουσιαστικότερο, αφού είναι εκείνη που προσφέρει τη συνοχή σε μια κοινότητα και επιτρέπει τη μετάδοση κρίσιμων γνώσεων, αντιλήψεων και αξιών σε κάθε νέο μέλος.
      Μέρος, άλλωστε, της επικοινωνίας μεταξύ των μεγαλύτερων ατόμων και των νεότερων είναι ακριβώς η προσπάθεια των πρώτων να μεταλαμπαδεύσουν τόσο βασικές γνώσεις όσο και ηθικές ποιότητες στους νεότερους. Η μητρική γλώσσα, ως εκ τούτου, διαδραματίζει καίριο ρόλο όχι μόνο στις διαπροσωπικές σχέσεις του ατόμου, αλλά και στη δόμηση μιας ευρείας πνευματικής κουλτούρας, στην οποία εμπεριέχονται πολύτιμα στοιχεία της εθνολογικής ταυτότητάς του. Σημαντικό τμήμα, μάλιστα, των γνώσεων αυτών σχετίζεται με την ίδια τη μητρική γλώσσα και την ορθή χρήση της. Οι νεότεροι καλούνται, δηλαδή, να μάθουν τους κανόνες της γλώσσας, ώστε να τη χρησιμοποιούν σωστά και αποτελεσματικά.
     Η ύπαρξη, βέβαια, κανόνων για την ορθή χρήση της γλώσσας δεν σηματοδοτεί κάποιον περιορισμό στη δυνατότητα του ατόμου να διαμορφώσει ένα δικό του προσωπικό ύφος στον προφορικό ή γραπτό λόγο του. Οι καθοδηγητικοί, δηλαδή, κανόνες και η συνήθης χρήση της μητρικής γλώσσας δεν θα πρέπει να εκληφθούν ως εμπόδια στην έκφραση της ατομικότητας των μελών της κοινότητας. Κάθε γλώσσα, άλλωστε, είναι ένας εξελισσόμενος κώδικας επικοινωνίας, γεγονός που καθιστά εφικτή την προσαρμογή της στις κοινωνικές και τεχνολογικές συνθήκες που επικρατούν κάθε φορά. Εμπεριέχει, συνάμα, την απαιτούμενη ευελιξία, για να ανταποκριθεί στη δημιουργική διάνοια των επιμέρους χρηστών της.
     Η μητρική γλώσσα, επομένως, λειτουργεί ως το πρώτο και βασικότερο μέσο επικοινωνίας μεταξύ των μελών μιας κοινότητας, χωρίς να θέτει περιορισμούς στη δημιουργικότητα των ατόμων. Κάθε φυσικός ομιλητής μιας γλώσσας μπορεί να την αξιοποιεί με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, διαμορφώνοντας το ύφος που φανερώνει πληρέστερα την προσωπικότητά του.
[Λέξεις: 404]
 
ΘΕΜΑ 3 (μονάδες 20)
Να αιτιολογήσετε τη χρήση των ακόλουθων σχημάτων λόγου στο Κείμενο 2:
α. Ασύνδετο σχήμα: «Μετ’ ολίγους μήνας, μετά έν εξάμηνον, μετά ένα χρόνον.»
β. Μεταφορά: «δεν είχε τόλμης πρόσωπον να υπάγη κι αυτή εις την εκκλησίαν.»
γ. Αντίθεση: «κι εκείνος ακόμη είχε μαύρα τα μαλλιά, κι αυτή είχεν ασπρίσει.»
 
α. Με τη χρήση του ασύνδετου σχήματος, στο πλαίσιο του οποίου υπάρχει μια σκόπιμη κλιμάκωση του χρόνου από μερικούς μήνες έως τον ένα χρόνο, γίνεται εναργέστερα αντιληπτή η ασάφεια της υπόσχεσης του κομματάρχη. Η απροθυμία του να προσδιορίσει συγκεκριμένο χρόνο για την τέλεση του γάμου με τη Χριστίνα προϊδεάζει για την αέναη αναβολή του.
 
β. Με την αξιοποίηση της μεταφοράς «τόλμης πρόσωπον» ο αφηγητής επιτυγχάνει να αποδώσει συνοπτικά και με δραστικότητα το γεγονός πως για την ηρωίδα ακόμη και το να πάει στην εκκλησία απαιτούσε μεγάλο ψυχικό σθένος. Χρειαζόταν τόλμη για να εμφανιστεί μπροστά στους οικογενειάρχες και τις «αξιοσέβαστες» γυναίκες, εκείνη που συζούσε με έναν άντρα χωρίς να τον έχει παντρευτεί.  
 
γ. Με τη χρήση της αντίθεσης ο αφηγητής προβάλλει εντονότερα το υπέρμετρο κόστος που πληρώνει η ηρωίδα λόγω των κοινωνικών στερεοτύπων της εποχής. Τη στιγμή που ο άντρας ξεπερνά αλώβητος την απουσία γάμου μεταξύ τους, εκείνη είναι υποχρεωμένη να σηκώνει όλο το βάρος της ντροπής για την «άνομη» σχέση τους.
    
ΘΕΜΑ 4 (μονάδες 15)
Να σχολιάσεις, με βάση το περιεχόμενο του Κειμένου 2, τη στάση του αφηγητή απέναντι στη Χριστίνα τη Δασκάλα και να εκφράσεις τη συμφωνία ή τη διαφωνία σου με αυτή. Να αναπτύξεις την ερμηνεία σου σε 100-150 λέξεις.
 
Ο αφηγητής παρακολουθεί με συμπάθεια και κατανόηση τη δυστυχία που βιώνει η ηρωίδα, η Χριστίνα η Δασκάλα, καθώς θεωρεί πως έχει πέσει θύμα εκμετάλλευσης («Αυτή ήτο η τύχη της»). Πιεζόμενη από την ανάγκη να εργαστεί η ηρωίδα κατέφευγε στους κομματάρχες για να λάβει τις αναγκαίες συστάσεις. Ένας, όμως, από αυτούς εκμεταλλεύτηκε την ανάγκη της και την κατέστησε ερωμένη του. Της υποσχέθηκε, μάλιστα, πως θα την παντρευτεί, όταν δεν είχε πια την πολιτική δύναμη να τη διορίζει, εκθέτοντάς τη περαιτέρω στον κοινωνικό περίγυρο, καθώς δεν πραγματοποίησε ποτέ την υπόσχεσή του («Και δεν την εστεφανώθη ποτέ»). Η ηρωίδα υπέφερε σιωπηλά τη ντροπή που της προκαλούσε το γεγονός πως έμενε με τον Παναγή, χωρίς να έχουν παντρευτεί. Εκείνη δυστυχούσε, ενώ εκείνος συνέχιζε να απολαμβάνει τη ζωή του, βρίσκοντας διαρκώς νέες ερωμένες («εκείνος ακόμη είχε μαύρα τα μαλλιά, κι αυτή είχεν ασπρίσει»). Η ηρωίδα ντρεπόταν ακόμη και να πάει στην εκκλησία, διότι φοβόταν τις επικρίσεις των άλλων «τίμιων» γυναικών. Μη έχοντας, άλλωστε, την ελπίδα να αποκατασταθεί, προσδοκούσε τη μετά θάνατο συγχώρεση των αμαρτιών της και την ψυχική ανάπαυση στην άλλη ζωή («θα της δώση χώρον και τόπον χλοερόν, και άνεσιν και αναψυχήν»).
Προσωπικά συμφωνώ με τη συμπάθεια που εκφράζει ο αφηγητής για τη μοίρα της ηρωίδας, διότι εκείνη υπέφερε χωρίς να έχει διαπράξει κάτι κακό, μόνο και μόνο διότι ο «κομματάρχης» δεν θέλησε ποτέ να την παντρευτεί και να «διασώσει» την τιμή της. Πρόκειται, φυσικά, για μια άδικη κατάσταση, εφόσον εκείνος παρέμενε ανεπηρέαστος από την όποια κοινωνική πίεση ή επίκριση, ενώ η Χριστίνα βίωνε μια συνεχή ψυχική δοκιμασία και αισθήματα ντροπής.