Διαγώνισμα στον Κρητικό του Σολωμού

Vincent Brady

Λογοτεχνία Κατεύθυνσης Διαγώνισμα

Διονύσιος Σολωμός «Ο Κρητικός»

4 [21.]

Ἐκοίταξε τ’ ἀστέρια, κι ἐκεῖνα ἀναγαλλιάσαν,

Καί τήν ἀχτινοβόλησαν καί δέν τήν ἐσκεπάσαν·

Κι ἀπό τό πέλαο, πού πατεῖ χωρίς νά τό σουφρώνει,

Κυπαρισσένιο ἀνάερα τ’ ἀνάστημα σηκώνει,

5        Κι ἀνεῖ τς ἀγκάλες μ’ ἔρωτα καί μέ ταπεινοσύνη,

Κι ἔδειξε πάσαν ὀμορφιά καί πάσαν καλοσύνη.

Τότε ἀπό φῶς μεσημερνό ἡ νύχτα πλημμυρίζει,

Κι ἡ χτίσις ἔγινε ναός πού ὁλοῦθε λαμπυρίζει.

Τέλος σ’ ἐμέ πού βρίσκομουν ὀμπρός της μές στά ρεῖθρα,

10      Καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα,

Ὄχι στήν κόρη, ἀλλά σ’ ἐμέ τήν κεφαλή της κλίνει·

Τήν κοίταζα ὁ βαριόμοιρος, μ’ ἐκοίταζε κι ἐκείνη.

Ἔλεγα πώς τήν εἶχα ἰδεῖ πολύν καιρόν ὀπίσω,

Κάν σέ ναό ζωγραφιστή μέ θαυμασμό περίσσο,

Κάνε τήν εἶχε ἐρωτικά ποιήσει ὁ λογισμός μου,

15      Κάν τ’ ὄνειρο, ὅταν μ’ ἔθρεφε τό γάλα τῆς μητρός μου·

Ἤτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι ἀστοχισμένη,

Πού ὀμπρός μου τώρα μ’ ὅλη της τή δύναμη προβαίνει·

Σάν τό νερό πού τό θωρεῖ τό μάτι ν’ ἀναβρύζει

20      Ξάφνου ὀχ τά βάθη τοῦ βουνοῦ, κι ὁ ἥλιος τό στολίζει.

Βρύση ἔγινε το μάτι μου κι ὀμπρός του δέν ἐθώρα,

Κι ἔχασα αὐτό τό θεϊκό πρόσωπο γιά πολλή ὥρα,

Γιατί ἄκουγα τά μάτια της μέσα στά σωθικά μου,

Πού ἐτρέμαν καί δέ μ’ ἄφηναν νά βγάλω τή μιλιά μου·

25      Ὅμως αὐτοί εἶναι θεοί, καί κατοικοῦν ἀπ’ ὅπου

Βλέπουνε μές στήν ἄβυσσο καί στήν καρδιά τ’ ἀνθρώπου,

Κι ἔνιωθα πώς μοῦ διάβαζε καλύτερα τό νοῦ μου

Πάρεξ ἄν ἤθελε τῆς πῶ μέ θλίψη τοῦ χειλιοῦ μου:

«Κοίτα με μές στά σωθικά, πού φύτρωσαν οἱ πόνοι

..........................................................................

...........................................................................

30      Ὅμως ἐξεχειλίσανε τά βάθη τῆς καρδιᾶς μου·

Τ’ ἀδέλφια μου τά δυνατά οἱ Τοῦρκοι μοῦ τ’ ἀδράξαν,

Τήν ἀδελφή μου ἀτίμησαν κι ἀμέσως τήν ἐσφάξαν,

Τόν γέροντα τόν κύρην μου ἐκάψανε τό βράδι,

Καί τήν αὐγή μοῦ ρίξανε τή μάνα στό πηγάδι.

35      Στήν Κρήτη......................................................

Μακριά ‘πό κεῖθ’ ἐγιόμισα τές φοῦχτες μου κι ἐβγῆκα.

Βόηθα, Θεά, τό τρυφερό κλωνάρι μόνο νά ‘χω·

Σέ γκρεμό κρέμουμαι βαθύ, κι αὐτό βαστῶ μονάχο».

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Α. Στις ποιητικές συνθέσεις της Επτανησιακής Σχολής η γυναίκα προβάλλεται εξιδανικευμένη, ως πηγή ενός αγνού, συχνά πνευματικού, έρωτα. Να επιβεβαιώσετε τη διαπίστωση αυτή με στοιχεία του κειμένου.

(Μονάδες 15)

Ο Διονύσιος Σολωμός συνθέτοντας τη θεϊκή μορφή της Φεγγαροντυμένης φροντίζει να της αποδώσει μια σειρά από ιδιότητες που καθιστούν σαφή την εξιδανίκευσή της, και κατ’ επέκταση την εξιδανίκευση της γυναικείας παρουσίας στην ποίησή του. Η υπερβατική αυτή μορφή ασκεί μια πρωτόφαντη επίδραση στο φυσικό περιβάλλον (Ἐκοίταξε τ’ ἀστέρια, κι ἐκεῖνα ἀναγαλλιάσαν), αψηφά με το αιθέριο της υπόστασής της τους φυσικούς νόμους (Κι ἀπό τό πέλαο, πού πατεῖ χωρίς νά τό σουφρώνει) κι είναι φορέας μιας δύναμης που ξεπερνά πλήρως τα ανθρώπινα μέτρα (Τότε ἀπό φῶς μεσημερνό ἡ νύχτα πλημμυρίζει). Στοιχεία που ωθούν τον ήρωα να αναγνωρίσει τη θεϊκή της φύση και να την προσφωνήσει ανάλογα: Βόηθα, Θεά.

Συνάμα, ο ποιητής φροντίζει να τονίσει τόσο την εξωτερική ομορφιά της Φεγγαροντυμένης, όσο -και κυρίως- την αρτιότητα του ήθους της, που θα λειτουργήσει εν τέλει ως πρότυπο καλοσύνης για τον ήρωα (Κι ἔδειξε πάσαν ὀμορφιά καί πάσαν καλοσύνη). Η θεϊκή γυναίκα, παρά τη σαφή υπεροχή της έναντι των στοιχείων του φυσικού χώρου που την περιβάλλουν, δείχνει προς αυτά έρωτα, μα και ταπεινοσύνη, υποδηλώνοντας έτσι το βαθύ σεβασμό που αισθάνεται προς τη ζωοδόχο φύση. Με τη συνδρομή, μάλιστα, του φωτός η Φεγγαροντυμένη γίνεται το μέσο για να τονιστεί η θρησκευτικότητα του ποιητή, υποβάλλοντας την κυρίαρχη αντίληψη του χριστιανικού ανιμισμού (Κι ἡ χτίσις ἔγινε ναός πού ὁλοῦθε λαμπυρίζει).

Σε πλήρη σύνδεση με τη φύση, αλλά και φορέας του χριστιανικού πνεύματος της καλοσύνης, της αγάπης και της ταπεινοσύνης, η Φεγγαροντυμένη συνιστά μιαν εξαίρετη αισθητοποίηση του αρχαιοελληνικού προτύπου του καλοῦ κἀγαθοῦ, διηθημένου βέβαια μέσα από την ηθικότητα της χριστιανικής σημασίας των όρων.

Η Φεγγαροντυμένη κοσμημένη με όλες αυτές τις αρετές καθίσταται για τον ήρωα η ιδανική έκφανση της γυναίκας, που έρχεται να εκπληρώσει κάθε πιθανή αναζήτηση της βασανισμένης ψυχής του, είτε πρόκειται για την ανάγκη της πίστης είτε για την ερωτική έλξη είτε και για τη βαθύτερη εκείνη ανάγκη της μητρικής παρουσίας. Η δυνατότητά της, άλλωστε, να διαβάζει, να κατανοεί και να συναισθάνεται τους πιο μύχιους καημούς της ψυχής του (Γιατί ἄκουγα τά μάτια της μέσα στά σωθικά μου) φέρνουν τη μεταξύ τους επικοινωνία στο ιδανικά προσδοκώμενο επίπεδο της πλήρους κατανόησης και αποδοχής, που θα χαρακτήριζε μιαν αμφίδρομη επαφή στον πληρέστερο βαθμό της.

Θα πρέπει να τονιστεί, ωστόσο, πως η έλξη που προκύπτει ανάμεσα στον ήρωα και τη θεϊκή μορφή (Καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα), είναι το πρώτο φανέρωμα μιας βαθιάς ψυχικής σύνδεσης, η οποία παρά την ερωτική χροιά που λαμβάνει στη σκέψη του ήρωα (Κάνε τήν εἶχε ἐρωτικά ποιήσει ὁ λογισμός μου), βασίζεται πρωτίστως και κυρίως στην πνευματική επικοινωνία μεταξύ τους. Ο ήρωας θέλγεται απ’ τη μορφή της Φεγγαροντυμένης, μα δε λησμονεί την αγαπημένη του, ενώ συνάμα η υπερβατική παρουσία είναι εξ ορισμού απρόσιτη για τη θνητή υπόσταση του Κρητικού.

Β1.  Να εντοπίσετε τέσσερα σχήματα λόγου και να εξηγήσετε τη λειτουργία τους.

(Μονάδες 20)

Καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα: Με την παρομοίωση του στίχου αυτού αξιοποιείται το φαινόμενο του μαγνητισμού για να τονιστεί η έλξη ανάμεσα στον ήρωα και τη Φεγγαροντυμένη.

Τήν κοίταζα ὁ βαριόμοιρος, μ’ ἐκοίταζε κι ἐκείνη: Η επανάληψη του ρήματος «κοιτάζω» δηλώνει εμφατικά την αμοιβαιότητα της έλξης ανάμεσα στα δύο πρόσωπα.

Σάν τό νερό πού τό θωρεῖ τό μάτι ν’ ἀναβρύζει: Με την παρομοίωση αυτή επιχειρείται να αποδοθεί παραστατικότερα η ένταση με την οποία ξυπνούν και αναδύονται οι λησμονημένες αναμνήσεις του ήρωα.

Κοίτα με μές στά σωθικά, πού φύτρωσαν οἱ πόνοι: Η μεταφορά «φύτρωσαν οι πόνοι» έρχεται να αποδώσει την ένταση του πόνου που βιώνει ο ήρωας λόγω των πολλών δεινών του εμπειριών. Εμφανές εδώ το μοτίβο της δοκιμασίας.

Β2. Ο ήρωας, έχοντας αντικρίσει τη «φεγγαροντυμένη» θεϊκή μορφή, ανατρέχει σε μνήμες και βιώματα του παρελθόντος. Σε ποια σημεία του κειμένου εντοπίζονται αυτές οι αναδρομές και ποια η λειτουργία τους; (Μονάδες 20)

Η πρώτη αναδρομή της ενότητας εντοπίζεται κατά κύριο λόγο στους στίχους 13-16 όπου ο ήρωας αισθανόμενος πως η Φεγγαροντυμένη του είναι ιδιαιτέρως οικεία ανατρέχει σε μνήμες του παρελθόντος, επιχειρώντας να θυμηθεί που έχει δει ξανά τη μορφή της. Με τρεις διαφορετικές επιλογές που τονίζουν αντίστοιχα τρεις ξεχωριστές -μα εξίσου σημαντικές- πτυχές της εμπειρίας που βιώνει, ο ήρωας προχωρά στην εξιδανίκευση της Φεγγαροντυμένης. Ίσως την έχει θαυμάσει σε κάποιο ναό, όπου η μορφή της είχε αποτυπωθεί σε κάποια αγιογραφία (θρησκευτικό στοιχείο), ίσως υπήρξε δημιούργημα ερωτικών συλλογισμών (ερωτικό στοιχείο), κι ίσως τέλος να ήταν μια βρεφική μνήμη από τότε ακόμη που η μητέρα του τον θήλαζε (στοιχείο μητρικής αγάπης και ασφάλειας). Στους στίχους αυτούς ανιχνεύονται απηχήσεις πλατωνικών και αριστοτελικών απόψεων για την αναγνώριση, στα πράγματα του κόσμου τούτου, ιδεών (προτύπων) που η ψυχή μας είχε αντικρίσει σ’ ένα προσωματικό στάδιο. Η εξιδανίκευση της Φεγγαροντυμένης που προκύπτει μέσα από τη σύνδεσή της με τις πλατωνικές Ιδέες, μπορεί συνάμα να θεωρηθεί και αποτέλεσμα ρομαντικών επιρροών.

Η δεύτερη αναδρομή που μας περνά στις πρόσφατες επώδυνες εμπειρίες του ήρωα εντοπίζεται στους στίχους 31-36. Στο πλαίσιο αυτής της αναδρομής δίνονται καίρια στοιχεία για το παρελθόν του ήρωα, γίνεται αντιληπτή η αιτία της ψυχικής του οδύνης, αλλά και τονίζεται η ερημία του. Οι Τούρκοι πήραν (και αργότερα πιθανώς σκότωσαν) τα δυνατά και γενναία αδέρφια του, βίασαν κι έσφαξαν την αδερφή του, έκαψαν το βράδυ ζωντανό τον πατέρα του και πέταξαν τα ξημερώματα στο πηγάδι τη μητέρα του. Η διαφορετική ως προς την εκτέλεση, αλλά εν τέλει κοινή μοίρα των δικών του ανθρώπων, έρχεται εμμέσως να υπενθυμίσει τα πλείστα δεινά που υπέφεραν οι υπόδουλοι Έλληνες από τους Τούρκους. Η απώλεια των μελών της οικογένειάς του αιτιολογεί την απολύτως σημαντική θέση που έχει πια στη ζωή του η αγαπημένη γυναίκα, μιας κι είναι ο μόνος δικός του άνθρωπος που του έχει απομείνει. Ενώ, η αθέλητη απομάκρυνσή του από την ιερή πατρίδα, με μόνο συμβολικό ενθύμιο λίγο χώμα που κράτησε στα χέρια του, υποδηλώνουν τη σαφή επιθυμία του ήρωα να μη λησμονήσει ποτέ την Κρήτη, κι ίσως ακόμη την άσβεστη επιθυμία της επιστροφής.

Η αναφορά στη βίαιη θανάτωση των μελών της οικογένειας του ήρωα ενισχύει συνάμα το ρεαλιστικό υπόβαθρο του ποιήματος, συνδέοντάς το με γεγονότα της άμεσης εμπειρίας των Ελλήνων εκείνης της εποχής.

Γ. Να σχολιάσετε τους παρακάτω στίχους:

Κι έδειξε πάσαν ομορφιά και πάσαν καλοσύνη.

Τότε από φως μεσημερνό η νύχτα πλημμυρίζει,

Κι η χτίσις έγινε ναός που ολούθε λαμπυρίζει.

(σε μία παράγραφο 100 – 120 λέξεων) (Μονάδες 25)

Η απόλυτη ομορφιά και καλοσύνη που επιδεικνύει η Φεγγαροντυμένη μας παραπέμπει στο αρχαίο ελληνικό ιδεώδες του καλοῦ κἀγαθοῦ, το οποίο είναι ωστόσο ιδωμένο με τη χριστιανική σημασία των όρων, καθώς το εσωτερικό και εξωτερικό κάλλος συνδέονται με την ηθικότητα. Ενώ, το αδιανόητο καθ’ υπερβολή που προκύπτει απ’ το πλημμύρισμα της νύχτας με φως μεσημεριού, και η ανιούσα κλιμάκωση της φωτοχυσίας με την πλάση να τρέπεται αίφνης σε λαμπυρίζοντα ναό, τονίζουν τις υπερβατικές ιδιότητες της θεϊκής μορφής, καθιστώντας συνάμα αισθητό το χριστιανικό ανιμισμό που διέπει τη σολωμική σκέψη και αντίληψη. Το φως που είναι στενά συνδεδεμένο με την υπόσταση της Φεγγαροντυμένης λειτουργεί ως στοιχείο ελπίδας, ως μέσο προς την αυτογνωσία, αλλά και ως φανέρωμα της ισχυρής επίδρασης που ασκεί σε όλο το φυσικό χώρο γύρω της.  

[Λέξεις 125]

Δ. Στο παρακάτω απόσπασμα από τη Θεία Κωμωδία ο Δάντης αντικρίζει τη Βεατρίκη. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το απόσπασμα αυτό του Δάντη με το κείμενο του «Κρητικού» που σας δόθηκε. (Μονάδες 20)

Δάντης, Θεία Κωμωδία, Καθαρτήριο, Άσμα ΧΧΧ

Τότε μέσα από σύννεφο λουλούδια

που αγγελικά χέρια τα ρίχναν γύρω,

και μέσα κ’ έξω πέφτανε στο αμάξι,

είδα κυρά με πράσινο μανδύα

και πέπλο αστραφτερό αγριελιά ζωσμένο,

με φλόγας ζωντανής χρώμα ντυμένη.

Κ’ έξαφνα ο νους μου που είχε τόσα χρόνια

να νιώσει το θάμβος ή τον τρόμο,

τρέμει απ’ τη θεϊκή της παρουσία,

κι από το σάστισμα συνεπαρμένος,

χωρίς καν να τη δουν τα μάτια, νιώθει,

απ’ την κρυμμένη ορμή που αυτή σκορπούσε,

αβάσταχτο καημό παλιάς αγάπης.

Η δύναμη ως μου χτύπησε τα μάτια,

που με είχε πληγωμένο πριν ακόμη

τα παιδικά μου να περάσουν χρόνια.

Γυρίζω αριστερά μ’ εμπιστοσύνη καθώς στη μάνα τρέχει το παιδάκι

σαν το τρομάξει φόβος ή θλίψη,

Και στο Βιργίλιο κάνω: «Ούτε μια στάλα δε μου έμεινε αίμα πια που να μην τρέμει- Γνωρίζω της παλιάς φλόγας τ’ αχνάρια».

[Μετάφραση: Γιωργής Κότσιρας]

Το παράλληλο κείμενο έχει αντληθεί από το ιστολόγιο Φωτόδεντρο της συναδέλφου Πολίνας Μοίρα.  

Στο επίκεντρο και των δύο ποιητικών συνθέσεων βρίσκεται η έντονη επίδραση που ασκείται στην ψυχή των ηρώων από την παρουσία μιας ξεχωριστής, εξιδανικευμένης γυναικείας μορφής. Στο ποίημα του Σολωμού η γυναικεία αυτή μορφή είναι η θεϊκή Φεγγαροντυμένη, ενώ στο ποίημα του Δάντη η Βεατρίκη, μια νεαρή γυναίκα που ο ποιητής είχε συναντήσει ήδη από τα παιδικά του χρόνια κι είχε αργότερα αγαπήσει βαθιά.

Οι δύο ποιητές φροντίζουν να προσδώσουν ιδιαίτερη έμφαση στην παρουσίαση των γυναικείων μορφών, επιχειρώντας μάλιστα μια σύνδεση με το στοιχείο της θειότητας. Παρατηρούμε, έτσι, την εμφάνιση της Βεατρίκης να συνοδεύεται από πληθώρα λουλουδιών που ρίχνουν χέρια αγγέλλων, ενώ ο ποιητής χαρακτηρίζει την παρουσία της θεϊκή, έστω κι αν επί της ουσίας πρόκειται για μια θνητή γυναίκα. Στο ποίημα, ωστόσο, του Σολωμού η Φεγγαροντυμένη συνιστά μια πραγματικά θεϊκή μορφή που έχει τη δυνατότητα όχι μόνο να πατά πάνω στο νερό της θάλασσας, αλλά και να φωτίζει τη νύχτα με φως μεσημεριού.

Το αστραφτερό πέπλο και το χρώμα της φλόγας στο ένδυμα της Βεατρίκης δημιουργούν μια σύνδεση με το φως, που αποτελεί άλλωστε το μόνο που καλύπτει την παρουσία της Φεγγαροντυμένης. Η αξιοποίηση του φωτός –πιο εμφανής στο ποίημα του Σολωμού- δημιουργεί εύλογες συσχετίσεις με την έννοια της αγνότητας, που χαρακτηρίζει τις δύο γυναίκες.  

Ο Δάντης μόλις αντιλαμβάνεται την παρουσία της Βεατρίκης μένει έκθαμβος, σαστίζει και τρέμει, προτού μάλιστα μπορέσει να τη δει πραγματικά, κάτι που μας παραπέμπει στο συναισθηματικό ξέσπασμα του Κρητικού, όπου ακόμη και χωρίς να βλέπει πια τη Φεγγαροντυμένη λόγω των δακρύων του, ένιωθε έντονη την επίδρασή της στην ψυχή του. Βεβαία, ενώ για τον Δάντη η συγκίνηση προκύπτει από την αναζωπύρωση της αγάπης που ένιωθε από παλιά για τη Βεατρίκη, για τον Κρητικό η συγκίνηση προέρχεται από τα τραγικά βιώματα του πρόσφατου παρελθόντος του.

Η θέαση της Βεατρίκης γυρνά το ποιητικό υποκείμενο σε μνήμες της παιδικής του ηλικίας, όταν την είχε αντικρίσει για πρώτη φορά, και του προκαλεί τέτοια συναισθηματική ένταση, ώστε αισθάνεται ακόμη και το αίμα του να τρέμει. Η νοητή αυτή επιστροφή στο παρελθόν εντοπίζεται και στο ποίημα του Σολωμού, όπου ο ήρωας επιχειρεί να θυμηθεί που έχει δει ξανά τη μορφή της Φεγγαροντυμένης και του είναι τόσο οικεία. Στο πλαίσιο, μάλιστα, αυτής της αναδρομής γίνεται αισθητή η εξιδανίκευση της γυναικείας μορφής και η σύνδεσή της με ψυχικές και συναισθηματικές του ανάγκες. Ενώ, τα δάκρυά του στη συνέχεια φανερώνουν το βαθμό στον οποίο συγκινείται και επηρεάζεται από την παρουσία της θεϊκής αυτής γυναίκας.

Αν και στα δύο ποιήματα οι γυναικείες αυτές παρουσίες εξιδανικεύονται και ασκούν ισχυρή επίδραση στους ήρωες, υπάρχει μια ουσιαστική διαφορά. Η Βεατρίκη είναι για τον Δάντη η γυναίκα που αγαπά από πολύ νέος και όλη του η ταραχή αντλείται απ’ την ανάμνηση αυτής της αγάπης. Αντιθέτως, ο Κρητικός βιώνει πολύ δυνατά συναισθήματα κυρίως γιατί στο πρόσωπο της Φεγγαροντυμένης βρίσκει κατανόηση και συμπόνια για τα βάσανά του (Τ’ ἀδέλφια μου τά δυνατά οἱ Τοῦρκοι μοῦ τ’ ἀδράξαν...), αλλά και μιαν ελπίδα σωτηρίας για την αγαπημένη του (Βόηθα, Θεά, τό τρυφερό κλωνάρι μόνο νά ‘χω).

Συνάμα, ας προσεχθεί πως ενώ η Φεγγαροντυμένη στρέφεται μαγνητικά προς τον ήρωα και δημιουργείται γοργά μεταξύ τους μια ισχυρή πνευματική σύνδεση που βασίζεται στην οπτική επαφή, ο Δάντης δεν κερδίζει -στο συγκεκριμένο απόσπασμα- την προσοχή της Βεατρίκης.

Ένα επιμέρους κοινό στοιχείο ανάμεσα στα κείμενα είναι πως οι ήρωες δεν είναι μόνοι τους τη στιγμή που βιώνουν την έντονη επίδραση από την παρουσία των γυναικείων μορφών. Ο Δάντης έχει κοντά του, ως καθοδηγητή, τον γνωστό ποιητή Βιργίλιο, ενώ ο Κρητικός κρατά στα χέρια του την αγαπημένη του.  

Τέλος, παρατηρούμε πως η αναφορά του Δάντη στην εμπιστοσύνη με την οποία στρέφεται προς τον Βιργίλιο «καθώς στη μάνα τρέχει το παιδάκι» εμπεριέχει την αναφορά στη μητρική παρουσία, και τη συνεπαγόμενη αίσθηση ασφάλειας, που συναντάμε και στο ποίημα του Σολωμού «Κάν τ’ ὄνειρο, ὅταν μ’ ἔθρεφε τό γάλα τῆς μητρός μου».

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ρατσισμός

David Uzochukwu

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Ρατσισμός

Ρατσισμός: Η κοινωνική ή πολιτική πρακτική διακρίσεων, που βασίζεται στο δόγμα της ανωτερότητας μιας φυλής, εθνικής ή κοινωνικής ομάδας και στην καλλιεργημένη αντίληψη των μελών της ότι οφείλουν να περιφρουρήσουν την αμιγή σύσταση, την καθαρότητα της ομάδας τους, καθώς και τον κυριαρχικό τους ρόλο έναντι των υπόλοιπων φυλετικών, εθνικών, κοινωνικών κ.λπ. ομάδων, που θεωρούνται από αυτά κατώτερες.

Ο ρατσισμός είναι ένα πολύπλευρο φαινόμενο με σημαντικά αρνητικό αντίκτυπο, οι ποικίλες εκφάνσεις του οποίου φανερώνουν τόσο την παθογένεια των κοινωνιών όσο και τη συμπλεγματική φύση των ανθρώπων. Είναι, μάλιστα, τόσες οι επιμέρους μορφές που λαμβάνει, ώστε σχεδόν κάθε άνθρωπος μοιάζει να ανήκει σε μιαν ετερότητα που βιώνει κάποιου είδους ρατσιστική διάκριση.

- Φυλετικός ρατσισμός: Διακρίσεις εις βάρος των ανθρώπων με γνώμονα τη φυλή στην οποία ανήκουν, με σημαντικότερο παράδειγμα αυτό της μαύρης φυλής, που έχει γνωρίσει κατά το παρελθόν βίαιη υποδούλωση, δολοφονικές διώξεις, καθώς και μια συνεχή υπονόμευση και υποτίμηση της αξίας της.

- Εθνικός ρατσισμός: Διακρίσεις που βασίζονται στην αβάσιμη πεποίθηση της υπεροχής ορισμένων εθνών ή φυλών έναντι άλλων, που καταλήγουν συχνά σε ακραίες βιαιότητες. Στον εθνικό ρατσισμό εντάσσεται και η αρνητική υποδοχή και κακομεταχείριση μεταναστών και προσφύγων στις χώρες όπου προσφεύγουν αναζητώντας ασφάλεια και μια καλύτερη ποιότητα ζωής.

- Κοινωνικός ρατσισμός: Στο πλαίσιο του κοινωνικού ρατσισμού εντάσσονται, μεταξύ άλλων, οι διακρίσεις εις βάρος: των γυναικών, των ατόμων με ειδικές ανάγκες, των ομοφυλόφιλων, των μειονοτήτων. Ενώ, διευρύνεται σημαντικά, αν ληφθεί υπόψη πως κάθε είδους διάκριση των πολιτών ανάλογα με την οικονομική και κοινωνική τους θέση, το επάγγελμα, το πνευματικό και πολιτιστικό τους υπόβαθρο, την πολιτική τους ιδεολογία, τη σωματική εμφάνιση, την ενδυμασία, τον τρόπο ζωής και τη νοητική τους ικανότητα, συνιστά έκφανση κοινωνικού ρατσισμού.

Ιστορικές πτυχές του φαινομένου

Το φαινόμενο του ρατσισμού και κυρίως του φυλετικού διατρέχει την ανθρώπινη ιστορία, καθώς η βασική και αυτονόητη αλήθεια της ισότητας όλων των ανθρώπων δεν ήταν πάντοτε δεδομένη, και αμφισβητήθηκε ποικιλοτρόπως, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οικονομικά συμφέροντα.

Η δύναμη των όπλων και η οικονομική ισχύς θεωρήθηκαν, κατά τους προηγούμενους αιώνες, επαρκείς «αιτιολογίες» από τους λευκούς ανθρώπους, για να χρησιμοποιήσουν ως δούλους εκατομμύρια μαύρους από την αφρικανική ήπειρο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής χρειάστηκε ένας πολύνεκρος εμφύλιος πόλεμος (1861-1865) ανάμεσα στις βόρειες και τις νότιες πολιτείες προκειμένου οι δεύτερες να δεχτούν την κατάργηση της δουλείας.

Οι διακρίσεις, ωστόσο, απέναντι στους μαύρους συνεχίστηκαν για ακόμη έναν αιώνα, και μόλις το 1964 ψηφίστηκε το διάταγμα που καθιστούσε παράνομη κάθε είδους διάκριση που σχετιζόταν με τη φυλή, το χρώμα, αλλά και το φύλο των πολιτών στις ΗΠΑ. Ενώ, η πορεία μέχρι αυτό το διάταγμα ήταν γεμάτη διεκδικήσεις και αγώνες από τους μαύρους πολίτες, οι οποίοι βίωναν συνεχώς ταπεινωτικές συμπεριφορές από τους λευκούς συμπολίτες τους. Το 1955, για παράδειγμα, η Rosa Parks, μια μαύρη γυναίκα, δικάστηκε και τιμωρήθηκε επειδή δεν παραχώρησε τη θέση της στο λεωφορείο σ’ έναν λευκό επιβάτη.

«Οι νέγροι, που κατοικούν συνήθως σε καλύβες, εργάζονται σκληρά 16-18 ώρες την ημέρα, αποτελούν αντικείμενο καλύτερης μεταχείρισης στη Βιρτζίνια, αλλά είναι περισσότερο δυστυχείς στους ορυζώνες των Καρολίνων ζουν γενικώς σε άθλιες συνθήκες, παραμένουν αμόρφωτοι [...]. Η αύξηση του αριθμού των δούλων δεν μπορεί να παρακολουθήσει την αύξηση της παραγωγής που διπλασιάζεται κάθε δέκα έτη. Με όλα τα μέσα εφοδιάζουν τις αγορές δούλων στις οποίες οι τιμές ανεβαίνουν. Σε μερικές περιοχές μάλιστα επιδίδονται σε πραγματική κτηνοτροφία «εγχρώμων κτηνών» [...]

[Μ. Crouzet, Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού. Νεώτεροι Χρόνοι]

Ενώ, το ρατσιστικό παραλήρημα του Αδόλφου Χίτλερ και ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος των 36 εκατομμυρίων νεκρών, περιελάμβανε και μια απάνθρωπη επιχείρηση γενοκτονίας των Εβραίων, ως οικονομικών εχθρών του γερμανικού έθνους.

[Προκειμένου να επιτευχθεί η «τελική λύση» του προβλήματος, το οποίο, κατά τους ναζί, προκαλούσε η εκτεταμένη διεθνής παρουσία του εβραϊκού στοιχείου, επινοήθηκαν και εφαρμόστηκαν από τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του εφιαλτικές πρακτικές, πρωτοφανέρωτες στην παγκόσμια ιστορία: φυσική εξόντωση μετά από επώδυνη παραμονή σε γκέτο ή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, μαζικές εκτελέσεις, χρήση δηλητηριωδών αερίων -όπως το «Τσυκλόν Β»- προκειμένου να προκληθεί μαζικά ο θάνατος. Σε εκατομμύρια αριθμούνται τα θύματα της πρωτοφανούς αυτής τραγωδίας - μόνο από την Ελλάδα πάνω από 70.000. Στρατόπεδα όπως του Άουσβιτς, της Τρεμπλίνκα, του Νταχάου, του Μπέλζετς ή του Σόμπιμπορ έχουν γίνει συνώνυμα απανθρωπιάς και τρόμου.]

Η Άρια φυλή

Μια από τις θεωρίες που θέλησε να προωθήσει η ναζιστική Γερμανία προκειμένου να αιτιολογήσει τη διάθεσή της για κυριαρχία στον Ευρωπαϊκό χώρο, ήταν πως το γερμανικό έθνος ανήκε στον ανώτερο φυλετικό τύπο της ευρωπαϊκής φυλής. Όπως, αντιστοίχως, στη φασιστική Ιταλία αναζητήθηκε η υπεροχή των Ιταλών μέσω της αναδρομής στα επιτεύγματα των Ρωμαίων προγόνων τους. 

Συνάμα, ένα σημαντικό ζήτημα για τη ναζιστική Γερμανία ήταν η καθαρότητα της φυλής, καθώς θεωρούσαν πως οι προσμίξεις με άλλους φυλετικούς τύπους ευθύνονταν για τον παρατηρούμενο εκφυλισμό του γερμανικού έθνους.

 Στην πραγματικότητα, βέβαια, δεν υπάρχει καμία επιστημονική στήριξη για την ανωτερότητα κάποιας φυλής ή φυλετικού τύπου, όπως επίσης δεν είναι καν εφικτή η ύπαρξη φυλετικής καθαρότητας. Εκείνο που επιδίωκε η ναζιστική Γερμανία δηλώνοντας την υπεροχή της έναντι των άλλων Ευρωπαίων και παράλληλα στιγματίζοντας κάποιους άλλους φυλετικούς τύπους, όπως των Εβραίων και των Σλάβων -κύριος σλαβικός αντίπαλος οι Ρώσοι- ήταν να ενισχύσει, έστω και με ανυπόστατα επιχειρήματα, την προσπάθειά της να εξαλείψει τους οικονομικούς και ιδεολογικούς εχθρούς της.

Αίτια του φαινομένου

Ψυχολογικά:

- Η ανάγκη των ανθρώπων να καλύψουν τυχόν συναισθήματα μειονεξίας που τους προκαλούνται λόγω χαμηλής αυτοεκτίμησης, τους ωθεί συχνά στην αναζήτηση εκείνων των στοιχείων που τους καθιστούν υπέρτερους άλλων. Είναι σύνηθες, επομένως, να επιτίθενται με μειωτικά σχόλια -αν όχι με πράξεις βίας- εναντίον άλλων, μόνο και μόνο για να λάβουν την πρόσκαιρη ικανοποίηση της ενίσχυσης του προσωπικού τους γοήτρου. Μειώνοντας τους άλλους, αισθάνονται καλύτερα για τον εαυτό τους, εκτονώνοντας -και όχι επιλύοντας- τα δικά τους συμπλέγματα κατωτερότητας.

- Συνάμα, κάθε ψυχολογική ένταση, από εσωτερικές ανισορροπίες που δεν έχουν βρει την επίλυσή τους, μπορεί εν δυνάμει να προκαλέσει συναισθήματα εχθρότητας ή την επιθυμία να βρεθεί το εξιλαστήριο θύμα στο οποίο θα ξεσπάσει η εσωτερική αυτή ένταση. Καταπιεσμένη σεξουαλικότητα, αισθήματα μειονεξίας, μακροχρόνιο άγχος λόγω ποικίλων άλλων παραγόντων, είναι μερικές μόνο από τις πιθανές αιτίες που εμποδίζουν το άτομο να αποδεχτεί τον εαυτό του, και άρα να αποδεχτεί και να εκτιμήσει πλήρως τους άλλους.

Το άτομο καταλήγει, έτσι, να αντιμετωπίζει αρνητικά ή και να στιγματίζει χαρακτηριστικά και συμπεριφορές άλλων ανθρώπων, μη θέλοντας επί της ουσίας να παραδεχτεί επίπονες για αλήθειες για τον ίδιο του τον εαυτό.

- Η αδυναμία, άλλωστε, του ατόμου να αποδεχτεί τον εαυτό του -με τις όποιες πιθανές ελλείψεις του-, το ωθεί σε αναποτελεσματικές συμπεριφορές απέναντι στη διαφορετικότητα. Έκφανση αυτών είναι κι η ανάγκη ένταξης σε μια ομάδα (φυλετική, πολιτική ή άλλη)∙ ένταξη που του προσφέρει το αίσθημα πως ανήκει κάπου, πως γίνεται αποδεκτό και πως αποκτά θέση σε μια συλλογική ταυτότητα.

- Τα συναισθήματα εχθρότητας απέναντι στους άλλους, απέναντι στο διαφορετικό, που ενυπήρχαν στο άτομο κι ίσως παρέμεναν ανενεργά όσο κινούταν ως μονάδα, ενισχύονται στο πλαίσιο της ομάδας και με τη δυναμική της μαζικής εκτόνωσης οδηγούν συχνά στις πιο βίαιες εκφράσεις του ρατσισμού.

Οικονομικά:

-  Η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης μιας χώρας επιτείνει την εμφάνιση ρατσιστικών φαινομένων, ιδίως απέναντι στους οικονομικούς μετανάστες, οι οποίοι στοχοποιούνται ως δήθεν υπαίτιοι της συνολικής κατάστασης, έστω κι αν οι μετανάστες απασχολούνται συνήθως σε θέσεις εργασίας που οι εντόπιοι αποφεύγουν ή δεν επιλέγουν καθόλου. Μη δυνάμενοι οι πολίτες να στρέψουν το θυμό τους προς εκείνους που είναι κυρίως υπεύθυνοι για την οικονομική πορεία του κράτους, επιλέγουν ως εύκολο στόχο τους ήδη περιθωριοποιημένους μετανάστες.

- Η οικονομική κρίση παρόλο που εξετάζεται συχνά ως γενεσιουργό αίτιο του ρατσισμού, δεν είναι παρά η ζητούμενη αφορμή για να εκδηλωθούν πιο έντονα ήδη υπάρχουσες απαρέσκειες των ανθρώπων.

- Με αφορμή, άλλωστε, τη γενικότερη οικονομική κατάσταση πολλοί είναι εκείνοι που βρίσκουν -και έβρισκαν- ως πρόφαση τις ρατσιστικές αντιλήψεις για να δικαιολογήσουν τη στυγνή οικονομική εκμετάλλευση εις βάρος των μεταναστών.

- Σύνηθες απότοκο της οικονομικής κρίσης είναι και το φανέρωμα του σοβινισμού, που ενισχύει και υποδαυλίζει φαινόμενα ρατσιστικής συμπεριφοράς.

«Το γερμανικό έθνος δεν θα μπορέσει ποτέ πια ν’ αναγεννηθεί, αν δεν αντιμετωπίσει αποφασιστικά το φυλετικό πρόβλημα και σαν επακόλουθο το πρόβλημα των Εβραίων.»

[Αδόλφος Χίτλερ, Ο αγών μου]

Σοβινισμός:

[Τυφλός εθνικισμός που χαρακτηρίζεται από τη φανατική εξύμνηση κάθε εθνικού στοιχείου, από απόρριψη και περιφρόνηση των στοιχείων άλλων λαών.]

- Σε περιόδους οικονομικής ή και πολιτικής κρίσης παρουσιάζεται έξαρση του σοβινισμού (εθνικισμού), καθώς οι πολίτες αισθάνονται την ανάγκη συσπείρωσης και προάσπισης των θιγόμενων συμφερόντων τους. Αντικρίζουν τους αλλοεθνείς κατοίκους της χώρας -τους μετανάστες-, αλλά και τις εθνολογικές μειονότητες ως μέρος του οικονομικού προβλήματος και τους απορρίπτουν.

- Ο εθνικισμός αξιοποιείται, συχνά, από τους κυβερνώντες ως μέσο αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης από προβλήματα ή παθογένειες δικής τους υπαιτιότητας, προκειμένου να απαλλαγούν από την ενδεχόμενη λαϊκή απαίτηση να αναγνωρίσουν και να αναλάβουν τις ευθύνες τους.

- Ο εθνικισμός, που συνιστά μια ανεπιθύμητη ακρότητα σε σχέση με την υγιή και θεμιτή φιλοπατρία, υποδηλώνει επί της ουσίας την ανασφάλεια των πολιτών για το μέλλον τόσο της χώρας όσο και το δικό τους. Φαινόμενα όπως η οικονομική αστάθεια, η εισροή μεταναστών, αλλά και η επιδείνωση της εθνικής κατάστασης σε σχέση με άλλα μεγαλύτερα και ισχυρότερα κράτη, ωθούν τους πολίτες σε μια τάση αυτοπροστασίας, η οποία εκδηλώνεται εν τέλει με την υπερβολική προσήλωση σε ό,τι τονίζει την εθνική τους ταυτότητα∙ σε ό,τι τους διαφοροποιεί από τα άλλα έθνη και κράτη.

- Οι πολίτες κυρίως μικρότερων κρατών είναι περισσότερο ευάλωτοι σε προπαγανδιστικές πράξεις εκμετάλλευσης της ανησυχίας που τους προκαλεί η συνύπαρξη με αυξημένο αριθμό αλλοεθνών. Ο φόβος για την πιθανή αλλοίωση της εθνολογικής και πολιτιστικής ταυτότητας, καθώς και η ανασφάλεια σε σχέση με την οικονομική κατάσταση της χώρας, καθιστούν ευκολότερη τη χειραγώγησή τους από πολιτικούς ή άλλους σχηματισμούς, που επιχειρούν να χρησιμοποιήσουν προς όφελός τους την ξενοφοβία και τη μη ανοχή στη διαφορετικότητα. 

«Πρέπει ακόμα να υπογραμμίσουμε στους οπαδούς του κινήματός μας και γενικότερα να κάνουμε γνωστό σ’ ολόκληρο το λαό, ότι οι Εβραϊκές εφημερίδες δεν είναι παρά ένας ειρμός από ψέματα.

Ακόμη κι όταν ένας Εβραίος λέει την αλήθεια έχει σαν απώτερο και προκαθορισμένο σκοπό να καλύψει μιαν άλλη πιο μεγάλη απάτη∙ ακόμη και σ’ αυτή την περίπτωση ενεργεί βάσει ενός προδιαγεγραμμένου σχεδίου. Ο Εβραίος είναι ο μεγάλος αφέντης του ψέματος: ψέμα κι απάτη είναι τα πολεμικά του όπλα.»

[Αδόλφος Χίτλερ, Ο αγών μου]

Ελλιπής παιδεία:

- Σημαντικό ζητούμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, τόσο στο σχολείο όσο και στο πλαίσιο της οικογένειας, θα έπρεπε να είναι η θετική πρόσληψη της διαφορετικότητας. Η επίμονη αναπαραγωγή στερεοτύπων και έτοιμων σχημάτων θέασης του κόσμου, φέρνει από μικρή ηλικία τα παιδιά αντιμέτωπα με συγκεκριμένα πρότυπα, τα οποία θεωρούνται αποδεκτά και επιθυμητά. Ετοιμάζεται, έτσι, από νωρίς το έδαφος, όχι μόνο για την απόρριψη και τη μη αποδοχή των άλλων, αλλά πρωτίστως για την επικριτική αντιμετώπιση του ίδιου του εαυτού, που προφανώς δεν μπορεί να πληροί όλα αυτά τα ιδεατά πρότυπα.

- Οι βασικοί φορείς της εκπαιδευτικής διαδικασίας με την προβολή συγκεκριμένων προτύπων, με την εμμονή στην ομοιομορφία και τη μη παρέκκλιση από την υποτιθέμενη νόρμα, δημιουργούν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τα συμπλέγματα εκείνα που γεννούν και θρέφουν τον ρατσισμό.

- Κύριο μέλημα της εκπαίδευσης θα πρέπει να είναι η αποδοχή κάθε παιδιού γι’ αυτό ακριβώς που είναι, καθώς μόνο μέσω της αποδοχής ενισχύεται η αυτοπεποίθηση και η εσωτερική σταθερότητα, ώστε το υπό διαμόρφωση άτομο να είναι δεκτικό στη διαφορετικότητα και απόλυτα έτοιμο να αναγνωρίσει και να σεβαστεί την αξία του άλλου.

- Τα στερεότυπα που κυριαρχούν στο χώρο της εκπαίδευσης, στην οικογένεια, αλλά και στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, συνθέτουν μια διαστρεβλωμένη εικόνα της πραγματικότητας, όπου μια σειρά λανθασμένων και συχνά επικίνδυνων απόψεων αναπαράγονται άκριτα. Θέματα, όπως είναι η ισότιμη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, η ηθική αξία των μεταναστών, ο σεβασμός στις διαφορετικές θρησκείες και τους ξένους πολιτισμούς κ.ο.κ, είτε παραγνωρίζονται είτε παρουσιάζονται με ιδιαίτερα υπονομευτικό τρόπο.

- Η δυνατότητα των πολιτών να δεχτούν άφοβα την πολυπολιτισμική διεύρυνση των σύγχρονων κοινωνιών, η αίσθηση εμπιστοσύνης στην ασφάλεια της εθνικής τους ταυτότητας, η αποδοχή και η εκτίμηση προς τους άλλους ανθρώπους, έστω κι αν έχουν πλείστες μεταξύ τους διαφοροποιήσεις, απαιτούν όχι μια πρόχειρη παιδαγωγική διαδικασία που θα βασίζεται σε έτοιμο στερεοτυπικό υλικό, αλλά μια συνετή προσέγγιση που θα τονίζει έγκαιρα τόσο την πίστη στην αξία του εαυτού όσο και το σεβασμό προς τον άλλον άνθρωπο.

- Η προφύλαξη της συναισθηματικής και ψυχικής σταθερότητας των νέων ανθρώπων μέσα από την άνευ όρων αποδοχή και το σεβασμό, θα δημιουργούσε από νωρίς τις απαιτούμενες αντιστάσεις στις ρατσιστικές αντιλήψεις. Ενώ, η ενίσχυση της φιλοπατρίας, χωρίς τις ακρότητες του εθνικισμού, θα προδιέθετε τους νέους αφενός να αισθάνονται ασφαλείς για τη δική τους ταυτότητα και αφετέρου να μην αντικρίζουν με φόβο ή άγνοια τη διαφορετικότητα των άλλων εθνοτήτων.

«Οι λαοί που αρνούνται να διαφυλάξουν την αγνότητα της ράτσας τους αρνούνται συγχρόνως στον ίδιο τον εαυτό τους την ικανότητα ν’ αντιδράσει και να σταθεί ενωμένος σε κάθε εκδήλωση.

Η διάλυση κι η εξάρθρωση του υποκειμένου είναι η φυσική κι αδιαμφισβήτητη συνέπεια της αλλοίωσης του αίματος ενός λαού και η αποσύνθεση των πνευματικών και δημιουργικών του δυνάμεων δεν είναι παρά το αποτέλεσμα των διαμορφώσεων που συνέβησαν στις ρατσικές του καταβολές.»

[Αδόλφος Χίτλερ, Ο αγών μου]

Κοινωνικά:

- Οι ρατσιστικές συμπεριφορές βρίσκουν, όπως είναι αναμενόμενο, πρόσφορο έδαφος απέναντι στις κάθε είδους μειονότητες μιας κοινωνίας, εφόσον οι πολίτες δεν είναι έτοιμοι να σεβαστούν την ετερότητα. Υπ’ αυτή την έννοια είτε πρόκειται για θρησκευτικές μειονότητες είτε για εθνολογικές είτε για οποιοδήποτε άλλο είδος, γίνεται αντιληπτό πως πρόκειται για άτομα που έρχονται διαρκώς αντιμέτωπα με την ανοιχτή ή και συγκαλυμμένη εχθρότητα των γύρω τους.

- Η τάση των ανθρώπων να συγχρωτίζονται και να διατηρούν επαφές μόνο με άτομα κοινών με αυτούς χαρακτηριστικών, προκαλεί μια ιδιότυπη απομόνωση, η οποία εύκολα ωθεί στην απόρριψη και το ρατσισμό απέναντι σε ανθρώπους που δεν ανήκουν στην ίδια ή παρόμοια ομάδα (εθνολογική, φυλετική, πολιτική ή άλλη).

- Οι πολυειδείς διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα μέλη μιας κοινωνίας (άντρες – γυναίκες, Έλληνες – αλλοεθνείς, χριστιανοί – μουσουλμάνοι, κ.ο.κ.), δημιουργούν ένα ισχυρό πλέγμα αντιθέσεων, το οποίο αντί να επιλύεται σε μιαν αρμονική συνύπαρξη, οδηγεί συχνά σε εντάσεις ρατσιστικής υφής.

-  Τις ανασφάλειες και την ανησυχία των μελών μιας κοινωνίας εκμεταλλεύονται συχνά επίδοξοι πολιτικοί, οι οποίοι θέλοντας να αυξήσουν την πολιτική τους επιρροή καλλιεργούν σκοπίμως τις ρατσιστικές αντιλήψεις και τη αρνητική προδιάθεση των πολιτών απέναντι στο ξένο στοιχείο.

Συνέπειες του φαινομένου

- Τα άτομα που γίνονται δέκτες ρατσιστικών συμπεριφορών βιώνουν ό,τι μπορεί να εκληφθεί ως ψυχολογική κακοποίηση -αν δεν πέφτουν θύματα ακόμη και σωματικής βίας-, γεγονός που υπονομεύει τη συναισθηματική τους ακεραιότητα. Πόνος, απογοήτευση, απαισιοδοξία, αλλά και οργή είναι μερικά μόνο από τα συναισθήματα που συνοδεύουν τα θύματα του ρατσισμού.

- Το γεγονός, άλλωστε, ότι ο ρατσισμός οδηγεί συχνά στην περιθωριοποίηση ορισμένων ατόμων, προκαλεί ως αντίδραση τη διάθεση μιας απάντησης. Η βία γεννά εύλογα τη βία, και η απόρριψη της μιας πλευράς μεταφράζεται σε διάθεση απόρριψης κι από την άλλη.

Αν, μάλιστα, λάβουμε υπόψη μας πως λόγω του ρατσιστικού αποκλεισμού ορισμένα μέλη της κοινωνίας δεν έχουν πρόσβαση σε στοιχειώδη δικαιώματα, όπως αυτό της αξιοπρεπούς εργασίας, τότε συνειδητοποιούμε την ευθύνη της ίδιας της πολιτείας για ορισμένες, παραβατικές ή κάποτε και εγκληματικές συμπεριφορές.

- Ο ρατσισμός, βέβαια, ακόμη κι όταν παρέχεται εργασία σε άτομα που δεν γίνονται αποδεκτά ως ισότιμα, γίνεται το μέσο μιας ανηλεούς οικονομικής εκμετάλλευσης και μιας συνεχούς παραβίασης βασικών εργατικών δικαιωμάτων. Οι συνθήκες εργασίες για τους μετανάστες είναι συχνά απάνθρωπες, ενώ προφανής είναι και η δυσκολία που συναντούν, αν θελήσουν να διεκδικήσουν ό,τι δικαιούνται και τους αναλογεί.

- Μια κοινωνία στην οποία κυριαρχεί ο ρατσισμός -σε όποια του έκφανση- τρέπεται γοργά σε μια κοινωνία όπου επικρατεί η έλλειψη αξιοκρατίας και η διάκριση των πολιτών σε κατηγορίες. Πλάι στους προνομιούχους πολίτες, που γίνονται αποδεκτοί και αντιμετωπίζονται με πλήρη σεβασμό, υπάρχουν και οι πολίτες εκείνοι που βλέπουν τα δικαιώματά τους να καταπατούνται, χωρίς κανείς να μεριμνά γι’ αυτούς.

Είναι σαφές, βέβαια, πως όποιου είδους διάκριση ανάμεσα στα μέλη μιας κοινωνίας προκαλεί εντάσεις και εγκυμονεί τον κίνδυνο μιας απρόσμενα δυναμικής αντίδρασης.

- Η επικράτηση, και άρα η αποδοχή, ρατσιστικών συμπεριφορών σε μια κοινωνία σηματοδοτεί τον εκφυλισμό των ηθικών αξιών και της ποιότητας των μελών της. Πολίτες που δέχονται την παραβίαση δικαιωμάτων των συνανθρώπων τους∙ πολίτες που δεν αναγνωρίζουν την αδιαμφισβήτητη αξία του άλλου ανθρώπου, προδίδουν κάθε έννοια ανθρωπισμού.

- Συνάμα, τα άτομα που πέφτουν θύματα ρατσισμού είναι εύλογο να μην έχουν πλέον τη διάθεση να προσφέρουν στο υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, ούτε ίσως την επιθυμία να ακολουθούν τις όποιες υποδείξεις και αξιώσεις της πολιτείας. Προκύπτει έτσι μια ανεπιθύμητη ρήξη στη συνοχή της κοινωνίας.

- Τόσο οι θύτες του ρατσισμού -εφόσον δεν έχουν την αναγκαία ηθική ακεραιότητα κι εφόσον είναι προφανές πως δεν σέβονται απόλυτα την αξία του ανθρώπου- όσο και τα θύματα -εφόσον έχουν υποστεί τέτοιου είδους συμπεριφορές που τους έχουν δημιουργήσει συναισθήματα εχθρότητας ή έστω έντασης- τρέπονται σε άτομα που μπορούν να χειραγωγηθούν εύκολα. Η πρόσφατη ιστορία μας έχει δείξει, άλλωστε, σε ποιες ακρότητες μπορούν να φτάσουν οι άνθρωποι ρατσιστικών αντιλήψεων, αν καλλιεργηθεί επαρκώς ο φανατισμός τους.

- Τα άτομα ρατσιστικών αντιλήψεων διακρίνονται για το δογματικό τρόπο σκέψης, αλλά το κυριότερο για την αδυναμία τους να αποδεχτούν τις ανθρωπιστικές εκείνες αξίες που θα μπορούσαν να προσφέρουν μια καλύτερη και πιο αρμονική ποιότητα ζωής σε όλα τα μέλη του κοινωνικού συνόλου.