Διαγώνισμα: Ιστορία προσανατολισμού [Οι οικονομικές εξελίξεις κατά τον 20ο αιώνα & Χειραφέτηση και αναμόρφωση (1844-1880)]

Jaroslaw Grudzinski

Διαγώνισμα: Ιστορία προσανατολισμού [Οι οικονομικές εξελίξεις κατά τον 20^ο αιώνα & Χειραφέτηση και αναμόρφωση (1844-1880)]

ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

           

ΘΕΜΑ Α1

Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

α. Εκλεκτικοί

β. Πεδινοί

γ. Φεντερασιόν 

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Α2

Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:

α. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ελλάδας (ΣΕΚΕ) μετονομάστηκε σε Λαϊκό κόμμα.

β. Η «διχοτόμηση της δραχμής» ήταν ένα μέτρο που πήρε ο Βενιζέλος για να μπορέσει να καλύψει τις ανάγκες του πολέμου στο μικρασιατικό μέτωπο.

γ. Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων κλόνισε την ελληνική οικονομία.

δ. Η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε την κατασκευή τηλεφωνικού δικτύου.

ε. Η παγκόσμια οικονομική κρίση έφτασε στην Ελλάδα σε μια εποχή «ευημερίας».

Μονάδες 5

ΘΕΜΑ Β1

Τι προέβλεπε το τρικουπικό κόμμα για το πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της χώρας και ποιες προσπάθειες έγιναν για την υλοποίησή του;  Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Β2

Ποια πλεονεκτήματα, που επέτρεπαν μια θετική οικονομική πορεία, εξασφάλισε η Ελλάδα στη διάρκεια του Μεσοπολέμου (1919-1939);

Μονάδες 15

ΟΜΑΔΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΘΕΜΑ Γ1

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας δίνονται παρακάτω, να αναφερθείτε στο περιεχόμενο του Συντάγματος του 1844 σχετικά με:

α) τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών (μονάδες 4)

β) το δικαίωμα της ψηφοφορίας και την εκλογική διαδικασία (μονάδες 9)

γ) την κατανομή των εξουσιών (μονάδες 12).

Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α

Ὁ Ἐκλογικὸς Νόμος καθιέρωνε τὴν ἐκλογὴ τῶν βουλευτῶν μὲ πλειοψηφικὸ σύστημα δύο γύρων, ποὺ θὰ διεξαγόταν μὲ ἄμεση, σχεδὸν καθολική, καὶ μυστικὴ ψηφοφορία. Δικαίωμα ψήφου δινόταν στοὺς πολίτες (ἄρρενες) ἡλικίας 25 ἐτῶν συμπληρωμένων, «ἔχοντας προσέτι ἰδιοκτησίαν τινὰ ἐντὸς τῆς ἐπαρχίας, ὅπου ἔχουσι τὴν πολιτικὴν διαμονήν των, ἢ ἐξασκοῦντας ἐν αὐτῇ ὁποιονδήποτε ἐπάγγελμα, ἢ ἀνεξάρτητον ἐπιτήδευμα». Ἐξαιροῦνταν «α) Οἱ διατελοῦντες ὑπὸ ἀνάκρισιν ἐπὶ κακουργήματι, β) Οἱ προσκαίρως ἢ διὰ παντὸς στερηθέντες κατὰ συνέπειαν δικαστικῆς ἀποφάσεως τοῦ δικαιώματος τοῦ ψηφοφορεῖν, γ) Οἱ στερούμενοι τῆς ἐλευθέρας διαχειρίσεως τῆς περιουσίας των».

Ν. Διαμαντοῦρος, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους,τ. ΙΓ΄: Νεώτερος Ἑλληνισμὸς ἀπὸ 1833 ὥς 1881, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 22000, σ.112.

ΚΕΙΜΕΝΟ Β

Ο Βασιλιάς δεν ήταν μόνον ο ανώτατος άρχοντας, ο αρχηγός του κράτους αλλά και το ανώτατο και κυρίαρχο όργανο του κράτους, αποδεχόταν δηλαδή μόνον εκείνους τους περιορισμούς της εξουσίας του, που είχαν διατυπωθεί ρητώς στο Σύνταγμα.

Η μοναρχική πηγή της εξουσίας προέκυπτε και από το ίδιο το συνταγματικό κείμενο, που αναγνώριζε το πρόσωπο του Βασιλιά ως ιερό και απαραβίαστο αλλά και από την πρόβλεψη ότι η δικαιοσύνη πηγάζει από το Βασιλιά και απονέμεται εν ονόματί του. Η μοναρχία ήταν όμως περιορισμένη μέσα στα όρια που έθετε η ίδια με το παραχωρημένο Σύνταγμα.

Το Σύνταγμα του 1844 εισήγαγε την αρχή της διάκρισης των εξουσιών. [...] Η νομοθετική πρωτοβουλία και το δικαίωμα της κυρώσεως των νόμων ανήκε στο Βασιλιά. Με το διορισμό των μελών της Γερουσίας και της διάλυσης, χωρίς περιορισμό, της Βουλής, ο Βασιλιάς συγκέντρωνε εκτεταμένες αρμοδιότητες.

Η. Μαυρομούστακου, Πολιτικοί Θεσμοί και Διοικητική Οργάνωση, στο: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, 4ο ς τόμος: Το Ελληνικό Κράτος, 1833-1871, Η Εθνική Εστία και ο Ελληνισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ.43.

ΘΕΜΑ Δ1

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να αναφερθείτε στους σκοπούς (μονάδες 5), την οργάνωση (μονάδες 5) και το έργο (μονάδες 15) της Τράπεζας της Ελλάδος μέχρι τις αρχές του 1932.

Μονάδες 25

Κείμενο

Το καταστατικό της Τράπεζας της Ελλάδος κατοχύρωνε την ανεξαρτησία της από την πολιτική εξουσία με διατάξεις που ήταν από τις πιο προωθημένες της εποχής.[...]

Η κύρια αποστολή που ανατέθηκε στη νέα τράπεζα ήταν να εγγυάται τη μετατρεψιμότητα του νομίσματος. Για να την εκπληρώσει η τράπεζα διέθετε το αποκλειστικό προνόμιο έκδοσης τραπεζογραμματίων και δικαιούνταν, σύμφωνα με το καταστατικό της, να ελέγχει τη νομισματική κυκλοφορία και την πίστη. Το καταστατικό προέβλεπε ότι το εκδοτικό προνόμιο μπορούσε να ανακληθεί ανά πάσα στιγμή, αν η τράπεζα αποτύγχανε να εξασφαλίσει τη σταθερότητα της αξίας των τραπεζογραμματίων της σε χρυσό. [...]

[...] Το καταστατικό όριζε το ελάχιστο του καλύμματος των κυκλοφορούντων τραπεζογραμματίων στο 40%. Το κάλυμμα περιλάμβανε χρυσό και ξένο συνάλλαγμα ελεύθερα μετατρέψιμο σε χρυσό. [...]

Η διοίκηση της τράπεζας ανετίθετο στο διοικητικό συμβούλιο. Αυτό αποτελείτο από τον διοικητή, τον υποδιοικητή και εννέα μέλη. Τουλάχιστον τρία από τα μέλη του εκπροσωπούσαν τον εμπορικό και βιομηχανικό κόσμο και άλλα τρία τον αγροτικό κόσμο της χώρας. […]

Η κυβέρνηση διατηρούσε επίσης το δικαίωμα να διορίζει έναν επίτροπο στην τράπεζα. Πρώτοι διοικητής και υποδιοικητής διορίσθηκαν οι Αλέξανδρος Διομήδης και Εμμανουήλ Τσουδερός αντιστοίχως, οι οποίοι κατείχαν ως τότε αυτές τις θέσεις στην Εθνική Τράπεζα. […]

Το Πρωτόκολλο της Γενεύης ρητώς προόριζε τη νέα τράπεζα να λειτουργήσει ως τραπεζίτης της κυβέρνησης. Η κυβέρνηση ανέλαβε την υποχρέωση να συγκεντρώσει στην Τράπεζα της Ελλάδος όλες τις εισπράξεις και τις πληρωμές του κράτους και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου.

Χρ. Χατζηϊωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Τόμος Β΄, Μέρος 1^ο: Ο Μεσοπόλεμος, 1922-1940, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2002, σσ. 262-263.

Ενδεικτικές απαντήσεις

ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

ΘΕΜΑ Α1

Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

α. Εκλεκτικοί

Οι Εκλεκτικοί ήταν ένας πολιτικός σχηματισμός με περιορισμένη απήχηση που διαμορφώθηκε κατά της διάρκεια της Εθνοσυνέλευσης του 1862-1864. Ειδικότερα, ήταν μια ετερόκλητη παράταξη εξεχόντων πολιτικών, λογίων και αξιωματικών, με μετριοπαθείς θέσεις, η οποία προσπαθούσε να μεσολαβεί μεταξύ των άλλων παρατάξεων και να υποστηρίζει σταθερές κυβερνήσεις.

β. Πεδινοί

Οι πεδινοί ήταν μία από τις δύο μεγάλες παρατάξεις που συγκροτήθηκαν κατά της διάρκεια της Εθνοσυνέλευσης του 1862-1864. Οι πεδινοί είχαν ως ηγέτη τον Δημήτριο Βούλγαρη, ο οποίος υπονόμευε τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς. Με παρεμβάσεις στο στρατό επιχείρησε τη δημιουργία σώματος «πραιτωριανών» για να εξασφαλίσει την παραμονή του στην εξουσία. Εμπόδιο στις επιδιώξεις του στάθηκαν πολιτικές ομάδες και θεσμοί. Ο Βούλγαρης έβρισκε οπαδούς ανάμεσα σ' εκείνους που είχαν διοριστεί παράνομα στο στρατό ή στο δημόσιο, και φοβούνταν μη χάσουν τη θέση τους σε περίπτωση επικράτησης συνθηκών κοινοβουλευτικής νομιμότητας, σε άνεργους πτυχιούχους και στους μικροκαλλιεργητές.

γ. Φεντερασιόν

Φεντερασιόν ονομαζόταν η μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση που είχε δημιουργηθεί στις αρχές του 20^ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Η Φεντερασιόν αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα, όταν η Θεσσαλονίκη, πόλη με σημαντικό -για τα μέτρα της περιοχής- βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, ενσωματώθηκε στην Ελλάδα στο τέλος των Βαλκανικών πολέμων.

ΘΕΜΑ Α2

Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:

α. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ελλάδας (ΣΕΚΕ) μετονομάστηκε σε Λαϊκό κόμμα. [Λάθος]

β. Η «διχοτόμηση της δραχμής» ήταν ένα μέτρο που πήρε ο Βενιζέλος για να μπορέσει να καλύψει τις ανάγκες του πολέμου στο μικρασιατικό μέτωπο. [Λάθος]  

γ. Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων κλόνισε την ελληνική οικονομία. [Λάθος]  

δ. Η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε την κατασκευή τηλεφωνικού δικτύου. [Λάθος]

ε. Η παγκόσμια οικονομική κρίση έφτασε στην Ελλάδα σε μια εποχή «ευημερίας». [Σωστό]

ΘΕΜΑ Β1

Τι προέβλεπε το τρικουπικό κόμμα για το πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της χώρας και ποιες προσπάθειες έγιναν για την υλοποίησή του; 

Το τρικουπικό κόμμα ήδη από το 1875 παρουσίασε ένα συστηματικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της χώρας, αρκετά κοντά στις αντιλήψεις του Κουμουνδούρου, το οποίο προέβλεπε:

- συγκρότηση κράτους δικαίου,

- εξορθολογισμό της διοίκησης, κυρίως με τον καθορισμό των προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων, ώστε να περιοριστεί η ευνοιοκρατία,

- ανάπτυξη της οικονομίας και κυρίως ενίσχυση της γεωργίας,

- βελτίωση της άμυνας και της υποδομής, κατά κύριο λόγο του συγκοινωνιακού δικτύου της χώρας.

Για την υλοποίηση αυτού του προγράμματος έγιναν οι εξής προσπάθειες:

1. οργανωτικές μεταβολές και βελτίωση των οικονομικών του κράτους, με την αύξηση των φόρων και τη σύναψη δανείων και

2. παροχή κινήτρων στην ιδιωτική πρωτοβουλία για επενδύσεις.

ΘΕΜΑ Β2

Ποια πλεονεκτήματα, που επέτρεπαν μια θετική οικονομική πορεία, εξασφάλισε η Ελλάδα στη διάρκεια του Μεσοπολέμου (1919-1939);

Η Ελλάδα του μεσοπολέμου (1919-1939), παρά το κόστος της μικρασιατικής συμφοράς, είχε αποκτήσει μια σειρά από πλεονεκτήματα, που επέτρεπαν τη θετική οικονομική της πορεία. Σε αντίθεση με πολλά γειτονικά της κράτη είχε ομογενοποιηθεί εθνικά, καθώς οι μειονότητες αντιπροσώπευαν πλέον λιγότερο του 7% του συνολικού πληθυσμού. Είχε ολοκληρώσει την αγροτική της μεταρρύθμιση και είχε προωθήσει την αστικοποίηση της: το 1/3 του πληθυσμού ζούσε πλέον σε μεγάλα αστικά κέντρα. Ταυτόχρονα, κάτω από το βάρος των πιέσεων είχε βελτιώσει τις υποδομές της και είχε υιοθετήσει αναπτυξιακές πολιτικές. Με λίγα λόγια είχε λύσει πολλά από τα προβλήματα που εξακολούθησαν για πολύ καιρό να ταλανίζουν τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη. Τέλος, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στα θετικά τη συγκέντρωση των Ελλήνων στο πλαίσιο του εθνικού τους κράτους και την εξάλειψη του ελληνικού κοσμοπολιτισμού που συχνά υπήρξε αιτία για να αντιμετωπίζεται η Ελλάδα ως δευτερεύον πεδίο ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων. Η ανάπτυξη της Ελλάδας ενδιέφερε πλέον όλους τους Έλληνες.

Επιπλέον, οι πρόσφυγες είχαν φέρει μαζί τους τις γνώσεις, τον πολιτισμό τους και μια ισχυρή διάθεση για εργασία. Πέρα από τις επιτυχείς ή ανεπιτυχείς προσπάθειες των αρχών για αποκατάσταση των ξεριζωμένων, θεμέλιο της όλης προσπάθειας ήταν η διάθεση των ανθρώπων να εργαστούν σκληρά για να ξαναδημιουργήσουν αυτά που έχασαν μέσα στην καταστροφή.

ΟΜΑΔΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΘΕΜΑ Γ1

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας δίνονται παρακάτω, να αναφερθείτε στο περιεχόμενο του Συντάγματος του 1844 σχετικά με:

α) τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών,

β) το δικαίωμα της ψηφοφορίας και την εκλογική διαδικασία,

γ) την κατανομή των εξουσιών.

α) Με το Σύνταγμα του 1844 οι κομματικές παρατάξεις συμφώνησαν στην ανάγκη να κατοχυρωθούν συνταγματικά ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα: η ισότητα απέναντι στο νόμο, η απαγόρευση της δουλείας, το απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου, η ελευθερία γνώμης και τύπου, η προστασία της ιδιοκτησίας, η δωρεάν εκπαίδευση. Όλοι οι αντιπρόσωποι συνειδητοποίησαν ότι υπήρχαν αξίες και δικαιώματα που έπρεπε να προστατευτούν από την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας. Μια αδυναμία ήταν το ότι δεν κατοχυρώθηκε συνταγματικά το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, πράγμα που μπορούσε να φέρει εμπόδια στη συγκρότηση κομματικών μηχανισμών.

β) Στο Σύνταγμα του 1884, σε ό,τι αφορούσε το δικαίωμα ψηφοφορίας, κατοχυρωνόταν, με ελάχιστους περιορισμούς, το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες, ρύθμιση που αποτελούσε παγκοσμία πρωτοπορία. Όπως πληροφορούμαστε από το πρώτο παράθεμα, δικαίωμα ψήφου είχαν όλοι οι άνδρες που είχαν συμπληρώσει 25^ο έτος της ηλικίας τους κι επιπλέον είτε κατείχαν κάποια ιδιοκτησία στα όρια της επαρχίας όπου θα ασκούσαν το εκλογικό του δικαίωμα είτε ασκούσαν στα όρια αυτής οποιοδήποτε επάγγελμα ή επαγγελματική δραστηριότητα. Από την εκλογική διαδικασία εξαιρούνταν όσοι ανακρίνονταν για κακούργημα, όσοι είχαν στερηθεί προσωρινώς ή μόνιμα το δικαίωμά τους να ψηφίζουν, και όσοι είχαν στερηθεί το δικαίωμα να διαχειρίζονται ελεύθερα την περιουσία τους.   

Με το Σύνταγμα οριζόταν κι η εκλογική διαδικασία, σύμφωνα με την οποία οι εκλογείς μπορούσαν να δώσουν θετική ψήφο σε όσους υποψηφίους ήθελαν, συμπληρώνοντας ψηφοδέλτια, ακόμη και διαφορετικών Συνδυασμών. Σύμφωνα, μάλιστα, με το πρώτο παράθεμα η εκλογή των βουλευτών γινόταν με πλειοψηφικό σύστημα δύο γύρων.

γ) Σε ό,τι αφορά την κατανομή των εξουσιών το Σύνταγμα του 1844, όπως επισημαίνεται στο δεύτερο παράθεμα, αναγνώριζε μεν τη διάκριση των εξουσιών, παρείχε όμως αρκετές αρμοδιότητες στον βασιλιά, ο οποίος ήταν όχι μόνο ο ανώτατος άρχοντας, αλλά αναγνωριζόταν κι ως το ανώτατο και κυρίαρχο όργανο του κράτους, που δεχόταν περιορισμούς στην εξουσία του μόνο αν αυτές είχαν διατυπωθεί ρητώς στο Σύνταγμα. Μεταξύ, πάντως, των σπουδαιοτέρων βασιλικών εξουσιών που καθορίστηκαν στο σύνταγμα ήταν η συμμετοχή του βασιλιά στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας και η αρχηγία του κράτους και του στρατού. Σε ό,τι αφορά τη νομοθετική εξουσία, το δεύτερο παράθεμα τονίζει πως στον βασιλιά ανήκε τόσο η νομοθετική πρωτοβουλία όσο και το δικαίωμα κύρωσης των νόμων.  Όμως, καμία πράξη του δεν είχε ισχύ χωρίς την προσυπογραφή του αρμόδιου υπουργού. Επιπροσθέτως, σύμφωνα με το δεύτερο παράθεμα, ο βασιλιάς, πέρα από τη δυνατότητα να διορίζει τα μέλη της Γερουσίας, είχε και το δικαίωμα να διαλύει, χωρίς περιορισμούς, τη Βουλή, διασφαλίζοντας έτσι εκτεταμένες αρμοδιότητες. Συνάμα, ο βασιλιάς αναγνωριζόταν ως πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο, από το οποίο πηγάζει και στο όνομα του οποίου απονέμεται η δικαιοσύνη.

ΘΕΜΑ Δ1

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που σας δίνεται, να αναφερθείτε στους σκοπούς, την οργάνωση και το έργο της Τράπεζας της Ελλάδος μέχρι τις αρχές του 1932.

Το 1927, με αφορμή το αίτημα της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών για παροχή πρόσθετου δανείου, τέθηκε το ζήτημα της δημιουργίας μιας κεντρικής κρατικής τράπεζας, που θα αναλάμβανε τη διαχείριση των χρεών, την έκδοση χαρτονομίσματος και την ενιαία εφαρμογή της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής. Επιπροσθέτως, σε ό,τι αφορά τους σκοπούς της τράπεζας, σύμφωνα με το παράθεμα, η νέα τράπεζα με βάση το Πρωτόκολλο της Γενεύης θα αναλάμβανε τον ρόλο του τραπεζίτη της κυβέρνησης, εφόσον σε αυτή θα συγκέντρωνε όλες τις εισπράξεις και τις πληρωμές του κράτους καθώς και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου. Βασικός στόχος της τράπεζας ήταν να εγγυάται τη μετατρεψιμότητα του νομίσματος, γι’ αυτό και της ανατέθηκε κατ’ αποκλειστικότητα το δικαίωμα έκδοσης τραπεζογραμματίων, ενώ, συνάμα, της αναγνωριζόταν το δικαίωμα να ελέγχει τη νομισματική κυκλοφορία και την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους. Η σημασία που είχε δοθεί σε αυτή τη βασική υποχρέωση ήταν τέτοια, ώστε η Τράπεζα της Ελλάδας θα έχανε το δικαίωμα έκδοσης χαρτονομίσματος σε περίπτωση που δεν κατόρθωνε να διασφαλίσει με σταθερότητα τη μετατρεψιμότητα των χαρτονομισμάτων που εξέδιδε σε χρυσό. Το ελάχιστο επίπεδο κάλυψης των σε κυκλοφορία χαρτονομισμάτων ήταν στο 40%, κι η κάλυψη αυτή θα έπρεπε να παρέχεται με χρυσό, αλλά και με ξένο συνάλλαγμα που θα ήταν εντούτοις ελεύθερα μετατρέψιμο σε χρυσό. Παρά τις αντιδράσεις της Εθνικής Τράπεζας και κάτω από την πίεση των ξένων συμβούλων, το Μάιο του 1927 ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία άρχισε τη λειτουργία της ένα χρόνο αργότερα. Με βάση το καταστατικό της, όπως αναφέρεται στο παράθεμα, η τράπεζα ήταν ανεξάρτητη από την πολιτική εξουσία. Η διοίκηση της τράπεζας θα διενεργούταν από το διοικητικό συμβούλιο, που θα αποτελούταν από τον διοικητή, τον υποδιοικητή και εννέα μέλη. Από τα μέλη αυτά, τρία, κατ’ ελάχιστον, θα εκπροσωπούσαν τον εμπορικό και βιομηχανικό κόσμο, και τρία τον αγροτικό. Η κυβέρνηση, πάντως, διατηρούσε το δικαίωμα να διορίζει έναν επίτροπο στην Τράπεζα. Ο πρώτος διοικητής κι ο πρώτος υποδιοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος προήλθαν από την Εθνική Τράπεζα, όπου κατείχαν τις αντίστοιχες θέσεις, κι ήταν οι  Αλέξανδρος Διομήδης και Εμμανουήλ Τσουδερός. Πολύ γρήγορα η Τράπεζα πέτυχε σταθερές ισοτιμίες της δραχμής με τα ξένα νομίσματα, στηρίζοντας την έκδοση χαρτονομίσματος στα αποθέματά της σε χρυσό και συνάλλαγμα και εξασφαλίζοντας τη μετατρεψιμότητα του εθνικού νομίσματος σε χρυσό. Η επιτυχία αυτή οδήγησε τα δημόσια οικονομικά σε περίοδο ευφορίας, βελτίωσε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους, ενίσχυσε την εισροή συναλλάγματος και τις επενδύσεις και προκάλεσε μία ισχυρή δυναμική που επέτρεψε τις σημαντικές πολιτικές, θεσμικές και οικονομικές πρωτοβουλίες της τελευταίας κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου (1928-1932). Η περίοδος αυτή κράτησε μέχρι τις αρχές του 1932, οπότε εκδηλώθηκαν στη χώρα οι συνέπειες της μεγάλης οικονομικής κρίσης, που ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη το 1929.

Διαγώνισμα: Ιστορία Προσανατολισμού [Η ελληνική οικονομία μετά την επανάσταση]

David Smetana

Διαγώνισμα: Ιστορία Προσανατολισμού [Η ελληνική οικονομία μετά την επανάσταση]

ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

           

ΘΕΜΑ Α1

Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

α. Μεγάλη Ιδέα

β. Εθνικές γαίες

γ. Σκωρίες

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Α2

Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:

α. Η ελληνική βιομηχανία τονώθηκε μετά την προσάρτηση των Ιονίων Νήσων και της Θεσσαλίας.

β. Η νομοθετική ρύθμιση του 1860 προκάλεσε τη ραγδαία εξέλιξη της μεταλλευτικής δραστηριότητας.

γ. Η Αγγλία απορροφούσε την πλειοψηφία των ελληνικών εξαγωγών σταφίδας.

δ. Από το 1870 ως το 1911 διανεμήθηκαν 2.370.000 στρέμματα γης με 650.000 παραχωρητήρια.

ε. Η πλειοψηφία των ελληνικών εξαγωγών κατά τον 19^ο αιώνα ήταν γεωργικά προϊόντα.

Μονάδες 5

ΘΕΜΑ Β1

Να αναφερθείτε:

α) στην πυκνότητα του πληθυσμού και στην κατάσταση της χώρας μετά την Επανάσταση (μονάδες 5) και β) στις χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ανέπτυξε εμπορικούς δεσμούς κατά το 19^ο αιώνα. (μονάδες 5)

Μονάδες 10

ΘΕΜΑ Β2

Ποια στάση κράτησε η ελληνική διασπορά απέναντι στο ελληνικό κράτος ως τα τέλη του 19^ου αιώνα;

Μονάδες 15

ΟΜΑΔΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΘΕΜΑ Γ1

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο που σας δίνεται, να αναφερθείτε στις νομοθετικές ρυθμίσεις του 1870-1871 για την επίλυση του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα, και ειδικότερα:

α. στους στόχους και το περιεχόμενο των ρυθμίσεων (μονάδες 15)

β. στην υλοποίησή τους (μονάδες 10).  Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ

Οι λόγοι που ωθούν την κυβέρνηση Κουμουνδούρου στη σημαντική αυτή θεσμική μεταβολή είναι πολλαπλοί.

α) Λόγοι οικονομικοί: Με την αγροτική μεταρρύθμιση του 1871 το κράτος επιχειρεί να επαυξήσει τα δικά του έσοδα από τα ποσά της εξαγοράς, όπως και των τραπεζών και των εμπορικών ομάδων, καθώς έρχεται να ενισχύσει τις φυτείες και το μικρό ή μεσαίο οικογενειακό κλήρο. Με την επέκταση των εξαγωγών του αγροτικού προϊόντος των φυτειών, οι εμπορικές ομάδες θα δουν μια ταχεία ανάπτυξή τους, ενώ ταυτόχρονα θα ενισχυθεί ο ρόλος τους στη δανειοδότηση των τρεχουσών αναγκών των νέων τώρα μικροπαραγωγών.

Με την παραχώρηση της δημόσιας γης, το κράτος θα στερηθεί το 25% της ακαθάριστης παραγωγής, αλλά θα αποκτήσει νέες πηγές εσόδων, τους φόρους και τους δασμούς, που θα επιβληθούν στο αυξημένο τώρα αγροτικό προϊόν των φυτειών, καθώς θα έχουμε μια επέκταση της επιχειρηματικής δραστηριότητας και αύξηση της παραγωγής.

β) Λόγοι κοινωνικοί: Αν και δεν υπάρχει κάποιο συγκροτημένο κίνημα ακτημόνων, οι καταπατήσεις των εθνικών και εκκλησιαστικών γαιών εκ μέρους μη κληρούχων ή μικροϊδιοκτητών σε διάφορες περιοχές της χώρας, ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, που δημιουργούν εστίες εντάσεων, συνηγορούν για την προικοδότηση αυτών των κοινωνικών ομάδων με «λαχίδια»* εθνικής γης. […]

Το όλο εγχείρημα μπορούμε να το δούμε ως ένα μέρος της όλης προσπάθειας του Α. Κουμουνδούρου, που αγκαλιάζει την περίοδο 1860- 1880 και αποσκοπεί με την ανάπτυξη της γεωργίας […] στην προώθηση της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα.

* λ α χ ί δ ι α : τ ε μ ά χ ι α γ η ς .

Θ. Καλαφάτης, «Η αγροτική οικονομία. Όψεις της αγροτικής ανάπτυξης», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.5, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 72.

ΘΕΜΑ Δ1

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα που σας δίνονται, να αναφερθείτε:

α. στην εξέλιξη των ναυτικών κέντρων από τη δεκαετία 1821-1830 έως το 1870, (μονάδες 13)

β. στην περίπτωση της Σύρου και στους λόγους ανάπτυξής της κατά την ίδια περίοδο. (μονάδες 12)

Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α

[...] Στην διάρκεια της Επαναστάσεως είχε καταστραφή μεγάλο ποσοστό των πλοίων, αλλά ένας ισχυρός πυρήνας περισώθηκε. Αν και η Ύδρα και οι Σπέτσες είχαν χάσει αντίστοιχα τα 78% και 50% του εμπορικού τους ναυτικού, στο τέλος του αγώνα η πρώτη διέθετε ακόμη 100 πλοία συνολικής χωρητικότητας 10.240 τόννων και οι Σπέτσες είχαν 50 πλοία 10.324 τόννων, όλα από 30 τόννους και πάνω. Με την αποκατάσταση της ειρήνης ιδρύθηκαν νέα ναυπηγεία σε πολλά νησιά και λιμάνια η ναυπηγική έγινε μια από τις σημαντικότερες βιομηχανίες του νεοσύστατου κράτους. [...]

Μετά την Επανάσταση, η Σύρος και αργότερα ο Πειραιάς έγιναν τα κύρια εμπορικά κέντρα με τα πιο δραστήρια ναυπηγεία. Από το 1827 μέχρι το 1834 ναυπηγήθηκαν στην Σύρο πάνω από 260 πλοία.

*Το κείμενο αποδόθηκε στο μονοτονικό, διατηρήθηκε όμως η ορθογραφία του.

Γ. Λεονταρίτης, Ελληνική εμπορική ναυτιλία, Ε.Μ.Ν.Ε. Μνήμων, Αθήνα 1981, σ. 62-63.

ΚΕΙΜΕΝΟ Β

Το διαμετακομιστικό εμπόριο αποτέλεσε την πρώτιστη οικονομική δραστηριότητα στη Σύρο σε όλη την περίοδο της ακμής της. Σπουδαία συμμετοχή στο συνολικό εμπόριο της πόλης είχαν και οι εισαγωγές, οι οποίες σαφώς υπερτερούσαν σημαντικά των εξαγωγών που πραγματοποιούνταν από τους συριανούς εμπόρους. Στην ουσία η Σύρος υπήρξε αφενός η αγορά διοχέτευσης των δυτικών και ανατολικών προϊόντων προς την Ανατολή και τη Δύση αντίστοιχα και αφετέρου ο τόπος εισόδου των εξωτερικών αγαθών προς την ελληνική ενδοχώρα. [...] Το εμπόρευμα που είχε παραγγελθεί από τον ερμουπολίτη έμπορο ερχόταν στη Σύρο για να κατατεθεί στην αποθήκη διαμετακόμισης (transit).

Το ναυπηγείο της πόλης ήταν ένας από τους ζωτικότερους τομείς της τοπικής οικονομίας. Η πλούσια δραστηριότητά του οφείλεται στην παρουσία των ψαριανών και χίων ναυπηγών. [...] Στο πλευρό τους είχαν ένα πολυάριθμο εργατικό δυναμικό, το οποίο παρείχε ειδικευμένη εργασία. [...] Το συνολικά εργαζόμενο προσωπικό του ναυπηγείου ανέρχονταν σε πάνω από 1.000 άτομα. [...] Αν υπολογίσουμε ότι ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός της Ερμούπολης το 1850 ήταν 7.650 άτομα, τότε ο αριθμός των απασχολούμενων στο ναυπηγείο της πόλης υποδεικνύει τη μεγάλη σπουδαιότητα που είχαν οι ναυπηγικές εργασίες στη Σύρο. [...]

Β. Καρδάσης, «Η Σύρος σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου», στο Γ.Β. Δερτιλής - Κ. Κωστής (επιμ.), Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας (18ος – 20ός αιώνας), Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 1991, σ. 329, 325 και 332.

Ενδεικτικές απαντήσεις

ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

ΘΕΜΑ Α1

Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων όρων:

α. Μεγάλη Ιδέα

Η Μεγάλη Ιδέα αποτελούσε εθνική ιδεολογία που διαμορφώθηκε από την αρχή της δημιουργίας του ελληνικού κράτους (1830) και διατηρήθηκε τουλάχιστον ως τα χρόνια της μικρασιατικής καταστροφής (1922). Η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισμού κατά τον 19^ο αιώνα ταλάνιζε το μικρό βασίλειο. Ενίσχυε την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος δεν ήταν παρά μία ημιτελής κατασκευή, τα θεμέλια απλώς για κάτι μεγαλύτερο. Η «Μεγάλη Ιδέα» που εκπορεύθηκε απ’ αυτήν την αντίληψη, δημιουργούσε προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράματος, που προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων. Η έντονη παρουσία της εθνικής αυτής ιδεολογίας είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονομικό χώρο, ιδιαίτερα σε εποχές που τα προβλήματα έμοιαζαν με ανοικτές πληγές, στην περίπτωση της Κρήτης ή, αργότερα, της Μακεδονίας. Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους, μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, αποκλειστικά στα εσωτερικά ζητήματα, στην οικονομική ανόρθωση και τη γεφύρωση του χάσματος με τη Δύση. Όλα αυτά συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα, μεγαλώνοντας το κόστος των προσπαθειών και καθιστώντας συχνά τις οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων.

β. Εθνικές γαίες

«Εθνικές γαίες» ήταν οι ακίνητες, οι κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή ως δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης). Οι περιουσίες αυτές περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους «επαναστατικώ δικαίω». Για τις ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις αποτέλεσαν το πρώτο και, ουσιαστικά, το μόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέμου, γι' αυτό και χρησιμοποιήθηκαν ως υποθήκη για τη σύναψη δανείων ή ως μέσα εξασφάλισης εσόδων, μέσω της εκποίησής τους. Η έκταση των γαιών αυτών μπορεί να υπολογιστεί μόνο κατά προσέγγιση, καθώς το σχετικό με την έγγειο ιδιοκτησία οθωμανικό καθεστώς ήταν περίπλοκο, όπως και οι μηχανισμοί απογραφής των περιουσιακών στοιχείων. Υπολογίζεται ότι η έκταση των εθνικών κτημάτων ανερχόταν χονδρικά σε 4.000.000 έως 5.000.000 στρέμματα.

γ. Σκωρίες

Τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί στη διάρκεια των αιώνων εκμετάλλευσης των ορυχείων κατά την αρχαιότητα. Η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας υπήρξε, όπως και στην αρχαιότητα, το Λαύριο. Το 1866 άρχισε εκεί τις εργασίες της μία γαλλο-ιταλική εταιρεία (Σερπιέρι-Ρου) με στόχο την εξαγωγή μεταλλεύματος όχι μόνο από τα υπόγεια κοιτάσματα αλλά και από τις «σκωρίες». Η τεχνολογία της εποχής επέτρεπε την απόσπαση μεταλλεύματος από αυτά τα κατάλοιπα. Η εξόρυξη αργύρου και μολύβδου γνώρισε σημαντική άνθηση και πρόσθεσε στις ελληνικές εξαγωγές προϊόντα αξίας πολλών εκατομμυρίων δραχμών.

ΘΕΜΑ Α2

Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:

α. Η ελληνική βιομηχανία τονώθηκε μετά την προσάρτηση των Ιονίων Νήσων και της Θεσσαλίας. [Λάθος]

β. Η νομοθετική ρύθμιση του 1860 προκάλεσε τη ραγδαία εξέλιξη της μεταλλευτικής δραστηριότητας. [Σωστό]

γ. Η Αγγλία απορροφούσε την πλειοψηφία των ελληνικών εξαγωγών σταφίδας. [Σωστό]

δ. Από το 1870 ως το 1911 διανεμήθηκαν 2.370.000 στρέμματα γης με 650.000 παραχωρητήρια. [Λάθος]

ε. Η πλειοψηφία των ελληνικών εξαγωγών κατά τον 19^ο αιώνα ήταν γεωργικά προϊόντα. [Σωστό]

ΘΕΜΑ Β1

Να αναφερθείτε:

α) στην πυκνότητα του πληθυσμού και στην κατάσταση της χώρας μετά την Επανάσταση και β) στις χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ανέπτυξε εμπορικούς δεσμούς κατά τον 19^ο αιώνα.

Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν από 15 (1828) σε 43 (1911) κατοίκους στο τετραγωνικό χιλιόμετρο, όταν σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι ίδιοι αριθμοί ήταν τριψήφιοι. Οι εικόνες που μας έρχονται από εκείνη την εποχή μαρτυρούν την εξάντληση του τόπου και των ανθρώπων. Γύρω από τις πόλεις τα εδάφη ήταν γυμνά, εξαντλημένα από την υπερβόσκηση και την υλοτομία και τα χωράφια έμοιαζαν χέρσα, εξαιτίας της εκτεταμένης αγρανάπαυσης, με την οποία οι αγρότες πάσχιζαν να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους. Τα περιφραγμένα περιβόλια πολύ λίγο βελτίωναν την αίσθηση εγκατάλειψης που απέπνεε το τοπίο.

Οι χώρες με τις οποίες η Ελλάδα ανέπτυξε κατά τον 19^ο αιώνα εμπορικούς δεσμούς ήταν, ως επί το πλείστον, τα βιομηχανικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης. Η Αγγλία απορροφούσε το σύνολο σχεδόν των εξαγωγών σταφίδας αλλά και ένα σημαντικό ποσοστό των μεταλλευμάτων (μολύβδου). Η Γαλλία αλλά και μικρότερα ευρωπαϊκά κράτη, όπως ήταν π.χ. το Βέλγιο, ακολουθούσαν. Αντίθετα, οι εμπορικές σχέσεις με την Οθωμανική αυτοκρατορία, αν και υπαρκτές, δεν βρίσκονταν στην πρώτη θέση από πλευράς όγκου και αξίας.

ΘΕΜΑ Β2

Ποια στάση κράτησε η ελληνική διασπορά απέναντι στο ελληνικό κράτος ως τα τέλη του 19^ου αιώνα;

Έξω από τα σύνορα της Ελλάδας υπήρχαν ισχυρά κέντρα ελληνισμού, πνευματικά, οικονομικά, παραγωγικά, τα οποία πολλές φορές κυριαρχούσαν στο χώρο τους αλλά και σε ευρύτερες περιοχές. Έλληνες, ελληνικά κεφάλαια και πλούτος υπήρχαν και αναπτύσσονταν από την Ουκρανία ως το Σουδάν, από το Δούναβη ως τον Καύκασο και από τη Σμύρνη ως την Κιλικία. Για τους Έλληνες των περιοχών αυτών το μικρό ελληνικό βασίλειο ήταν για πολλά χρόνια μια κακή ανάμνηση μάλλον, ένας φτωχός και ίσως ανεπρόκοπος συγγενής. Οι δικές τους επιτυχίες φάνταζαν ολότελα ξένες σε σύγκριση με τη στασιμότητα και την ένδεια της μικρής Ελλάδας. Χρειάστηκε να δυσκολέψουν γι’ αυτούς οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, προς το τέλος κυρίως του 19ου αιώνα, για να ανακαλύψουν τη σημασία που είχε η φτωχή τους πατρίδα, ως ασφαλές καταφύγιο και ως πεδίο ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων.

ΟΜΑΔΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

ΘΕΜΑ Γ1

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο που σας δίνεται, να αναφερθείτε στις νομοθετικές ρυθμίσεις του 1870-1871 για την επίλυση του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα, και ειδικότερα:

α. στους στόχους και το περιεχόμενο των ρυθμίσεων

β. στην υλοποίησή τους.

α) Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος της διανομής των «εθνικών γαιών» έγινε με νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την περίοδο 1870-1871. Ρυθμίσεις, όπως σχολιάζεται στο παράθεμα, που εντάσσονταν στη γενικότερη προσπάθεια της κυβέρνησης Κουμουνδούρου κατά την περίοδο 1860-1880 να προωθήσει την εκβιομηχάνιση της χώρας μέσω της ανάπτυξης της γεωργίας. Στόχος των νομοθετημάτων ήταν να εξασφαλιστούν κατά προτεραιότητα οι ακτήμονες χωρικοί, με την παροχή γης, απαραίτητης για την επιβίωσή τους. Ταυτόχρονα, το κράτος προσπαθούσε να εξασφαλίσει, μέσα από τη διαδικασία της εκποίησης, τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα έδιναν μια ανάσα στο διαρκές δημοσιονομικό αδιέξοδο. Σε ό,τι αφορά το οικονομικό σκέλος των στοχεύσεων της κυβέρνησης, όπως πληροφορούμαστε από το παράθεμα, το κράτος αποσκοπούσε όχι μόνο στην αύξηση των δικών του εσόδων, αλλά και στη στήριξη των τραπεζών και των εμπορικών ομάδων, μέσα από την ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής τόσο των φυτειών, όσο και των μικρών ή μεσαίων οικογενειακών κλήρων. Ειδικότερα, το κράτος θεωρούσε πως η μεγαλύτερη απόδοση των φυτειών θα οδηγούσε σε επέκταση τις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων και, άρα, σε ενίσχυση των εμπορικών ομάδων, που θα λειτουργούσαν παράλληλα και ως δανειοδότες των νέων μικροπαραγωγών. Το κράτος, βέβαια, αναγνώριζε πως θα έχανε το 25% της ακαθάριστης παραγωγής, που λάμβανε ως τότε, αλλά θα αποκτούσε άλλες πηγές εσόδων και ειδικότερα τους φόρους και τους δασμούς που θα επιβάλλονταν στην αυξημένη αγροτική παραγωγή, εφόσον θεωρούταν σίγουρο πως θα υπήρχε ενίσχυση τόσο της επιχειρηματικής δραστηριοποίησης όσο και αύξηση της παραγωγής. Περαιτέρω, η κυβέρνηση Κουμουνδούρου είχε και λόγους κοινωνικής υφής, που θέλησε να εξυπηρετήσει, όπως προκύπτει από το παράθεμα. Ειδικότερα, το να παραχωρηθούν κομμάτια γης στους ακτήμονες χωρικούς έμοιαζε επιβεβλημένο λόγω των εντάσεων που προκαλούνταν από τις καταπατήσεις είτε εθνικών κτημάτων είτε εκκλησιαστικών, από ακτήμονες ή μικροϊδιοκτήτες σε διάφορες περιοχές της χώρας και ιδίως στην Πελοπόννησο. Η κυβέρνηση, μάλιστα, το θεωρούσε αυτό αναγκαίο, έστω κι αν δεν υπήρχε κάποιο συγκροτημένο κίνημα ακτημόνων που να το διεκδικεί.  Σύμφωνα, λοιπόν, με τις σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις, οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν να αγοράσουν όση γη ήθελαν, με ανώτατο όριο τα 80 στρέμματα για ξηρικά εδάφη και τα 40 στρέμματα για αρδευόμενα.

β) Οι στόχοι που έθετε η κυβέρνηση ήταν αντιφατικοί και στην πραγματικότητα μόνο ο πρώτος, δηλαδή η αποκατάσταση των ακτημόνων χωρικών, επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό. Από το 1870 ως το 1911 διανεμήθηκαν 2.650.000 στρέμματα με 370.000 παραχωρητήρια, πράγμα που δείχνει ότι οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης έκτασης ήταν περιορισμένες αλλά και ο πολυτεμαχισμός της γης ήδη μεγάλος. Πρέπει να επισημανθεί ότι για τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες, ελαιόδεντρα και αμπέλια, ο μέσος όρος έκτασης των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς μικρότερος εκείνων που προορίζονταν για καλλιέργεια δημητριακών.

Επρόκειτο όμως για σημαντική διανομή καλλιεργήσιμων γαιών, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τα 600.000 στρέμματα εθνικών γαιών που είχαν διανεμηθεί τα προηγούμενα χρόνια, από το 1833 μέχρι το 1870. Ωστόσο, μόνο το 50% περίπου του αντιτίμου των παραχωρούμενων γαιών πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους αγοραστές της εθνικής αυτής ιδιοκτησίας.

ΘΕΜΑ Δ1

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα που σας δίνονται, να αναφερθείτε:

α. στην εξέλιξη των ναυτικών κέντρων από τη δεκαετία 1821-1830 έως το 1870,

β. στην περίπτωση της Σύρου και στους λόγους ανάπτυξής της κατά την ίδια περίοδο.

α) Μετά τις ευνοϊκές για την ελληνική ναυτιλία συγκυρίες που επικράτησαν κατά το 18^ο αιώνα και κατά τις αρχές του 19^ου, ακολούθησαν δύσκολα χρόνια, με αποκορύφωμα τη δεκαετία της Ελληνικής Επανάστασης (1821-1830). Στη διάρκεια των συγκρούσεων, ο ελληνικός εμπορικός στόλος μετατράπηκε σε πολεμικό, οι δρόμοι του εμπορίου έκλεισαν και τα παραδοσιακά ναυτικά κέντρα γνώρισαν την καταστροφή (Ψαρά, Γαλαξίδι) ή την παρακμή. Από την ακμάζουσα προεπαναστατική ναυτιλία απέμειναν λίγα πράγματα. Το κυριότερο από αυτά ήταν η προδιάθεση για τη θάλασσα και η γνώση των ναυτικών υποθέσεων. Οι πληροφορίες, ωστόσο, του πρώτου παραθέματος δίνουν μια διαφορετική εικόνα, εφόσον τονίζουν πως παρά τις μεγάλες απώλειες που υπέστησαν τα παραδοσιακά ναυτικά κέντρα, διατήρησαν εντούτοις έναν ισχυρό πυρήνα της δύναμής τους. Ειδικότερα, σε ότι αφορά την Ύδρα, αν και στη διάρκεια της Επανάστασης έχασε το 78% του εμπορικού της ναυτικού, στο τέλος του αγώνα διέθετε 100 πλοία συνολικής χωρητικότητας 10.240. Από την άλλη, οι Σπέτσες, ενώ έχασαν το 50% των εμπορικών πλοίων, κατείχαν στο τέλος του αγώνα 50 πλοία, χωρητικότητας 10.324 τόνων.

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, λοιπόν, η ελληνική ναυτιλία, παρά τις περιόδους κρίσης που πέρασε και παρά τον ανταγωνισμό των υψηλού κόστους και τεχνικών απαιτήσεων ατμοπλοίων, ακολούθησε ανοδική πορεία. Ο αριθμός και η χωρητικότητα των πλοίων της δεν έπαυαν να αυξάνουν. Όπως, άλλωστε, επισημαίνεται στο πρώτο παράθεμα, αμέσως μετά την αποκατάσταση της ειρήνης, ιδρύθηκαν νέα ναυπηγεία σε πολλά νησιά κι η ναυπηγική αποτέλεσε μία από τις πιο σημαντικές βιομηχανικές δραστηριότητες για το νέο κράτος. Έτσι, το 1840 τα ελληνικά πλοία είχαν συνολική χωρητικότητα 100.000 τόνους, ενώ το 1866 ξεπερνούσαν τους 300.000 τόνους. Η ανάπτυξη αυτή δεν ήταν αυτονόητη. Υπήρξαν έντονες αυξομειώσεις στην περίοδο κατά την οποία τα ελληνικά ιστιοφόρα αντικαταστάθηκαν από ατμόπλοια. Το ίδιο χρονικό διάστημα πολλά από τα εθνικά δημόσια έργα έγιναν για την εξυπηρέτηση της ναυτιλιακής δραστηριότητας. Κατασκευάστηκαν λιμάνια και δημιουργήθηκε ένα σύστημα φάρων, που έκανε πολύ ασφαλέστερη τη ναυσιπλοΐα στις ελληνικές θάλασσες.

β) Στο ελληνικό κράτος, στη θέση των παλιών κέντρων που παρήκμασαν, αναδείχθηκαν νέα. Το πιο σημαντικό απ’ αυτά ήταν η Σύρος, η οποία στη διάρκεια της Επανάστασης δέχθηκε κύματα προσφύγων, κυρίως από τη Χίο. Η στρατηγική θέση του νησιού, στο κέντρο του Αιγαίου και πάνω ακριβώς στις διαδρομές που συνέδεαν τα Στενά και τη Μαύρη Θάλασσα με τους μεσογειακούς δρόμους του εμπορίου, συνέβαλε στη δημιουργία ισχυρότατου -όχι μόνο για τα ελληνικά μέτρα- ναυτιλιακού κέντρου. Όπως επισημαίνεται στο δεύτερο παράθεμα, κύρια δραστηριοποίηση της Σύρου υπήρξε το διαμετακομιστικό εμπόριο, καθώς το νησί λειτουργούσε ως χώρος συγκέντρωσης και αποθήκευσης των προϊόντων εκείνων που θα διοχετεύονταν κατόπιν στο εσωτερικό της Ελλάδας. Υπ’ αυτή την έννοια οι εισαγωγές που πραγματοποιούσε το νησί ήταν περισσότερες από τις εξαγωγές, αποτελούσαν ωστόσο μια κερδοφόρα δραστηριοποίηση. Παραλλήλως, βέβαια, η Σύρος αποτελούσε την ενδιάμεση εκείνη αγορά που επέτρεπε στα προϊόντα της Δύσης να μετακινούνται στις αγορές της Ανατολής, και αντιστρόφως στα προϊόντα της Ανατολής να περνούν στην Δύση. Στην ανάπτυξη αυτή σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η δυναμική παρουσία και δραστηριότητα των ελληνικών παροικιών στα κυριότερα εμπορικά κέντρα της περιοχής: στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας, στις εκβολές του Δούναβη, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη και αργότερα στην Αίγυπτο. Επιπροσθέτως, όπως αναφέρεται στο δεύτερο παράθεμα, ιδιαίτερα επωφελής σε οικονομικό επίπεδο υπήρξε και η λειτουργεία του ναυπηγείου της Σύρου, το οποίο είχε ενισχυθεί κι από την παρουσία ναυπηγών από τα Ψαρά και την Χίο. Στο ναυπηγείο εργάζονταν περισσότερα από 1.000 άτομα, τη στιγμή που το 1850 ο συνολικός αριθμός εργαζομένων στο νησί ήταν 7.650 άτομα, γεγονός που καθιστά εμφανές το πόσο σημαντικές ήταν οι εργασίες του ναυπηγείου για το νησί. Σύμφωνα, μάλιστα, με πληροφορία του πρώτου παραθέματος, στη Σύρο ναυπηγήθηκαν πάνω από 260 πλοία κατά την περίοδο 1827-1834.

Έκθεση Γ΄ ΕΠΑΛ: Αναλφαβητισμός [Κριτήριο συνεξέτασης Έκθεσης – Λογοτεχνίας]

Μίλος Ματσόουρεκ «O μεταξοσκώληκας»

Unique Capture

Μίλος Ματσόουρεκ «O μεταξοσκώληκας»

Το βιβλίο Ζωολογία (1962) του Τσεχοσλοβάκου συγγραφέα Μίλος Ματσόουρεκ περιέχει δέκα σύντομες ιστορίες ζώων, οι οποίες με ευτράπελο τρόπο περιγράφουν τα φυσικά γνωρίσματα των ζώων, όπως τα αντιλαμβάνεται και, κυρίως, τα χρησιμοποιεί ο άνθρωπος. Στην ιστορία του μεταξοσκώληκα που επιλέξαμε, ο βασικός ρόλος του σκουληκιού-εργάτη στην παραγωγή υψηλής ραπτικής είναι πάντα αφανής.

O μεταξοσκώληκας φτιάχνει λογής λογής όμορφα πράματα, μεταξωτά φουλάρια, μπλούζες και γραβάτες, βραδινά φορέματα και τα τοιαύτα, στη ζωή του ο μεταξοσκώληκας έχει κάνει πολλά πράματα, πολύ ακριβά πράματα για τους καλύτερους μόδιστρους και μια φορά γίνεται μεγάλη επίδειξη μόδας στου Κριστιάν Ντιορ, είσοδος μόνο με προσκλήσεις, ντουζίνες αυτοκίνητα κουβαλάνε τους πιο κομψευόμενους ανθρώπους απ’ όλα τα σημεία της γης, ο μεταξοσκώληκας τυχαίνει να περνάει αποκεί, θα πρέπει να ‘ναι ενδιαφέρον, σκέφτεται, και σκαρφαλώνει στα σκαλιά, όμως εκεί, στο κεφαλόσκαλο, στέκεται ο πορτιέρης με τη μεγάλη στολή: έχετε πρόσκληση, κύριε;

         Ο μεταξοσκώληκας δεν έχει πρόσκληση, πού θα μπορούσε διάβολε να τη βρει, δεν έχει άλλωστε καιρό να ασχολείται με προσκλήσεις, είναι πάρα πολύ απασχολημένος με την ύφανση όλων αυτών των ωραίων μεταξωτών, ξανακατεβαίνει λοιπόν από τα σκαλιά, κάνει έναν άσκοπο περίπατο γύρω στην πλατεία κι έπειτα γυρίζει σπίτι και πέφτει νωρίς-νωρίς να κοιμηθεί. Τι άλλο να κάνει με τόση δουλειά που τον περιμένει το πρωί.

Μ. Ματσόουρεκ, Ζωολογία,

μτφρ. Σπύρος Τσακνιάς, Στιγμή

Ερμηνευτικό σχόλιο

Η ιστορία του μεταξοσκώληκα αποτελεί μια αλληγορική αναφορά στη ζωή των ανθρώπων εκείνων που εργάζονται σκληρά, παραμένουν ωστόσο αφανείς, καθώς είναι άλλοι εκείνοι που καρπώνονται τα οικονομικά οφέλη και τη φήμη της δικής τους κοπιώδους εργασίας. Είναι, για παράδειγμα, προφανής η σύνδεση με τη ζωή εργαζομένων σε βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες παραγωγής ενδυμάτων ή προϊόντων τεχνολογίας, οι οποίοι πραγματοποιούν πολύωρες βάρδιες λαμβάνοντας χαμηλότατους μισθούς, έστω κι αν τα τελικά προϊόντα της εργασίας τους πωλούνται σε πολύ υψηλές τιμές. Υπ’ αυτή την έννοια ο μεταξοσκώληκας συμβολίζει το σύνολο σχεδόν της εργατικής τάξης· των ανθρώπων, δηλαδή, που με τον καθημερινό τους μόχθο προσφέρουν σε άλλους τη δυνατότητα να αποκομίσουν σημαντικά οικονομικά κέρδη απ’ τα οποία οι ίδιοι οι εργάτες λαμβάνουν ένα πενιχρό μόνο μέρος.

«O μεταξοσκώληκας φτιάχνει λογής λογής όμορφα πράματα, μεταξωτά φουλάρια, μπλούζες και γραβάτες, βραδινά φορέματα και τα τοιαύτα, στη ζωή του ο μεταξοσκώληκας έχει κάνει πολλά πράματα, πολύ ακριβά πράματα για τους καλύτερους μόδιστρους»

Η επιλογή του μεταξοσκώληκα από τον συγγραφέα, προκειμένου να αναδείξει το στοιχείο της εκμετάλλευσης του κόπου των εργατών, είναι ιδιαιτέρως επιτυχημένη, καθώς για τους περισσότερους ο μεταξοσκώληκας δεν λαμβάνεται καν υπόψη, όπως ακριβώς όλοι εκείνοι οι αφανείς εργαζόμενοι σε χώρες όπως είναι η Ινδία ή η Κίνα που καλούνται υπό άθλιες συνθήκες και με εξευτελιστικές αμοιβές να φτιάξουν τα πανάκριβα προϊόντα πολυεθνικών εταιρειών. Ελάχιστοι καταναλωτές επώνυμων προϊόντων αναλογίζονται, άλλωστε, την εξαθλίωση που βιώνουν οι εργάτες που τα παράγουν.

Με την καταγραφή του πλήθους των προϊόντων που παράγονται από τον μεταξοσκώληκα ο συγγραφέας καθιστά εμφανέστερη την αντίθεση που προκύπτει λόγω της ασημότητας του «παραγωγικότατου» αυτού εργάτη. Μπορεί τα προϊόντα του να είναι πανάκριβα και να τα αξιοποιούν οι καλύτεροι μόδιστροι, ο ίδιος ο μεταξοσκώληκας όμως βρίσκεται στην αφάνεια και οι κόποι του μένους χωρίς ουσιαστική ανταμοιβή. Ακριβώς, θα έλεγε κανείς, όπως συμβαίνει και με τους κακοπληρωμένους εργάτες που φτιάχνουν όλα τα επώνυμα ενδύματα και τα κάθε λογής ακριβά προϊόντα.

«μια φορά γίνεται μεγάλη επίδειξη μόδας στου Κριστιάν Ντιορ, είσοδος μόνο με προσκλήσεις, ντουζίνες αυτοκίνητα κουβαλάνε τους πιο κομψευόμενους ανθρώπους απ’ όλα τα σημεία της γης, ο μεταξοσκώληκας τυχαίνει να περνάει αποκεί, θα πρέπει να ‘ναι ενδιαφέρον, σκέφτεται, και σκαρφαλώνει στα σκαλιά, όμως εκεί, στο κεφαλόσκαλο, στέκεται ο πορτιέρης με τη μεγάλη στολή: έχετε πρόσκληση, κύριε;»

Με το λογοτεχνικό εύρημα της επίδειξης μόδας ο συγγραφέας επιτυγχάνει να δώσει θεατρικότητα στο κείμενό του, το οποίο κερδίζει έτσι σε ζωντάνια κι ενδιαφέρον. Ο προσωποποιημένος μεταξοσκώληκας τυχαίνει να περνά έξω από το χώρο όπου πραγματοποιείται η επίδειξη των έργων του, χωρίς, βέβαια, να έχει πρόσκληση γι’ αυτή, αφού κανείς δεν είναι διατεθειμένος να του αποδώσει εύσημα για την κοπιώδη εργασία του. Τα εύσημα «ανήκουν» σ’ εκείνους που πλουτίζουν και αποκτούν φήμη εκμεταλλευόμενοι τη δουλειά του.

Ο μεταξοσκώληκας χωρίς να προβληματίζεται για το γεγονός ότι κανείς δεν τον έχει καλέσει σε μια επίδειξη που είναι αφιερωμένη στα δικά του δημιουργήματα, αναλογίζεται με την αγαθότητα και την απλότητα που τον διακρίνουν πως θα έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσει την παρουσίαση αυτή. Ωστόσο, μόλις καταφέρνει να σκαρφαλώσει στα σκαλιά και να φτάσει στο κεφαλόσκαλο, έρχεται αντιμέτωπος με τον επιβλητικό πορτιέρη, ο οποίος ζητά να δει την πρόσκλησή του. Ο μεταξοσκώληκας αντιμετωπίζεται ως παρείσακτος -έστω κι αν στην επίδειξη θα παρουσιαστούν τα δικά του έργα-, όπως ακριβώς θα συνέβαινε αν επιχειρούσε να μπει στο πολυτελές κτήριο κάποιος εργάτης από την Ινδία που έχει φτιάξει με τα ίδια του τα χέρια τα ενδύματα αυτά. Ο ταπεινός μεταξοσκώληκας δεν έχει καμία θέση σε μια τόσο επίσημη και προβεβλημένη επίδειξη μόδας.

«Ο μεταξοσκώληκας δεν έχει πρόσκληση, πού θα μπορούσε διάβολε να τη βρει, δεν έχει άλλωστε καιρό να ασχολείται με προσκλήσεις, είναι πάρα πολύ απασχολημένος με την ύφανση όλων αυτών των ωραίων μεταξωτών, ξανακατεβαίνει λοιπόν από τα σκαλιά, κάνει έναν άσκοπο περίπατο γύρω στην πλατεία κι έπειτα γυρίζει σπίτι και πέφτει νωρίς-νωρίς να κοιμηθεί. Τι άλλο να κάνει με τόση δουλειά που τον περιμένει το πρωί.»

Ο μεταξοσκώληκας παρά το γεγονός ότι του αρνούνται την είσοδο σε μια επίδειξη που είναι αφιερωμένη στα δικά του έργα, δεν απογοητεύεται ιδιαιτέρως. Ευφυής η χρήση του προφορικού ύφους για να δηλωθεί η πρόσκαιρη αγανάκτηση του αδικημένου ήρωα «δεν έχει πρόσκληση, πού θα μπορούσε διάβολε να τη βρει».

Ο μεταξοσκώληκας δεν έχει πρόσκληση, όχι μόνο γιατί κανείς δεν θέλησε να τον καλέσει, αλλά και γιατί ο ίδιος δεν έχει χρόνο και διάθεση να ασχολείται με τέτοιου είδους δημόσιες εκδηλώσεις. Ό,τι ενδιαφέρει κυρίως τον ήρωα του κειμένου είναι η δουλειά του, η δημιουργική αυτή δραστηριότητα που του επιτρέπει να φτιάνει όλα τα ωραία μεταξωτά έργα του. Έτσι, ενώ θα περίμενε κανείς μια πιο έντονη αντίδραση από τη μεριά του, φανερώνεται εντέλει πως ο μεταξοσκώληκας διόλου δεν πτοείται από την απουσία αναγνώρισης των κόπων του. Ο ίδιος, άλλωστε, αντλεί την αναγκαία ικανοποίηση μέσα από την ίδια του τη δουλειά. Η επίγνωση πως ο καθημερινός του μόχθος οδηγεί στη δημιουργία έξοχων έργων του είναι αρκετή για να διατηρεί άκαμπτη την αποφασιστικότητά του να συνεχίσει να εργάζεται.

Ο μεταξοσκώληκας δεν επιδιώκει τη φήμη ή τα πλούτη. Η δική του χαρά και ικανοποίηση αντλούνται από την ίδια του την εργασία, αφού είναι αυτή που τον κάνει να αισθάνεται χρήσιμος, παραγωγικός και δημιουργικός. Απλοϊκός, ολιγαρκής και αφοσιωμένος στην εργασία του, ο μεταξοσκώληκας έχει βρει τη δική του προσωπική ισορροπία εκεί που άλλου βλέπουν μόνο σκληρή δουλειά και καταπόνηση. Εντούτοις ο εργαζόμενος που αγαπά πραγματικά τη δουλειά του, δεν αφοσιώνεται σ’ αυτή αναμένοντας πλούτο και δόξα, οδηγείται σ’ αυτή την αφοσίωση επειδή αισθάνεται και γνωρίζει πως μέσω αυτής προσφέρει στους άλλους κάτι το ουσιώδες.  

Ερωτήσεις

1. Γιατί η ιστορία του μεταξοσκώληκα, όπως τη διηγείται ο Ματσόουρεκ, έχει ευτράπελο χαρακτήρα;

Ο ευτράπελος χαρακτήρας της ιστορίας προκύπτει αφενός από την ενδιαφέρουσα επιλογή του πρωταγωνιστή κι αφετέρου από την αξιοποίηση στοιχείων προφορικού λόγου στην αφήγηση. Ο μεταξοσκώληκας, το άκρως εργατικό αυτό έντομο, που αποκτά ιδιότητες ανθρώπου -διατηρώντας ωστόσο αναλλοίωτη την αφοσίωσή του στην εργασία του-, εμπλέκεται σ’ ένα απρόσμενο επεισόδιο, στο πλαίσιο του οποίου, με εξαίρετη θεατρικότητα, οδηγείται μπροστά στα σκαλιά μιας λαμπερής επίδειξης μόδας. Εκεί, ο ήρωας της ιστορίας θα φανερώσει με την αγαθότητά του το πόσο τελικά αδιάφορο του είναι το αν οι άλλοι τον γνωρίζουν ή όχι.

Οι εκφράσεις που του αποδίδει ο συγγραφέας «πού θα μπορούσε διάβολε να τη βρει, δεν έχει άλλωστε καιρό να ασχολείται με προσκλήσεις», όπως κι η χαλαρή διάθεσή του που τον οδηγεί σε μια άσκοπη βόλτα, προσδίδουν ανάλαφρο χαρακτήρα σε μια ιστορία που φανερώνει, ωστόσο, μια ξεκάθαρη κοινωνική αδικία κι έναν κόσμο συνεχούς εκμετάλλευσης. 

2. Με ποια άλλα ζώα ή ανθρώπους μπορεί να παραλληλιστεί η εργασία του μεταξοσκώληκα; Βρείτε αντιστοιχίες με τη ζωή άλλων όντων, τεκμηριώνοντας τις εκτιμήσεις σας.

Ο μεταξοσκώληκας με τη σκληρή δουλειά του προσφέρει σημαντικά οικονομικά έσοδα στους ανθρώπους, όπως ακριβώς συμβαίνει με κάθε άλλο εξημερωμένο ζώο που εργάζεται για τον άνθρωπο. Έχουμε, έτσι, τα γαϊδούρια που αξιοποιούνται για τις μεταφορές αγαθών και ανθρώπων, τις αγελάδες που προσφέρουν το γάλα, μα και το κρέας τους, κι αντιστοίχως τις κατσίκες και τα πρόβατα. Κάθε ένα από αυτά τα ζώα, ακουσία μεν αδιάκοπα δε, προσφέρουν τον κόπο και τη ζωή τους για να εξυπηρετούνται οι διατροφικές και οικονομικές ανάγκες των ανθρώπων.

Σε ό,τι αφορά τους ανθρώπους ο μεταξοσκώληκας της ιστορίας βρίσκει το αντίστοιχό του σε όλους αυτούς που εργάζονται στην παραγωγή ενδυμάτων λαμβάνοντας πενιχρά ημερομίσθια, αλλά και σε κάθε χειρώνακτα του οποίου ο κόπος γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης χωρίς ο ίδιος να λαμβάνει κάποια αναγνώριση ή ουσιαστική ανταμοιβή. Ας μη λησμονούμε, άλλωστε, την τακτική μεγάλων εταιρειών να παράγουν τα προϊόντα τους σε χώρες όπου τα ημερομίσθια είναι εξαιρετικά χαμηλά, ώστε να αυξάνουν έτσι κατακόρυφα τα περιθώρια του κέρδους.  

Μίλος Ματσόουρεκ [Milos Macourek] (1926-2002)

Σπούδασε θέατρο και μουσική και εργάστηκε περιστασιακά σε διάφορα επαγγέλματα, χειρωνακτικά και διανοητικά. Το βιβλίο του Ζωολογία κυκλοφόρησε το 1962.