Εγχειρίδιο γλωσσικής διδασκαλίας: Υποθετικοί λόγοι (5ο & 6ο είδος)

Kim Niles

Εγχειρίδιο γλωσσικής διδασκαλίας: Υποθετικοί λόγοι (5^ο & 6^ο είδος)

ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΙ

ΑΠΛΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΑΟΡΙΣΤΗ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

Α. ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Να μελετήσετε τα παρακάτω παραδείγματα:

I.  Απλή σκέψη του λέγοντος     

Εἰ δέοι (= χρειάζεται, είναι ανάγκη) πολεμεῖν, ἄμεινον ἂν πολεμοῖμεν ἔχοντες τὰ ὅπλα ἢ παραδόντες.

[Αν είναι ανάγκη να πολεμάμε, θα πολεμάμε καλύτερα έχοντας τα όπλα παρά παραδίδοντάς τα]

Εἴ τις περιέλοιτο (= αν κανείς αφαιρούσε) τῆς ποιήσεως πάσης τό τε μέλος (= μελωδία) καὶ τὸν ῥυθμὸν καὶ τὸ μέτρον, λόγοι γίγνονται τὰ λειπόμενα.

[Αν αφαιρούσε κανείς απ’ όλη την ποίηση τη μελωδία, το ρυθμό και το μέτρο, αυτά που απομένουν γίνονται λόγια]

Δυστυχέστατος τῶν ἀνθρώπων ἂν εἴην, εἰ τῆς πατρίδος ἀποστερηθείην.

[Θα ήμουν ο πιο δυστυχισμένος από τους ανθρώπους, αν αποστερούμουν την πατρίδα] 

Ἐπιλείποι ἂν ἡμᾶς ὁ πᾶς χρόνος (= δεν θα αρκούσε σε μας ο χρόνος), εἰ τὰς Ἡρακλέους πράξεις ἁπάσας καταριθμησαίμεθα (= απαριθμούσαμε, διηγούμαστε με λεπτομέρεια).

[Δεν θα αρκούσε σε μας όλος ο χρόνος, αν απαριθμούσαμε όλα τα κατορθώματα του Ηρακλή]

II. Αόριστη επανάληψη στο παρελθόν     

Κίμων, εἴ τινι ὑπόσχοιτό τι, οὐδαμῶς ἐψεύδετο.

[Ο Κίμωνας, αν υποσχόταν σε κάποιον κάτι, ποτέ δεν έλεγε ψέματα]

Εἴ τις καλῶς ὑπηρετήσειε Φιλίππῳ, οὐδενί ἂν εἴασε (ἐῶ = αφήνω) τὴν προθυμίαν ἀχάριστον (= χωρίς ανταμοιβή).

[Εάν κάποιος προσέφερε καλές υπηρεσίες στο Φίλιππο, σε κανέναν δεν άφηνε την προθυμία χωρίς ανταμοιβή]

Εἴ τις Κύρῳ δοκοίη βλακεύειν (= έδινε την εντύπωση ότι συμπεριφερόταν βλακωδώς), ἔπαισεν ἄν (παίω = χτυπώ).

[Αν κάποιος έδινε την εντύπωση στον Κύρο ότι συμπεριφερόταν βλακωδώς, τον χτυπούσε]

Οἱ Ἕλληνες τὸ πάλαι, εἴ βούλοιντο εἰς λόγους ἐλθεῖν πρὸς ἀλλήλους (= όταν ήθελαν να έρθουν σε διαπραγματεύσεις), κήρυκας ἔπεμπον.

[Οι Έλληνες τα παλιά χρόνια, αν ήθελαν να έρθουν σε διαπραγματεύσεις μεταξύ τους, έστελναν κήρυκες]

Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Τα παραπάνω παραδείγματα είναι υποθετικοί λόγοι που δηλώνουν:

I. Την απλή σκέψη, δηλαδή κάτι που κατά την κρίση του ομιλητή είναι δυνατόν να γίνει, χωρίς όμως να τον ενδιαφέρει αν τελικά αυτό θα πραγματοποιηθεί. Στην απλή σκέψη, η υπόθεση εισάγεται με το εἰ και εκφέρεται με ευκτική και η απόδοση συνήθως με δυνητική ευκτική (= ευκτική + ἄν) ή, σπανιότερα, με οριστική αρκτικού χρόνου.

II. Την επανάληψη στο παρελθόν, δηλαδή κάτι που επαναλαμβανόταν στο παρελθόν. Στο είδος αυτό η υπόθεση εισάγεται με το εἰ και εκφέρεται με ευκτική και η απόδοση με οριστική παρατατικού ή με δυνητική οριστική αορίστου (= οριστική αορίστου + ἄν).

Γ. ΑΣΚΗΣΕΙΣ 

Να συμπληρώσετε τα κενά με τους κατάλληλους τύπους των ρημάτων που είναι σε παρένθεση:

Εἰ oἱ πολῖται ὁμονοοῖεν  (ὁμονοῶ) ἀλλήλοις, εὐνομουμένη γίγνοιτο ἂν ἡ πόλις.

Απλή σκέψη του λέγοντος [Αν οι πολίτες συμφωνούσαν μεταξύ τους, η πολιτεία θα γινόταν ευνομούμενη]

Εἰ ἡμᾶς αὐτοὺς δεήσειεν (= χρειαζόταν, ήταν ανάγκη) τριάκονθ’ ἡμέρας ἔξω γενέσθαι, οἱ γεωργοῦντες (= οι γεωργοί) ἡμῶν πολλὰ ἂν ζημιοῖντο  (ζημιοῦμαι).

Απλή σκέψη του λέγοντος [Αν ήταν ανάγκη να μείνουμε εμείς τριάντα μέρες έξω, όσοι από εμάς είναι γεωργοί θα ζημιωνόντουσαν πολύ]

Εἴ τις ἐν Λακεδαίμονι ποιοίη τι φαῦλον, οὗτος ἐδόκει (δοκεῖ) ἀχρεῖος εἶναι.

Αόριστη επανάληψη στο παρελθόν [Αν στη Σπάρτη κάποιος έκανε κάτι τιποτένιο, αυτός θεωρούταν άχρηστος]

Βουλοίμην (βούλομαι) ἂν σπείσασθαί σοι (= να συνάψω ανακωχή μαζί σου), ὦ Τισσάφερνες, εἰ μὴ οἰοίμην (= αν δεν πίστευα) ὑπὸ σοῦ ἐξαπατᾶσθαι.

Απλή σκέψη του λέγοντος [Θα επιθυμούσα να συνάψω ανακωχή μαζί σου Τισσαφέρνη, αν δεν πίστευα πως θα εξαπατηθώ από σένα]

Να σχηματίσετε υποθετικούς λόγους συνδυάζοντας κατάλληλα την υπόθεση της πρώτης στήλης με την αντίστοιχη απόδοση που υπάρχει στη δεύτερη στήλη (όπως στο παράδειγμα):

1. Εἴ τις ἆθλα προτιθείη (= καθιέρωνε βραβεία) τοῖς γεωργοῖς,

2. Εἴ τις τὴν ἐλπίδα ἐκ τοῦ βίου ἀποβάλοι,

3. Ἀγησίλαος εἰ τοὺς νέους γυμναζομένους ἴδοι,

4. Εἰ μὴ τρέφοιτο,

5. Εἰ τὰ ψηφίσματα αὐτάρκη εἶεν,

6. Εἰ οἱ Λακεδαιμόνιοι στρατεύοιντο ἔξω χώρας,

         

α) μάντεις ἦσαν ἐν τῷ στρατοπέδῳ καὶ ἱερεῖς φέροντες πῦρ ἀπὸ τοῦ Διὸς βωμοῦ.

β) ἠνάγκασαν ἂν ἡμᾶς ποιεῖν τὰ προσήκοντα (= όσα πρέπει).

γ) οὐκ ἄν τις ζῴη.

δ) τί ἄν ἀγαθὸν ὑπολελειμμένον εἴη (= έχει απομείνει).

ε) πολλὰ ἂν ἐπιδοίη (= θα προόδευε) ἡ γεωργία.

στ) ἐπῄνεσεν ἄν.

         

1. —  ε → Απλή σκέψη του λέγοντος

2. —  δ → Απλή σκέψη του λέγοντος

3. —  στ → Αόριστη επανάληψη στο παρελθόν

4. —  γ → Απλή σκέψη του λέγοντος

5. —  β → Αόριστη επανάληψη στο παρελθόν

6. —  α → Αόριστη επανάληψη στο παρελθόν

1. Αν κάποιος καθιέρωνε βραβεία για τους γεωργούς, η γεωργία θα προόδευε.

2. Αν κάποιος αφαιρέσει την ελπίδα από τη ζωή, τι καλό θα απομείνει.

3. Ο Αγησίλαος κάθε φορά που έβλεπε τους νέους να γυμνάζονται, τους επαινούσε.

4. Αν δεν τρέφεται, δεν μπορεί κάποιος να ζει.

5. Αν τα ψηφίσματα ήταν επαρκή, θα μας ανάγκαζαν να κάνουμε όσα πρέπει.

6. Κάθε φορά που οι Σπαρτιάτες εκστράτευαν μακριά από τη χώρα τους, υπήρχαν στον στρατόπεδο μάντεις και ιερείς που έφερναν φωτιά από τον βωμό του Δία.                                                        

Να αποδώσετε το κείμενο στην κοινή νεοελληνική γλώσσα, αφού πρώτα αναγνωρίσετε τον υποθετικό λόγο που υπάρχει σ’ αυτό:

Λαγωοί ποτε πολεμοῦντες ἀετοῖς παρεκάλουν εἰς συμμαχίαν ἀλώπεκας. Αἱ δὲ ἔφησαν· «βοηθήσαιμεν ἂν ὑμῖν, εἰ οὐ γνοῖμεν τίνες ἐστὲ καὶ τίσι πολεμεῖτε».

αἱ δὲ ἔφησαν (φημί): κι αυτές είπαν

εἰ οὐ γνοῖμεν (γιγνώσκω): αν δεν ξέραμε 

εἰ οὐ γνοῖμεν - βοηθήσαιμεν ἂν ὑμῖν [εἰ + ευκτική – δυνητική ευκτική → απλή σκέψη του λέγοντος]

Οι λαγοί κάποτε πολεμώντας με τους αετούς παρακαλούσαν σε συμμαχία τις αλεπούδες. Αυτές είπαν: «θα σας βοηθούσαμε, εάν δεν γνωρίζαμε ποιοί είστε και με ποιούς πολεμάτε.»

(Αἰσώπου Μῦθοι, διασκευή)

Ε. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ

Στα επόμενα παραδείγματα να τοποθετήσετε τον κατάλληλο υποθετικό σύνδεσμο:

Οὐκ ἂν δικαίως πιστεύοις εἶναι ἐλεύθερος, εἰ τυραννεύοιο ὑπὸ τῶν ἐπιθυμιῶν.

Απλή σκέψη του λέγοντος [Δεν μπορείς δικαιολογημένα να πιστεύεις ότι είσαι ελεύθερος, αν εξουσιάζεσαι από τις επιθυμίες σου]

Ἐάν (ἄν - ἤν) τὴν εὐδαιμονίαν τέχναις (= με τεχνάσματα) πονηραῖς διώκῃς (= επιδιώκεις), οὐκ ἐν τῷ βίῳ εὐτυχήσεις.

Προσδοκώμενο [Αν επιδιώκεις την ευτυχία με τεχνάσματα, δε θα ευτυχήσεις στη ζωή σου]

Εἰ τις ἔχων πολλὰ χρήματα μὴ χρῷτο αὐτοῖς (= δεν τα χρησιμοποιεί), τι ἂν πλέον ἔχοι τοῦ πένητος;

Απλή σκέψη του λέγοντος [Αν κάποιος, παρόλο που έχει πολλά χρήματα, δεν τα χρησιμοποιεί, τι περισσότερο έχει από έναν φτωχό;]

Κακίστης δουλείας ἀπολυθήσῃ (= θα απαλλαγείς από τη χειρότερη μορφή δουλείας), ἐάν (ἄν - ἤν)  ἀπολυθῇς τῶν ἐπιθυμιῶν.

Προσδοκώμενο [Θα απαλλαγείς από τη χειρότερη μορφή δουλείας, αν απαλλαγείς από τις επιθυμίες]

Κάλλιστ’ ἂν ζῴης, εἰ τά προσήκοντα δρῴης (δρῶ = πράττω, κάνω) μήτε θηρῶν (=χωρίς να επιδιώκεις) τὸν τῶν ἀνθρώπων ἔπαινον μήτε δειμαίνων (= ούτε να φοβάσαι) τὸν τῶν ἀφρόνων ψόγον.

Απλή σκέψη του λέγοντος [Θα ζήσεις καλύτερα, αν πράττεις τα σωστά, χωρίς να επιδιώκεις τον έπαινο των ανθρώπων, ούτε να φοβάσαι την κατηγορία των ανόητων.] 

Εἰ μὴ Ἀλέξανδρος ἦν, ἐπεθύμουν ἂν εἶναι Διογένης.

Μη πραγματικό [Αν δεν ήμουν ο Αλέξανδρος, θα ήθελα να είμαι ο Διογένης]

Εἰ Ἕκτορα ἀποκτενεῖς, καὶ αὐτός (= και συ ο ίδιος) ἀποθανεῖ.

Πραγματικό [Αν σκοτώσεις τον Έκτορα, θα πεθάνεις και συ ο ίδιος]

Ἐάν (ἄν - ἤν) τις ἐν Ὀλυμπίᾳ νικήσῃ, εὐδαίμων ἔσται· εὐδαιμονέστερος δὲ ἐάν (ἄν - ἤν) ἐν μάχῃ νικῶν τελευτήσῃ.

Προσδοκώμενο [Αν κάποιος νικήσει στην Ολυμπία, θα είναι ευτυχισμένος∙ θα είναι όμως πιο ευτυχής, αν πεθάνει νικώντας σε μάχη]

Να μετατρέψετε τους ακόλουθους υποθετικούς λόγους σε όλα τα υπόλοιπα είδη:

Εἰ γὰρ τοὺς κρείττους νικᾷς, θαυμαστὸς εἶ. [Πραγματικό]

Εἰ γὰρ τοὺς κρείττους ἐνίκας, θαυμαστός ἄν ἦσθα (μη πραγματικό)

Ἐὰν γὰρ τοὺς κρείττους νικήσῃς, θαυμαστός ἔσῃ (προσδοκώμενο)

Ἐὰν γὰρ τοὺς κρείττους νικᾷς, θαυμαστός εἶ (αόριστη επανάληψη στο παρόν και το μέλλον)

Εἰ γὰρ τοὺς κρείττους νικῷς / νικῴης, θαυμαστός ἄν εἴης (απλή σκέψη του λέγοντος) 

Εἰ γὰρ τοὺς κρείττους νικῷς / νικῴης, θαυμαστός ἦσθα (αόριστη επανάληψη στο παρελθόν)

Εἰ ἐποίει οὗτος τὰ δέοντα, ηὐδαιμόνει ἄν (μη πραγματικό)

Εἰ ποιεῖ οὗτος τὰ δέοντα, εὐδαιμόνεῖ (πραγματικό)

Ἐὰν ποιῇ οὗτος τὰ δέοντα, εὐδαιμονήσει (προσδοκώμενο)

Ἐὰν ποιῇ οὗτος τὰ δέοντα, εὐδαιμονεῖ (αόριστη επανάληψη στο παρόν και το μέλλον)

Εἰ ποιοίη / ποιοῖ οὗτος τὰ δέοντα, εὐδαιμονοίη ἄν (απλή σκέψη του λέγοντος)

Εἰ ποιοίη / ποιοῖ οὗτος τὰ δέοντα, ηὐδαιμονει (αόριστη επανάληψη στο παρελθόν)

Ἐὰν καρτερίαν καὶ πειθὼ ἔχωμεν, ἀνδρείως ἀγωνισόμεθα (προσδοκώμενο)

Εἰ καρτερίαν καὶ πειθὼ ἔχομεν, ἀνδρείως ἀγωνιζόμεθα (πραγματικό)

Εἰ καρτερίαν καὶ πειθὼ εἴχομεν, ἀνδρείως ἄν ἠγωνιζόμεθα (μη πραγματικό)

Ἐὰν καρτερίαν καὶ πειθὼ ἔχωμεν, ἀνδρείως ἀγωνιζόμεθα (αόριστη επανάληψη στο παρόν και το μέλλον)

Εἰ καρτερίαν καὶ πειθὼ ἔχοιμεν, ἀνδρείως ἄν ἀγωνιζοίμεθα (απλή σκέψη του λέγοντος)

Εἰ καρτερίαν καὶ πειθὼ ἔχοιμεν, ἀνδρείως ἄν ἠγωνισάμεθα (αόριστη επανάληψη στο παρελθόν)

Να μεταφέρετε στην αρχαία Ελληνική τους υποθετικούς λόγους:

Αν ήμουν σοφός (δεν είμαι όμως), θα ήμουν ευτυχής (εὐδαίμων).

→ Εἰ σοφός ἦν, εὐδαίμων ἄν ἦν (μη πραγματικό)

Όταν (κάθε φορά που) η πατρίδα κινδυνεύει, όλοι εμείς τη βοηθούμε (βοηθῶ + δοτ.).

→ Ἐὰν ἡ πατρίς κινδυνεύῃ, πάντες ἡμεῖς βοηθοῦμεν αὐτῇ (αόριστη επανάληψη στο παρόν και το μέλλον)

Όταν (κάθε φορά που) η πατρίδα κινδύνευε, όλοι εμείς τη βοηθούσαμε.

→ Εἰ ἡ πατρίς κινδυνεύοι, πάντες ἡμεῖς ἐβοηθοῦμεν αὐτῇ (αόριστη επανάληψη στο παρελθόν)

Όταν η πατρίδα κινδυνεύσει, όλοι εμείς θα τη βοηθήσουμε.

→ Ἐὰν ἡ πατρίς κινδυνεύσῃ, πάντες ἡμεῖς βοηθήσομεν αὐτῇ (προσδοκώμενο)

Αν με εξόριζαν οι συμπολίτες μου (φεύγω ὑπὸ τοῦ δήμου), θα ήμουν πάρα πολύ δυστυχής (το θεωρώ ως ενδεχόμενο, ως σκέψη).

→ Εἰ φεύγοιμι ὑπὸ τοῦ δήμου, δυστυχέστατος ἄν εἴην (απλή σκέψη του λέγοντος)

Αν κάποιος νομίζει ότι οι Λακεδαιμόνιοι είναι φοβεροί και δυσκολοπολέμητοι (δυσπολέμητος), είναι λογικός (σώφρων).

→ Εἰ τις νομίζει Λακεδαιμονίους εἶναι φοβερούς και δυσπολέμητους, σώφρον ἐστί (πραγματικό)   

Να μεταφράσετε τα επόμενα κείμενα στην κοινή νεοελληνική γλώσσα, αφού πρώτα αναγνωρίσετε τους υποθετικούς λόγους που υπάρχουν σ’ αυτά:

1. Ἐὰν γὰρ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, ἀφήσει καὶ ὑμῖν ὁ Πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος· ἐὰν δὲ μὴ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, οὐδὲ ὁ Πατὴρ ὑμῶν ἀφήσει τὰ παραπτώματα ὑμῶν.

(Κατὰ Ματθαῖον 6, 14-15)

         

ἐὰν γὰρ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις: γιατί, αν συγχωρήσετε στους ανθρώπους

Οι υποθετικοί λόγοι του 1^ου αποσπάσματος δηλώνουν το Προσδοκώμενο: ἐὰν + Υποτακτική → Οριστική Μέλλοντα

Γιατί, αν συγχωρήσετε στους ανθρώπους τα αμαρτήματά τους, θα συγχωρήσει κι εσάς ο ουράνιος Πατέρας σας∙ αν, όμως, δε συγχωρήσετε στους ανθρώπους τα αμαρτήματά τους, ούτε ο Πατέρας θα συγχωρήσει τα δικά σας αμαρτήματα.

                                                                 

2. Ὁ λύχνος τοῦ σώματός ἐστιν ὁ ὀφθαλμός· ἐὰν οὖν ὁ ὀφθαλμός σου ἁπλοῦς ᾖ, ὅλον τὸ σῶμά σου φωτεινὸν ἔσται· ἐὰν δὲ ὁ ὀφθαλμός σου πονηρός ᾖ, ὅλον τὸ σῶμά σου σκοτεινὸν ἔσται.

(Κατά Ματθαῖον 6, 22-23)

Οι υποθετικοί λόγοι του 2ου αποσπάσματος δηλώνουν το Προσδοκώμενο: ἐὰν + Υποτακτική → Οριστική Μέλλοντα

Το φως του σώματος είναι το μάτι∙ αν λοιπόν το μάτι σου είναι ειλικρινές, όλο σου το σώμα θα είναι φωτεινό∙ αν όμως το μάτι σου είναι κακό, όλο σου το σώμα θα είναι σκοτεινό.

3. —    Ἄσκει τῶν περὶ τὸ σῶμα γυμνασίων μὴ τὰ πρὸς τὴν ῥώμην ἀλλὰ τὰ πρὸς τὴν ὑγίειαν· τούτου δ’ ἂν ἐπιτύχοις, εἰ λήγοις τῶν πόνων ἔτι πονεῖν δυνάμενος.

—    Ἐὰν ᾖς φιλομαθής, ἔσει πολυμαθής· ἃ μὲν ἐπίστασαι, ταῦτα διαφύλαττε ταῖς μελέταις, ἃ δὲ μὴ μεμάθηκας, προσλάμβανε ταῖς ἐπιστήμαις.

—    Δοκίμαζε τοὺς φίλους ἐκ τε τῆς περὶ τὸν βίον ἀτυχίας καὶ τῆς ἐν τοῖς κινδύνοις κοινωνίας· τὸ μὲν γὰρ χρυσίον ἐν τῷ πυρὶ βασανίζομεν, τοὺς δὲ φίλους ἐν ταῖς ἀτυχίαις διαγιγνώσκομεν. Οὕτως ἄριστα χρήσει τοῖς φίλοις, ἐὰν μὴ προσμένῃς τὰς παρ’ ἐκείνων δεήσεις, ἀλλ’ αὐτεπάγγελτος αὐτοῖς ἐν τοῖς καιροῖς βοηθεῖς.

(Ἰσοκράτους, Πρὸς Δημόνικον, 14, 18 και 25)

εἰ λήγεις τῶν πόνων: αν σταματάς τις ασκήσεις

προσλάμβανε ταῖς ἐπιστήμαις: να τα αποκτάς με τα διαβάσματα, με τη γνώση       

και τῆς ἐν τοῖς κινδύνοις κοινωνίας: και από τη συμμετοχή στους κινδύνους

διαγιγνώσκομεν: κρίνουμε, καταλαβαίνουμε

ἀλλ’ αὐτεπάγγελτος... βοηθεῖς:          αλλά με δική σου πρωτοβουλία τους βοηθείς στις κατάλληλες περιστάσεις

εἰ λήγοις →  ἂν ἐπιτύχοις = απλή σκέψη του λέγοντος

ἐὰν ᾖς → ἔσει = προσδοκώμενο

ἃ μὲν ἐπίστασαι → διαφύλαττε = πραγματικό (λανθάνων υποθετικός λόγος, με την υπόθεσή του να εντοπίζεται στην αναφορικοϋποθετική πρόταση: εἰ τινά ἐπίστασαι)

ἃ μὴ μεμάθηκας → προσλάμβανε = πραγματικό (λανθάνων υποθετικός λόγος, με την υπόθεσή του να εντοπίζεται στην αναφορικοϋποθετική πρόταση: εἰ τινά μὴ μεμάθηκας)

ἐὰν μὴ προσμένῃς / ἀλλά βοηθεῖς → χρήσει = προσδοκώμενο (σύνθετος υποθετικός λόγος)

- Κάνε τις σχετικές με το σώμα ασκήσεις, όχι όμως εκείνες που είναι για τη σωματική δύναμη, αλλά εκείνες για την υγεία∙ αυτό θα το πετύχεις αν σταματάς τις ασκήσεις, όταν ακόμη μπορείς να κοπιάσεις.

- Αν είσαι φιλομαθής, θα γίνεις πολυμαθής∙ όσα τυχόν γνωρίζεις, διαφύλαξέ τα με τη μελέτη, κι όσα τυχόν δεν έχεις μάθει ακόμη, να τα αποκτάς με τα διαβάσματα.

- Δοκίμαζε τους φίλους και από τις αποτυχίες στη ζωή και από τη συμμετοχή τους στους κινδύνους∙ γιατί το χρυσάφι το δοκιμάζουμε στη φωτιά, ενώ τους φίλους τους κρίνουμε στις ατυχίες. Με αυτό τον τρόπο θα φερθείς άριστα στους φίλους, αν δεν περιμένεις τις δικές τους εκκλήσεις, αλλά με δική σου πρωτοβουλία τους βοηθάς στις κατάλληλες περιστάσεις.