Ιστορικά ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Sandi Baker

Ιστορικά ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης αγαπούσε ιδιαίτερα την ιστορία, μελετούσε συνεχώς ιστορικά βιβλία και ήταν βαθύς γνώστης των γεγονότων της ελληνιστικής και της βυζαντινής περιόδου. Η αγάπη του για την ιστορία μάλιστα είχε ως απόρροια τη δημιουργία αρκετών ποιημάτων που είτε έχουν ως βάση τους ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα είτε έχουν συντεθεί έτσι ώστε να θυμίζουν κάποια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, χωρίς όμως να αναφέρονται σε κάποιο υπαρκτό πρόσωπο ή γεγονός. Ο ποιητής επιλέγει για τα ποιήματά του κυρίως εποχές παρακμής και ηττημένα ιστορικά πρόσωπα, εστιάζοντας την προσοχή του περισσότερο στις στιγμές που η πραγματικότητα φέρνει τα πρόσωπα αντιμέτωπα με την πτώση και τον εκφυλισμό των αξιών, χωρίς να λείπουν βέβαια και οι αναφορές σε στιγμές ηθικού μεγαλείου.
Η αναφορά σε πραγματικά ιστορικά γεγονότα γίνεται από τον ποιητή κυρίως για να σχολιάσει τις συνθήκες που επικρατούσαν και τις πράξεις των ιστορικών προσώπων, μεταδίδοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μήνυμα προς τους σύγχρονους αναγνώστες. Για παράδειγμα, στο ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς» ο ποιητής ασχολείται με την τελετή που διοργάνωσε το 34 π.Χ. η Κλεοπάτρα για να μοιράσει στα παιδιά της τα εδάφη της υποτιθέμενης επικράτειάς της. Στην πραγματικότητα όμως τα εδάφη αυτά δεν ανήκαν όλα στην Κλεοπάτρα και η γιορτή αυτή έγινε περισσότερο για να μπορέσει η βασίλισσα να εντυπωσιάσει τους υπηκόους της. Οι Αλεξανδρινοί βέβαια, όπως μας λέει ο ποιητής, γνώριζαν ότι όλα αυτά ήταν λόγια και θεατρικά, και καθόλου δεν είχαν ξεγελαστεί από την πολυτελή τελετή της Κλεοπάτρας. Εντούτοις, πάντως, έσπευσαν όλοι με ενθουσιασμό να την παρακολουθήσουν καθώς ο καιρός ήταν υπέροχος, ο χώρος τέλεσης ένα θριαμβικό κατόρθωμα της τέχνης και η πολυτέλεια των αυλικών εξαιρετική. Στα πλαίσια μιας αμοιβαίας εξαπάτησης η Κλεοπάτρα θαρρεί ότι μπορεί να ξεγελάσει τους υπηκόους της κι εκείνοι αν και γνώστες της κατάστασης συμμετέχουν στο θεατρικό της υπόθεσης με ενθουσιασμό. Το ποίημα αυτό παρουσιάζει με ιδιαίτερο τρόπο την ηθική πτώση μιας βασίλισσας που καταφεύγει σε ανούσιες εκδηλώσεις για να ενισχύσει το κύρος της, αλλά και την ένοχη συμμετοχή των υπηκόων της που ενώ γνωρίζουν την αλήθεια δίνουν το παρόν σε μια παρωδία, αντί να δείξουν με την αντίδρασή τους τη διαφωνία τους για τα τερτίπια της Κλεοπάτρας.
Στην ίδια ιστορική περίοδο, αλλά τέσσερα χρόνια μετά, αναφέρεται το ποίημα «Καισαρίων» του Καβάφη, στο οποίο ο ποιητής επικεντρώνει την προσοχή του στον μεγαλύτερο γιο της Κλεοπάτρας. Ο Καισαρίων υπήρξε άτυχο θύμα της καταγωγής του και ήρθε αντιμέτωπος με το θάνατο μόνο και μόνο γιατί, όπως ισχυριζόταν η Κλεοπάτρα, ήταν γιος του Ιουλίου Καίσαρα. Το ποίημα αυτό παρόλο που αναφέρεται σε ένα υπαρκτό ιστορικό πρόσωπο, δε λειτουργεί ως ένα αμιγώς ιστορικό ποίημα μιας και δεν είναι αυτή η πρόθεση του ποιητή. Εδώ ο Καβάφης μας αποκαλύπτει το πώς η ιστορία λειτουργεί ως πηγή έμπνευσης γι’ αυτόν και πώς ακόμη και μια μικρή αναφορά στο όνομα ενός προσώπου ενδέχεται να τον οδηγήσει στην ποιητική δημιουργία. Ο Καβάφης γοητευμένος από την αδιόρατη παρουσία του Καισαρίωνα στην ελληνιστική ιστορία, γοητευμένος από τον δεκαεπτάχρονο γιο της Κλεοπάτρας για τον οποίο η ιστορία δεν παρέχει παρά ελάχιστες πληροφορίες, αρχίζει να τον φαντάζεται, με όλη την ελευθερία που του δίνει η έλλειψη πληροφοριών, κι έξαφνα αισθάνεται σα να έχει εμφανιστεί ο Καισαρίων στο δωμάτιό του. Στο ποίημα αυτό όπου η ιστορία αποτελεί την αυθεντική πηγή έμπνευσης, βρισκόμαστε ακριβώς στο κέντρο της καβαφικής τέχνης όπου η γένεση του ποιήματος προκύπτει με τη συνεργεία της ποιητικής φαντασίας αλλά και της ιστορικής πραγματικότητας.
Η ιστορική πραγματικότητα όμως δεν είναι πάντοτε απαραίτητο συστατικό για την ποιητική δημιουργία, πολλές φορές λειτουργεί απλώς ως το σκηνικό στο οποίο τα πρόσωπα του Καβάφη κινούνται για να εξυπηρετήσουν τις προθέσεις του ποιητή. Ο Καβάφης, δηλαδή, κάποιες φορές δημιουργεί ποιήματα που δεν αναφέρονται σε πραγματικά ιστορικά γεγονότα, κι ενώ το πλαίσιο στο οποίο διαδραματίζονται τα γεγονότα μοιάζει ιστορικό, στην ουσία πρόκειται για φανταστικά περιστατικά που μεταφέρουν όμως με μεγάλη παραστατικότητα τα μηνύματα του ποιητή. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ιστορικοφανούς ή ψευδοϊστορικού ποιήματος είναι το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», στο οποίο ο ποιητής μιλώντας για τη σύγκλητο, τον αυτοκράτορα και τους πραίτορες δημιουργεί την εντύπωση ότι αναφέρεται σε κάποιο ιστορικό γεγονός που διαδραματίστηκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα φανταστικό διάλογο που μετατίθεται από τον ποιητή χρονικά για να αποφευχθούν οι άμεσες συγκρίσεις με το ιστορικό παρόν του. Η επιθυμία που εκφράζεται από τα πρόσωπα του ποιήματος για την έλευση των Βαρβάρων, για την επιστροφή δηλαδή σε μια απλούστερη μορφή κοινωνικής ζωής, λειτουργεί καλύτερα όταν ο αναγνώστης φαντάζεται την παρακμάζουσα κοινωνία να βρίσκεται σε μια παλαιότερη εποχή. Ο σκοπός, άλλωστε, του ποιητή είναι να μιλήσει γενικότερα για την επιθυμία των ανθρώπων να απλουστεύσουν τη ζωής τους και όχι συγκεκριμένα για τη δική του ιστορική εποχή.
Είναι εμφανές ότι η ιστορία λειτουργεί με ποικίλους τρόπους στην ποίηση του Καβάφη, καθώς ακόμη κι όταν δεν του παρέχει άμεσα την έμπνευση και το υλικό για τα ποιήματά του, λειτουργεί ως άλλοθι για τη δημιουργία μιας κατάστασης που ενώ δεν είναι ιστορικά πραγματική είναι όμως ποιητικά έγκυρη και επιτρέπει στον ποιητή να εκφράσει με αποτελεσματικότητα τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του. Ο Καβάφης αξιοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ιστορία για να αντλήσει συμπεριφορές, περιστατικά και γεγονότα που εν δυνάμει μπορούν να λειτουργήσουν ως φορείς σημαντικών μηνυμάτων για το σύγχρονο αναγνώστη κι όταν δεν βρίσκει ιστορικά γεγονότα που να εξυπηρετούν πλήρως την ποιητική του ιδέα δε διστάζει να αναδημιουργήσει ο ίδιος το ιστορικό πλαίσιο που επιθυμεί.

Η ειρωνεία στα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Sharon Cummings

Η ειρωνεία στα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης χρησιμοποιεί στην ποίησή του την ειρωνεία σε κάθε της μορφή και με τέτοια συχνότητα ώστε θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως ειρωνικό ποιητή. Η ειρωνεία στην ποιητική έκφρασή επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους και δεν είναι εύκολο να δοθεί ένας απλώς ορισμός αυτού του πολυδύναμου εκφραστικού μέσου. Ειδικά στην ποίηση του Καβάφη η ειρωνεία αποκτά πολλές εκφάνσεις και αποτελεί ουσιαστικά το υλικό που δίνει στην ποίησή του τη μοναδικότητά της. Ο Καβάφης, κάποιες φορές, δημιουργεί την αίσθηση της ειρωνείας με την αντίθεση που εμφανίζεται ανάμεσα στα λεγόμενα ή στα σχέδια των προσώπων του ποιήματος και στην τελική έκβαση των γεγονότων. Άλλοτε, χρησιμοποιεί την τραγική ειρωνεία, κυρίως στα ιστορικά του ποιήματα, οπότε οι αναγνώστες γνωρίζουν την εξέλιξη που θα έχουν τα πρόσωπα αυτά και κατανοούν πότε οι ήρωες κινούνται προς την καταστροφή. Παράλληλα, ο ποιητής καταφεύγει συχνά και στη λεκτική ειρωνεία, όπως την αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινή μας ομιλία, σχολιάζοντας εμπαικτικά πράξεις ή σκέψεις των προσώπων που παρουσιάζονται στα ποιήματά του.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για την ειρωνεία που δημιουργεί η αντίθεση ανάμεσα στις προσδοκίες των προσώπων και στην τελική κατάληξη των γεγονότων μας δίνεται στο ποίημα «Περιμένοντας τους βαρβάρους». Στο ποίημα αυτό ο Καβάφης μας παρουσιάζει σύσσωμη μια πολιτεία να είναι έτοιμη να παραδοθεί στους βαρβάρους προσδοκώντας μια λυτρωτική επιστροφή σε μια πιο απλοϊκή ζωή. Όλοι οι διαχειριστές της εξουσίας, ο βασιλιάς, οι νομοθέτες και οι δικαστές, μη μπορώντας να δώσουν οι ίδιοι λύση στην τελματώδη κατάσταση που έχει βρεθεί η κοινωνία τους, είναι πρόθυμοι να παραδώσουν την εξουσία στους βαρβάρους και είναι έτοιμοι να υποστούν κάθε πιθανή συνέπεια αυτής της εκούσιας οπισθοδρόμησης. Εντούτοις, οι βάρβαροι δεν εμφανίζονται και οι προσδοκίες όλων διαψεύδονται, προκαλώντας τους απογοήτευση. Η ειρωνεία σε αυτό το ποίημα δημιουργείται μέσα από αυτή την διάψευση, αλλά ο ποιητής δεν περιορίζεται μόνο σε αυτή τη μορφή ειρωνείας. Φροντίζει καθόλη τη διάρκεια του διαλόγου μέσα από την πλήρη απαξίωση των βαρβάρων για κάθε μορφή πολιτισμού και κάθε είδος συνετούς διακυβέρνησης να μας δημιουργεί την αίσθηση ότι κάθε στοιχείο μιας πολιτισμένης κοινωνίας, ιδωμένο από την πλευρά των βαρβάρων, δεν αξίζει απολύτως τίποτα.
Την αίσθηση, άλλωστε. ότι δεν υπάρχει καμία αξία πίσω από τα μεγάλα και τα εντυπωσιακά μας τη δημιουργεί ο Καβάφης και στο ποίημα «Αλεξανδρινοί βασιλείς». Στο ποίημα αυτό παρουσιάζεται μια αρκετά φιλόδοξη τελετή της Κλεοπάτρας, κατά τη διάρκεια της οποίας μοιράζει στα παιδιά της όλα τα εδάφη που κάποτε είχαν κατακτηθεί από το Μέγα Αλέξανδρο. Παρόλο που η τελετή είναι πραγματικά εντυπωσιακή και κάθε τι σε αυτήν είναι ιδιαίτερα προσεγμένο, από το χώρο όπου πραγματοποιείται μέχρι τα ρούχα του Καισαρίωνα, στην ουσία πρόκειται για μια ανούσια προσπάθεια εντυπωσιασμού. Κι ενώ η Κλεοπάτρα έχει στήσει όλη αυτή τη γιορτή για να κάνει μια επίδειξη ισχύος στους Αλεξανδρινούς, εκείνοι γνωρίζουν πολύ καλά ότι όλα αυτά δεν έχουν καμία αξία και ότι όλοι αυτοί οι τίτλοι που προσφέρονται στα παιδιά της Κλεοπάτρας είναι χωρίς αντίκρισμα. Η ειρωνεία, βέβαια, σε αυτό το ποίημα κινείται σε δύο επίπεδα καθώς πέραν από το γεγονός ότι οι Αλεξανδρινοί καθόλου δεν έχουν ξεγελαστεί από την πολυτελή προσπάθεια της Κλεοπάτρας, παράλληλα οι αναγνώστες γνωρίζουν την άσχημη τύχη τόσο της ίδιας όσο και του Καισαρίωνα, με αποτέλεσμα το ποίημα παρά τις όμορφες εικόνες του να μας προκαλεί ένα πικρό χαμόγελο.
Η αλήθεια είναι όμως ότι παρόλο που γνωρίζουμε την αγάπη του Καβάφη για την ειρωνεία, υπάρχουν στιγμές που δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτα βέβαιοι για το αν ο ποιητής χρησιμοποιεί την ειρωνεία ή όχι. Για παράδειγμα, στο ποίημα «Νέοι της Σιδώνος (400 μ.Χ.)», ο ποιητής κατορθώνει έντεχνα να μας παγιδέψει σ’ ένα καλοστημένο δίλημμα, αφήνοντάς μας να απορούμε αν τελικά είναι με το μέρος του αρωματισμένου νεαρού ή αν απλά τον ειρωνεύεται. Αν και γνωρίζουμε ότι ο Καβάφης θεωρούσε την τέχνη της ποίησης ως το πιο σημαντικό έργο της ζωής του, και μπορούμε να τον φανταστούμε να ζητά από τους ομοτέχνους του να αντιμετωπίζουν το ποιητικό τους έργο με απόλυτο σεβασμό, δεν είναι εύκολο να δεχτούμε ότι ο Καβάφης θα συμφωνούσε με τον αυθάδη νεαρό που με έντονο ύφος επικρίνει τον Αισχύλο. Επειδή, όμως, ο ποιητής δε μας επιτρέπει να καταλήξουμε με βεβαιότητα για το αν υποστηρίζει ή όχι τις απόψεις του νεαρού, βρισκόμαστε απέναντι σε ένα ποίημα που είτε το διατρέχει η ειρωνεία εις βάρος του νέου που τολμά να κρίνει το μεγάλο τραγικό ποιητή είτε δεν περιέχει παρά μόνο ψήγματα ειρωνείας κυρίως στο τέλος του, όταν ο καλοζωισμένος νεαρός θεωρεί τη συμμετοχή του Αισχύλου στη μάχη του Μαραθώνα μικρής αξίας επίτευγμα.
Στην ποίηση του Καβάφη όπου απουσιάζουν οι λυρικές εικόνες και το περιεχόμενό της είναι κυρίως προϊόν σκέψης και προβληματισμού, η ειρωνεία έρχεται να αποτελέσει το συστατικό που την ξεχωρίζει και την καταξιώνει. Οι διαρκείς εναλλαγές της τύχης των ηρώων, οι ανατροπές, οι διαψεύσεις των προσδοκιών, αλλά και οι καυστικοί σχολιασμοί του ποιητή λειτουργούν ως ο βασικός φορέας συγκίνησης των αναγνωστών. Χάρη στην ειρωνεία η ποίηση του Καβάφη αποκτά ζωή κι ενδιαφέρον και δημιουργεί έντονη πνευματική συγκίνηση στον αναγνώστη, καθιστώντας την ποίησή του διαχρονική. Αξίζει, μάλιστα, να αναφερθεί ότι το στοιχείο της ειρωνείας κατορθώνει να παραμείνει αναλλοίωτο ακόμη κι όταν τα ποιήματα του Καβάφη μεταφράζονται σε άλλες γλώσσες, γεγονός που εξηγεί την ιδιαίτερη ανταπόκριση που γνωρίζει η καβαφική δημιουργία σε όποια γλώσσα κι αν έχουν αποδοθεί τα ποιήματά του.

Ο έρωτας στα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Arthur Antille 

Ο έρωτας στα ποιήματα του Κωνσταντίνου Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στα ποιήματά του αναφέρεται στον έρωτα μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου, εναλλάσσοντας όμως τον τρόπο με τον οποίο οι ήρωές του αντιμετωπίζουν την ερωτική τους επιλογή. Κάποιες φορές τα πρόσωπα που σκιαγραφεί ο ποιητής βιώνουν από κοινού τον έρωτά τους, χωρίς τύψεις και χωρίς ενοχές, ενώ άλλες φορές, το ένα από τα δύο πρόσωπα μοιάζει να μετανιώνει για την άνομη μορφή του έρωτα που έχουν επιλέξει. Παράλληλα, ο ποιητής στα ερωτικά του ποιήματα εναλλάσσει διαφορετικά χρονικά επίπεδα, κάποτε δηλαδή αποδίδει την ερωτική σχέση ή εμπειρία ως παρόν και άλλοτε ως μακρινό παρελθόν, το οποίο επιχειρεί να ανακαλέσει στη μνήμη του.
Η ομόφυλη ερωτική εμπειρία δεν είναι βέβαια πάντοτε σαφής στα ποιήματα του Καβάφη, μιας και ο ποιητής κάποιες φορές δεν διευκρινίζει το φύλο του προσώπου στο οποίο αναφέρεται. Συνηθίζουμε, όμως, να προσεγγίζουμε όλα τα ερωτικά του ποιήματα ως ομόφυλα επηρεασμένοι από το γεγονός ότι η πλειονότητα των ποιημάτων αυτών μιλά για νέους άντρες ή ωραίους εφήβους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός ερωτικού ποιήματος, στο οποίο ο Καβάφης δεν αναφέρει ξεκάθαρα το φύλο του αγαπημένου προσώπου, είναι το «Γκρίζα». Στο ποίημα αυτό η σύντομη ερωτική σχέση τοποθετείται είκοσι χρόνια πριν και επανέρχεται τυχαία στη μνήμη του ποιητικού υποκειμένου χάρη σ’ ένα οπάλιο. Το χρώμα του πολύτιμου λίθου αποτελεί το ερέθισμα που ξυπνά τη μνήμη του περασμένου αυτού έρωτα κι ο ποιητής αναλογίζεται τη φθορά που θα έχει επιφέρει στο αγαπημένο πρόσωπο το πέρασμα του χρόνου. Γι’ αυτό και ζητά από τη μνήμη του να διατηρήσει τα γκρίζα μάτια και το ωραίο πρόσωπο όπως ήταν τότε που δεν τα είχε αγγίξει ακόμη ο αδυσώπητος χρόνος. Μέσα λοιπόν στους στίχους αυτούς η αίσθηση της ομορφιάς που αποπνέουν τα γκρίζα αυτά μάτια παραμένει αναλλοίωτη και ο Καβάφης κατορθώνει να κρατήσει τόσο στη δική του μνήμη όσο και στη δική μας μια εικόνα άφθαρτης ομορφιάς.
Η εξύμνηση της ομορφιάς αποτελεί, άλλωστε, βασική θεματική για τον ποιητή μας ο οποίος αρκετά συχνά αφιερώνει τους στίχους τους σε όμορφους νέους, οι οποίοι μαγνητίζουν τη φαντασία του. Μια τέτοια αποτύπωση της ομορφιάς βρίσκουμε στο ποίημα «Ήλθε για να διαβάσει», όπου ο Καβάφης μας περιγράφει έναν ωραίο νέο που μισοκοιμάται στον καναπέ, παραδομένος στην ερωτική επιθυμία. Η ερωτική θέρμη έχει κυριεύσει τον όμορφο νέο, ο οποίος εκείνο το απόγευμα γεύτηκε τον έρωτα χωρίς καθόλου να αισθάνεται ενοχές για τη μορφή της απόλαυσης. Το ποίημα αυτό είναι ενδεικτικό των προτιμήσεων του ποιητή, ο οποίος συνηθίζει να δημιουργεί με τους στίχους του πορτρέτα όμορφων νέων που απολαμβάνουν χωρίς αστεία αισθήματα ντροπής τον ομόφυλο έρωτα. Ο Καβάφης, δηλαδή, στα ποιήματα αυτά όχι μόνο επιλέγει να μας περιγράψει νέους που έχουν αρμονικά σώματα και όμορφα πρόσωπα, αλλά φροντίζει παράλληλα να μας διαβεβαιώσει ότι οι νέοι αυτοί είναι δοσμένοι χωρίς καμία ενοχή στον ομόφυλο έρωτα.
Οι ενοχές βέβαια για το είδος της ερωτικής επιλογής δεν είναι κάτι που ο ποιητής αποφεύγει ή αποκρύπτει. Σε αρκετά ποιήματά του ασχολείται με το θέμα αυτό και βάζει τους ήρωές του να προβληματίζονται για τις επιλογές τους και για τον αντίκτυπο που έχουν αυτές στην κοινωνία που ζουν. Ως παράδειγμα αυτού του προβληματισμού μπορούμε να αναφέρουμε το ποίημα «Δύο νέοι, 23 έως 24 ετών», στο οποίο ο ένας ήρωας που αναγκάζεται να περιμένει τον φίλο του για ώρες στο καφενείο, αρχίζει να έχει ενοχλητικές σκέψεις για την παραστρατημένη του ζωή. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι τα πρόσωπα που βιώνουν τις ομόφυλες σχέσεις στα ποιήματα του Καβάφη δεν βρίσκονται σε μια λογοτεχνική σφαίρα όπου δεν φτάνουν οι επικρίσεις και η άρνηση της κοινωνίας να αποδεχτεί τον έρωτα αυτής της μορφής. Ενώ, δηλαδή, ο ποιητής θα μπορούσε να αδιαφορήσει για τις κρατούσες κοινωνικές απόψεις και να δημιουργήσει ένα δικό του ποιητικό κόσμο όπου τα πρόσωπά του θα μπορούσαν ανενόχλητα να συνάπτουν ομόφυλες σχέσεις, προτιμά να εισάγει στην ποίησή του τις ενοχές και τις τύψεις των ανθρώπων που δεν επιλέγουν το συνηθισμένο στην ερωτική τους ζωή.
Η τολμηρή επιλογή του Καβάφη να συνθέσει ποιήματα αφιερωμένα σε ωραίους εφήβους και άνομες ερωτικές εμπειρίες, ενόχλησε και συνεχίζει να ενοχλεί όσους θεωρούν ότι δεν υπάρχει χώρος στην ποιητική δημιουργία για την αποτύπωση διαφορετικών ερωτικών επιλογών. Παρόλα αυτά ο Καβάφης κατόρθωσε να διατηρήσει στους στίχους του τη μνήμη όλων εκείνων των ωραίων προσώπων που αγάπησε ή φαντάστηκε, συνθέτοντας ποιήματα που θα μείνουν στη λογοτεχνία μας ως διαχρονική έκφραση της ομορφιάς.

Η πολιτική στα ποιήματα του Καβάφη

Paul Bond

Η πολιτική στα ποιήματα του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του εντάσσει εικόνες πολιτικής συμπεριφοράς, ιστορικών ή φανταστικών προσώπων, άλλοτε για να αναδείξει εκείνες που ενέχουν πολιτικό ήθος και άλλοτε για να στηλιτεύσει εκείνες που αποτελούν ένδειξη εκφυλισμού. Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής κατορθώνει να μας περάσει τα μηνύματά του με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο, αποδεσμεύοντας παράλληλα τις πολιτικές συμπεριφορές από τα σύγχρονα γεγονότα.
Μια από τις εντονότερες αποτυπώσεις σωστού πολιτικού ήθους υπάρχει στο ποίημα «Εν Σπάρτη». Στο ποίημα αυτό η μητέρα του βασιλιά Κλεομένη, η Κρατησίκλεια, αποδεικνύει ότι ένα πολιτικό πρόσωπο, ακόμη κι αν βρίσκεται σε προχωρημένη ηλικία, οφείλει να βάζει το καλό της πατρίδας του πάνω απ’ όλα. Η Κρατησίκλεια, αδιαφορώντας για τον εαυτό της, αδιαφορώντας για το γεγονός ότι είναι η μητέρα του βασιλιά, είναι έτοιμη ακόμη και να θυσιαστεί για το καλό της Σπάρτης. Την Κρατησίκλεια δεν την απασχολεί η ταπείνωση που συνοδεύει την αποστολή της ως ομήρου στην Αίγυπτο, καθώς τίποτε τέτοιο δεν μπορεί να αγγίξει μια Σπαρτιάτισσα, μια γυναίκα αφοσιωμένη στην πατρίδα της. Όπως άλλωστε δηλώνει και η ίδια πώς θα μπορούσε ένας χθεσινός Λαγίδης να καταλάβει το φρόνημα των Σπαρτιατών. Η Κρατησίκλεια γνωρίζει αυτό που ο Πτολεμαίος πιθανότητα αγνοεί, γνωρίζει ότι το να είσαι ηγέτης ενός λαού σημαίνει να θέτεις τον εαυτό σου στην υπηρεσία του λαού σου και όχι να απαιτείς μόνο να απολαμβάνεις τη χλιδή και τη δύναμη της εξουσίας.
Σε αντίθεση με την Κρατησίκλεια που γνωρίζει καλά τις ευθύνες που συνοδεύουν την εξουσία, μια άλλη βασίλισσα, η Κλεοπάτρα, μοιάζει να ζει μόνο για να απολαμβάνει τα οφέλη της εξουσίας. Στο ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς» ο Καβάφης μας δίνει μια εικόνα πολιτικού ψεύδους και απάτης, όπου η Κλεοπάτρα στήνει μια ολόκληρη τελετή μόνο και μόνο για να δημιουργήσει εντυπώσεις, τόσο στους υπηκόους της όσο και στους Ρωμαίους. Η Κλεοπάτρα παρασυρμένη από την αίσθηση παντοδυναμίας που της δημιουργεί η συνύπαρξή της με τον Αντώνιο, προχωρεί στο μοίρασμα όλων εκείνων των εδαφών που κάποτε είχαν κατακτηθεί από τον Μέγα Αλέξανδρο, στα παιδιά της. Τα εδάφη αυτά βέβαια δεν ανήκουν στην Κλεοπάτρα και τον Αντώνιο, γεγονός που το γνωρίζουν και οι ίδιοι αλλά και οι Αλεξανδρινοί, οι οποίοι όμως σπεύδουν στην τελετή απλά και μόνο για να απολαύσουν το πολυτελές θέαμα. Η Κλεοπάτρα χάνει την αίσθηση του μέτρου και εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες που της παρέχει το αξίωμά της για να προχωρήσει σε μια μάταιη επίδειξη πλούτου και δύναμης.
Η ματαιότητα αυτή άλλωστε φαίνεται να ακολουθεί συχνά τα πολιτικά πρόσωπα, ιδίως σε εποχές που έχει χαθεί πια κάθε ίχνος πολιτικού ήθους και οι άνθρωποι ενδιαφέρονται μόνο για την απόκτηση της εξουσίας. Στο ποίημα «Ας φρόντιζαν» ο Καβάφης μας παρουσιάζει με μοναδικό τρόπο μια εικόνα παρακμής και εκφυλισμού της πολιτικής συνείδησης των ατόμων. Ο ήρωας του ποιήματος ακολουθώντας την ίδια πορεία ηθικού ξεπεσμού που χαρακτηρίζει τους τρεις διεκδικητές της εξουσίας στη Συρία, είναι έτοιμος να υπηρετήσει οποιονδήποτε από αυτούς τους τρεις ανήθικους πολιτικούς άνδρες, προκειμένου να βολευτεί σε κάποια καλή θέση στον κρατικό μηχανισμό. Η ιδιαίτερη δύναμη αυτού του ποιήματος είναι ότι δείχνει με σαφή τρόπο το πώς η διαφθορά περνά από τους πολιτικούς ηγέτες στους πολίτες ενός κράτους. Από τη στιγμή που οι άνθρωποι που ελέγχουν την εξουσία διαβρωθούν από αυτή και γίνουν άπληστοι και αδίστακτοι, τότε είναι βέβαιο ότι την ίδια πορεία θα ακολουθήσουν και οι πολίτες. Το ποίημα «Ας φρόντιζαν» παρόλο που αποτυπώνει μια εικόνα παρακμής του 2ου αιώνα π.Χ. παραμένει, δυστυχώς, εξαιρετικά επίκαιρο και στις μέρες μας.
Ο Καβάφης ανατρέχει στην ιστορία και επιλέγει να αναπαραστήσει στα ποιήματά του συμπεριφορές που είτε τις θεωρεί σωστές και άξιες θαυμασμού είτε τις βλέπει ως δείγματα ηθικής κατάπτωσης. Το μήνυμα του ποιητή που διατρέχει όλα αυτά τα ποιήματα είναι ξεκάθαρο, όσο κι αν περάσουν τα χρόνια η φύση του ανθρώπου παραμένει κατά βάση ίδια. Ο άνθρωπος είναι πάντοτε ικανός να επιλέξει μια σωστή και ηθική συμπεριφορά αλλά είναι το ίδιο ικανός να προτιμήσει την ευκολία και τον πλούτο της ανηθικότητας.

Αίσθηση εγκλωβισμού στα ποιήματα του Καβάφη

Ali Omar Ermes

Η αίσθηση εγκλωβισμού στα ποιήματα του Καβάφη (Κλειστός χώρος)



Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του συχνά ασχολείται με το θέμα του εγκλωβισμού των ανθρώπων και της εκμηδένισης των ευκαιριών τους για αλλαγή. Τα άτομα στην ποίηση του Καβάφη είτε αδυνατούν να ξεφύγουν από τους περιορισμούς που τους θέτει η κοινωνία είτε κατατρύχονται από τη σχεδόν προαποφασισμένη καταδίκη των προσπαθειών τους για μια καλύτερη ζωή είτε παραμένουν ακινητοποιημένοι εξαιτίας των δικών τους ελλείψεων, εξαιτίας της δικής τους αδυναμίας να ξεπεράσουν τα εγγενή τους ελαττώματα ώστε να μπορέσουν να βελτιώσουν τη ζωή τους. Το αίσθημα αυτό του εγκλωβισμού διατρέχει σε μεγάλο βαθμό την ποίηση του Καβάφη και μας δίνεται με ποικίλους τρόπους, δημιουργώντας μας σταδιακά την εντύπωση ότι τελικά είμαστε παγιδευμένοι σε μια αναπόδραστη πορεία αποτυχίας και δυστυχίας.
Μια πρώτη και εξαιρετικά υποβλητική εικόνα εγκλωβισμού μας δίνει ο ποιητής στο ποίημα «Τείχη», όπου το ποιητικό υποκείμενο παρουσιάζεται να έχει παγιδευτεί μέσα σε τείχη που έχουν χτίσει ολόγυρά του, χωρίς ποτέ ο ίδιος να το αντιληφθεί. Τα τείχη αυτά, όπως και εκείνοι που τα έχτισαν, ανταποκρίνονται σε κάθε δυνατή ερμηνεία του αναγνώστη. Τα τείχη αποτελούν, δηλαδή, ένα σύμβολο που μπορεί να αντιπροσωπεύει για κάθε αναγνώστη και κάτι διαφορετικό. Ο εγκλωβισμός ενδέχεται να έχει προκύψει από την κοινωνία γενικότερα, από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον ή πολύ απλά κι από τους περιορισμούς που θέτει το ίδιο το άτομο στον εαυτό του. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο ποιητής μας μεταφέρει με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο ένα αίσθημα εγκλωβισμού που μπορεί να εκφράσει συναισθήματα που κατά καιρούς έχουν βιώσει οι περισσότεροι άνθρωποι. Κάποτε παύει να υφίσταται η ψευδαίσθηση της ελευθερίας που μας συνοδεύει και αρχίζει η συνειδητοποίηση ότι τελικά είμαστε αναγκασμένοι να ζούμε μέσα σε όρια, τα οποία τις περισσότερες φορές είναι πολύ πιο στενά απ’ όσο ίσως πιστεύουμε.
Ο εγκλωβισμός, όμως, του ανθρώπου δεν αποτελεί για τον ποιητή μόνο το έργο άλλων ανθρώπων που εκφράζεται με περιορισμούς και απαγορεύσεις. Κάποιες φορές ακόμη κι ο ίδιος ο άνθρωπος ευθύνεται για την αδυναμία του να ξεφύγει από τα λάθη του, για την αδυναμία του να φτιάξει μια καινούρια ζωή. Το μήνυμα αυτό μας το περνά ο ποιητής με εκπληκτικό τρόπο στο ποίημα «Η πόλις». Στο ποίημα αυτό η επιθυμία που εκφράζει ο ένας συνομιλητής να φύγει από την πόλη όπου τώρα μένει, για να μπορέσει να ξεκινήσει από την αρχή τη ζωή του κάπου αλλού, διαψεύδεται πλήρως. Η απάντηση που έρχεται με απόλυτο τρόπο είναι ότι δεν υπάρχει κανένας τρόπος να ξεφύγει από αυτή την πόλη, γιατί πολύ απλά την πόλη την κουβαλά μέσα του. Τα λάθη που κάνουμε, οι ελλείψεις και τα ελαττώματά μας, μας ακολουθούν όπου κι αν πάμε, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε στην πραγματικότητα να ξεφύγουμε από αυτά. Δεν μπορούμε, μας λέει ο ποιητής, να αλλάξουμε τη ζωή μας φεύγοντας απλά από την πόλη, μιας και η πόλη είμαστε εμείς οι ίδιοι. Η πόλη είναι όλες οι λάθος επιλογές μας, είναι η αναποτελεσματικότητά μας, είναι κάθε τι από το οποίο θα θέλαμε να ξεφύγουμε, αλλά εν τέλει δεν μπορούμε.
Επιπλέον, ο ποιητής δε μένει μόνο στους περιορισμούς που μας θέτουν οι άλλοι και στη δική μας αδυναμία να ξεφύγουμε από τα λάθη μας, έρχεται και μας αποκλείει κάθε δυνατότητα ευτυχίας και επιτυχίας, παρομοιάζοντας τις προσπάθειές μας με τις μάταιες προσπάθειες των Τρώων. Στο αντίστοιχο ποίημα ο Καβάφης ολοκληρώνει την εικόνα εγκλωβισμού των ανθρώπων, δηλώνοντας ότι πέρα από κάθε προσδοκία, πέρα από κάθε ελπίδα που έχουμε, όλες μας οι προσπάθειες είναι καταδικασμένες να καταλήξουν σε αποτυχία. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να ξεφύγουν από την πλήρη αδυναμία της φύσης τους, η οποία είναι δομημένη πάνω στο φόβο και την ανασφάλεια. Οι άνθρωποι όσο κι αν προσπαθούν τελικά θα έρθουν αντιμέτωποι με κάποιο πρόβλημα, με κάποια δυσκολία που θα κάμψει το ηθικό τους και θα τους οδηγήσει στην εγκατάλειψη των προσπαθειών τους. Ο αγώνας για την ευτυχία ή την ουσιαστική αλλαγή της ζωής μας είναι εκ των προτέρων χαμένος, καθώς η ανθρώπινη ζωή έρχεται πάντοτε αντιμέτωπη με δυσκολίες που είτε είναι ανυπέρβλητες είτε όχι, κατορθώνουν πάντως να ματαιώσουν τις ελπίδες μας.
Ο Καβάφης μέσα στην ποίησή του έχει καταφέρει να αποδώσει με μοναδικές εικόνες εγκλωβισμού αλήθειες που όσο κι αν μας ενοχλούν, όσο κι αν δεν τις έχουμε πλήρως βιώσει, ενυπάρχουν πάντως στη φύση μας. Οι άνθρωποι είναι τόσο ελεύθεροι όσο τους το επιτρέπει η κοινωνία στην οποία ζουν κι όσο τους επιτρέπουν οι προσωπικές τους αρχές καθώς και οι ενοχές που μας περνάει το περιβάλλον μας από την αρχή κιόλας της ύπαρξής μας. Οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν τη ζωή τους τόσο μόνο όσο τους επιτρέπει η προσωπική τους ικανότητα να διαχειριστούν τα δεδομένα της ζωής τους. Αν οι άνθρωποι δεν έχουν τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν σωστά όσα τους έχει προσφέρει η ζωή τους, δεν υπάρχει πλέον τρόπος να ξεφύγουν από τα λάθη και από τις ελλείψεις τους. Κι άλλωστε, ακόμη κι αν επιτύχουμε την ελευθερία, ακόμη κι αν επιφέρουμε τις επιθυμητές αλλαγές στη ζωή μας, θα έρθουμε αντιμέτωποι με τη συντριπτική επέλαση των προβλημάτων και των δυσκολιών που αναπόφευκτα θα εμφανιστούν στη ζωή μας.

Κωνσταντίνος Καβάφης: Πηγές της ποιητικής έμπνευσης του Καβάφη

Sandi Baker

Πηγές της ποιητικής έμπνευσης του Καβάφη

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στην ποίησή του αποτυπώνει τις προσωπικές του ανησυχίες και σκέψεις, τις εμπειρίες του αλλά και τα ερωτικά του οράματα. Μέσα στους στίχους του, δηλαδή, βρίσκουμε τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο ο ποιητής αντιμετώπιζε τη ζωή, το πέρασμα του χρόνου, τη φθορά, το θάνατο, την ιστορία αλλά και τον έρωτα. Όλα αυτά τα θέματα ο ποιητής τα διαπραγματεύτηκε είτε με βάση τα προσωπικά του βιώματα είτε αναβιώνοντας τη ζωή ιστορικών προσώπων. Η ποίηση του Καβάφη μοιάζει να προκύπτει μέσα από το συγκεκριμένο και όχι αποκλειστικά από τη φαντασία του, καθώς για να μπορέσει ο ποιητής να φτάσει στην ποιητική δημιουργία ξεκινά συνήθως είτε από κάτι που ο ίδιος έχει ζήσει και γνωρίζει καλά είτε από ένα ιστορικό γεγονός ή πρόσωπο.
Ένα σαφές παράδειγμα για τον τρόπο με τον οποίο ο ποιητής συνέθετε, βρίσκουμε στο ποίημα «Καισαρίων», όπου ο Καβάφης μας επιτρέπει να εισχωρήσουμε στο εργαστήριο του και να ακολουθήσουμε από κοντά τη γένεση ενός ποιήματος. Ο ποιητής για να περάσει το χρόνο του αλλά και για να λύσει μια απορία του σχετικά με μια ημερομηνία, διαβάζει μια συλλογή επιγραφών. Στη συλλογή αυτή μια ασήμαντη μνεία του ονόματος του Καισαρίωνα, δίνει στον ποιητή το ερέθισμα να φανταστεί τη μορφή του νεαρού γιου της Κλεοπάτρας. Το γεγονός ότι δεν υπάρχουν στην ιστορία πολλές πληροφορίες για τον Καισαρίωνα δίνει στον ποιητή το ελεύθερο να φανταστεί τον νεαρό, όπως ακριβώς ήθελε. Η δημιουργία του ποιήματος αυτού βασίζεται βέβαια στην φαντασία του ποιητή αλλά στηρίζεται σ’ ένα συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο που η ζωή του είχε μια δεδομένη πορεία. Για το λόγο αυτό ο ποιητής πλάθει στο μυαλό του ελεύθερα τον Καισαρίωνα ως προς τη μορφή του, του αποδίδει όμως συναισθήματα θλίψης για να είναι συνεπής απέναντι στη σκληρή μοίρα που του αναλογούσε.
Για τον Καβάφη η ποίηση αποτελεί το σημαντικότερο κομμάτι της ζωής του και συχνά μας δίνει την εντύπωση ότι κάθε τι στη ζωή του λειτουργεί για να υπηρετήσει την τέχνη του. Οι εμπειρίες της ζωής του, οι σκέψεις του, τα συναισθήματά του, ακόμη και οι ερωτικές του αναπολήσεις αποτελούν το ιδιαίτερο υλικό της ποιητικής του δημιουργίας. Για το λόγο αυτό όταν διαβάζουμε στο ποίημα «Ιθάκη» τις παροτρύνσεις του ποιητή για μια ζωή γεμάτη εμπειρίες και γνώσεις, δεν μπορούμε παρά να σκεφτούμε ότι για τον ίδιο τον ποιητή όσα έζησε και όσα έμαθε αποτέλεσαν τελικά την πηγή της έμπνευσής του και τα στοιχεία που τον βοήθησαν να συνθέσει τα ποιήματά του. Μεγάλο κομμάτι επίσης της έμπνευσης του ποιητή προέρχεται από τα αναγνώσματά του. Στο ποίημα αυτό μας προτρέπει να μάθουμε και να μάθουμε, ένδειξη της εκτίμησης που είχε ο ποιητής στις γνώσεις και τη μελέτη. Ο ίδιος, άλλωστε, αντλεί πολλές φορές την ποιητική του έμπνευση από έργα άλλων λογοτεχνών, συνήθως ιστορικών, και δε διστάζει να μας παραθέσει και αποσπάσματα από το έργο που τον ενέπνευσε.

Κωνσταντίνος Καβάφης: Αίσθηση απαισιοδοξίας στην ποίηση του Καβάφη

Ali Omar Ermes

Αίσθηση απαισιοδοξίας στην ποίηση του Καβάφη

Ένα από τα θέματα που απασχολούν ιδιαίτερα τον Κωνσταντίνο Καβάφη είναι η σκέψη ότι η ζωή των ανθρώπων δεν μπορεί να ξεφύγει από τη δυστυχία και την παρακμή. Οι άνθρωποι παρά τις προσπάθειές τους έρχονται διαρκώς αντιμέτωποι με μεγάλες δυσκολίες και πολύ συχνά είναι αναγκασμένοι να χάσουν όλα όσα απέκτησαν με κόπο και συνεχή αγώνα. Η απαισιόδοξη αυτή στάση του ποιητή διατρέχει πολλά από τα ποιήματά του και παίρνει κάθε φορά διαφορετική μορφή. Κάποιες φορές είναι η αδυναμία του ανθρώπου να αλλάξει τη ροή της ζωής του και να αποκτήσει μια καλύτερη μοίρα, άλλοτε είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις συνεχείς δυσκολίες και κάποτε είναι οι μεγάλες απώλειες της ζωής που φέρνουν τον άνθρωπο σε απόγνωση.
Χαρακτηριστικό δείγμα της απαισιόδοξης διάθεσης του ποιητή απέναντι στη ζωή είναι το ποίημα «Η πόλις». Στο ποίημα αυτό ο Καβάφης θεωρεί ότι κάθε προσπάθεια του ανθρώπου να αλλάξει τη ζωή του είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Αν κάποιος δεν έχει κατορθώσει να δημιουργήσει μια καλή ζωή για τον εαυτό του, δε θα μπορέσει να επιτύχει κάτι τέτοιο όσο κι αν προσπαθήσει να βρει ένα καλύτερο τόπο διαμονής. Η απαισιοδοξία, η απόγνωση που αισθάνεται ο ποιητής αλλά και η ματαιότητα κάθε προσπάθειας δίνουν στο ποίημα αυτό μια ιδιαίτερη δυναμική. Βέβαια, το ποίημα αυτό δεν αποκλείει την ευτυχία γενικά για όλους τους ανθρώπους, την αποκλείει για εκείνους που δεν έχουν την εσωτερική ικανότητα να διαχειριστούν αποτελεσματικά τη ζωή τους ώστε να μπορέσουν να θέσουν τα θεμέλια μιας ευτυχισμένης πορείας. Μια παρόμοια σκέψη, άλλωστε, παρουσιάζει ο ποιητής και στο ποίημα «Ιθάκη», όπου καθησυχάζει τον αναγνώστη λέγοντας ότι στο ταξίδι μας δε θα συναντήσουμε τον Ποσειδώνα και τους Κύκλωπες, αν δεν τους έχουμε μέσα μας.
Με παρόμοια απαισιοδοξία απέναντι στη ζωή, που συναντάμε στον ποίημα «Η πόλις», ο ποιητής έχει συνθέσει και το ποίημα «Τρώες», όπου η ζωή των ανθρώπων παρουσιάζεται έρμαιο αναπάντεχων προβλημάτων και δυσκολιών. Όσο κι αν κάποτε οι άνθρωποι κατορθώνουν να επιτύχουν κάποια πράγματα, κάθε φορά εμφανίζεται κάποιο πρόβλημα που ανατρέπει τις προσδοκίες και τα σχέδια τους, οδηγώντας τους στην απελπισία και την παραίτηση. Ο Καβάφης παρουσιάζει ως δεδομένη την εμφάνιση των προβλημάτων και μοιάζει να θεωρεί δεδομένη και την πτώση των ανθρώπων, που δεν μπορούν να ξεφύγουν από τη μοίρα τους όσο κι αν προσπαθούν. Ο ποιητής μας δίνει με παραστατικό τρόπο την απελπισία και τον πανικό που καταλαμβάνει τους ανθρώπους, όταν έρχονται αντιμέτωποι με τις δυσκολίες της ζωής, αφήνοντας όμως ένα μικρό περιθώριο να πιστέψουμε πως ίσως μπορούμε να αποφύγουμε την πτώση αν δεν αντιδράσουμε όπως οι Τρώες. Αν, δηλαδή, δεν αφήσουμε το φόβο να μας παραλύσει, όπως συμβαίνει με τους Τρώες, αν αντιδράσουμε με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα, ίσως κατορθώσουμε να ξεφύγουμε από τη μοιραία πτώση.
Τέλος, ο ποιητής αντλώντας ένα παράδειγμα από την ιστορία, μας παρουσιάζει στο ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» την κρίσιμη στιγμή όπου πλέον δεν υπάρχει καμία δυνατότητα διαφυγής και συντελείται η απώλεια όλων όσων με κόπο αποκτήσαμε. Η στιγμή αυτή της απώλειας είναι φυσικά ένα πιθανό ενδεχόμενο για όλους τους ανθρώπους, που σε οποιαδήποτε στιγμή της ζωής τους μπορεί να χάσουν κάτι που είναι πολύτιμο για εκείνους, όπως η Αλεξάνδρεια για τον Αντώνιο. Στο ποίημα αυτό, βέβαια, παρόλο που ο Καβάφης δεν αφήνει κανένα περιθώριο ελπίδας για κάποια βελτίωση της κατάστασης, μας δείχνει εντούτοις ότι η διατήρηση της αξιοπρέπειάς μας μπροστά στην απώλεια είναι ο μόνος τρόπος για να ξεφύγουμε από την πλήρη συντριβή της μοίρας. Μπορεί δηλαδή να μην έχουμε κανένα τρόπο να ανατρέψουμε την καταστροφή, μπορούμε όμως να αντιμετωπίσουμε με ψυχραιμία και αξιοπρέπεια την απώλεια, διατηρώντας έτσι τον αυτοσεβασμό μας.