Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Ελευθερία

Carl Bloch

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Ελευθερία

Ελευθερία: Η δυνατότητα αυτόβουλης και απεριόριστης δράσης σύμφωνα με τις επιθυμίες (κάποιου), η απουσία εξαναγκασμού ή καταπίεσης.

Προσωπική ελευθερία: Η δυνατότητα του φυσικού προσώπου να κινείται ελεύθερα και να αναπτύσσει το πρόσωπό του ως προσωπικότητα∙ περιλαμβάνει όλες τις ειδικότερες εκφάνσεις ελευθερίας – σωματική, ψυχική, πνευματική, συνείδησης, βούλησης και έκφρασης, δημιουργίας, δράσης, επαγγελματική κ.λπ.

Οι μορφές της ελευθερίας

Η ελευθερία, αν και συχνά εκλαμβάνεται μονοσήμαντα ως εθνική ελευθερία, στην πραγματικότητα είναι μια πολυσήμαντη έννοια που μπορεί να διακριθεί σε αρκετά είδη, γεγονός που φανερώνει το πόσο δυσεπίτευκτη είναι εν τέλει στην πληρότητά της. Ενδέχεται, δηλαδή, ένας πολίτης που ζει σε μια ελεύθερη χώρα και απολαμβάνει όλες εκείνες τις μορφές της εξωτερικής ελευθερίας που συνιστούν ένα αμιγώς δημοκρατικό πολίτευμα, να μην είναι απόλυτα ελεύθερος, διότι βιώνει πολλαπλούς εσωτερικούς περιορισμούς που δεν του επιτρέπουν να βιώνει τη ζωή του με τη θεμιτή και ζητούμενη αίσθηση ελευθερίας.

Σε ό,τι αφορά λοιπόν τις μορφές της εξωτερικής ελευθερίας, όπως αυτή διασφαλίζεται στις δημοκρατικές χώρες, μπορούμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες μορφές:

Εθνική ελευθερία: Η ελευθερία αυτή υφίσταται όταν ένα κράτος μπορεί να λειτουργεί αυτόβουλα και ελεύθερα χωρίς να βρίσκεται υπό έλεγχο ή κατοχή ξένων στρατιωτικών δυνάμεων, αλλά και χωρίς να έχει τεθεί με οποιοδήποτε τρόπο υπό την εξουσία ενός άλλου κράτους.

Πολιτική ελευθερία: Αυτή η μορφή της ελευθερίας αναφέρεται αφενός στη δυνατότητα της κοινωνίας να δρα και να λαμβάνει αποφάσεις ελεύθερα μέσω των δημοκρατικών διαδικασιών, και αφετέρου σε προσωπικό επίπεδο στη δυνατότητα του ατόμου να συμμετέχει στα κοινά και να ασκεί ελεύθερα όλα τα πολιτικά του δικαιώματα, καθώς και να εκφράζει ελεύθερα τις πολιτικές του πεποιθήσεις.

Κοινωνική ελευθερία: Η κοινωνική ελευθερία συνίσταται στη δυνατότητα του ατόμου να δρα ελεύθερα στο κοινωνικό πλαίσιο, χωρίς περιορισμούς που να βασίζονται σε κάποιου είδους διάκριση. Ειδικότερα, πρόκειται για την ελευθερία που διασφαλίζεται μέσα από την ισονομία και την αξιοκρατία, που παρέχει σε όλους τους πολίτες ίσες ευκαιρίες δράσης και επιτυχίας.

Επαγγελματική και οικονομική ελευθερία: Η ελευθερία κάθε πολίτη να δραστηριοποιείται σε όποιο επαγγελματικό τομέα επιλέγει διεκδικώντας το οικονομικό εκείνο αποτέλεσμα που θα του προσφέρει την οικονομική του ανεξαρτησία.

Η ελευθερία, ωστόσο, δεν αφορά μόνο εξωτερικούς και εξωγενείς παράγοντες, υπό την έννοια πως το άτομο οφείλει συχνά να ξεπεράσει ενδογενή ζητήματα που τυχόν περιορίζουν τη δράση, τη σκέψη και την ψυχολογική του κατάσταση. Προσωπικές ελλείψεις και ανασφάλειες, συμπλέγματα ή άλλου είδους αναστολές, ενδέχεται να δημιουργήσουν ένα ασφυκτικό πλαίσιο για το άτομο, έστω κι αν του παρέχονται όλες οι άλλες μορφές εξωτερικής ελευθερίας. Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά την εσωτερική ελευθερία, μπορούμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες μορφές:

Ψυχολογική ελευθερία: Το άτομο είναι ψυχολογικά ελεύθερο όταν έχει κατανικήσει τους φόβους, τις ανασφάλειες και τα άγχη του, και δεν επηρεάζεται από κάποιου είδους ψυχολογικές δυσαρμονίες που να του θέτουν εμπόδια στην ελεύθερη δράση του στους διάφορους τομείς του κοινωνικού και προσωπικού του βίου.

Πνευματική ελευθερία: Πνευματικά ελεύθερο είναι το άτομο του οποίου η σκέψη δεν επηρεάζεται από προκαταλήψεις, στερεότυπα και αυθεντίες, κι έχει διαμορφώσει ανεξάρτητο από τις διάφορες επιδράσεις την κριτική του ικανότητα, με στόχο την ελεύθερη διαμόρφωση της προσωπικής του αντίληψης και θέασης των πραγμάτων.

Ηθική ελευθερία: Ηθικά ελεύθερο είναι το άτομο που έχει κατορθώσει να θέσει υπό έλεγχο τα πάθη του και τις εγγενείς ανθρώπινες μικροπρέπειες, γεγονός που του επιτρέπει να δρα με απόλυτη ευγένεια και ηθική αρτιότητα∙ χωρίς αυτή η ηθική στάση να του προκαλεί την αίσθηση ότι καταπιέζεται ή περιορίζεται.

Η σημασία της ελευθερίας

Η ελευθερία αποτελεί ένα πολύτιμο δικαίωμα τόσο για τα έθνη όσο και για το κάθε άτομο προσωπικά, γι’ αυτό και στην πορεία της ιστορίας έχουν δοθεί πλείστες μάχες -στρατιωτικές, αλλά και εσωτερικές- για τη διασφάλισή της. Είναι το δίχως άλλο βέβαιο πως η πλήρης και ολοκληρωμένη ανάπτυξη τόσο των εθνών όσο και των ατόμων μόνο υπό συνθήκες ελεύθερης και ανεμπόδιστης δράσης μπορεί να προκύψει. Η αξία, άρα, της ελευθερίας είναι εξαιρετικά σημαντική, εφόσον επηρεάζει ποικίλους τομείς της ανθρώπινης δράσης και υπόστασης. Ειδικότερα:

- Η ελευθερία συνιστά αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη και τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, με τη συνδρομή του οποίου οι κοινωνίες έχουν τη δυνατότητα της δικαιότερης λειτουργίας και της διασφάλισης καίριων δικαιωμάτων για τους πολίτες, όπως είναι η ισονομία και η αξιοκρατία.

- Η ελευθερία επιτρέπει στο άτομο να διαμορφώσει την προσωπικότητά του και να αναπτύξει απρόσκοπτα όλες τις ικανότητές του, φτάνοντας σε αυτό που ονομάζουμε αυτοπραγμάτωση και το οποίο συνιστά επί της ουσίας την πληρέστερη εκδοχή του κάθε ατόμου. Το άτομο αποδεσμευμένο από τις κάθε είδους προκαταλήψεις και από πιθανούς εξωτερικούς περιορισμούς μπορεί να αναπτύσσει ελεύθερα τη σκέψη του και να αποδιώχνει τις μικρότητες και τα πάθη που περιορίζουν συνήθως τη δράση και την αντίληψη των ανθρώπων, αποκτώντας τη ζητούμενη ηθική και ψυχική αρτιότητα.

- Με την ύπαρξη της ελευθερίας δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για τη δίχως περιορισμούς εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης και του πολιτισμού. Είναι γνωστό, άλλωστε, πως στο πλαίσιο των ανελεύθερων καθεστώτων εφαρμόζεται μια άτεγκτη λογοκρισία που δεν επιτρέπει στους πολίτες και δη στους ανθρώπους της τέχνης και των γραμμάτων να εκφραστούν, όπως θα ήθελαν, και να διατυπώσουν τις πραγματικές τους σκέψεις.

Αντιστοίχως, μάλιστα, τα ανελεύθερα και μη δημοκρατικά καθεστώτα τείνουν να ελέγχουν με ιδιαίτερη αυστηρότητα την παρεχόμενη στους νέους παιδεία, αποτρέποντας έτσι τη δημιουργία προσδοκιών για μια πιο ελεύθερη και δίκαιη κοινωνία.

- Η σημαντικότερη, βέβαια, προσφορά της ελευθερίας είναι ακριβώς το γεγονός ότι επιτρέπει στους ανθρώπους να βιώνουν τη ζωή τους χωρίς το φόβο κάποιας απρόσωπης εξουσίας και χωρίς τους ποικίλους περιορισμούς ενός απολυταρχικού καθεστώτος που θα καθιστούσαν τη ζωή τους μια ανεπιθύμητη και καθ’ όλα ελεγχόμενη πορεία. Προσφέρει, έτσι, τη δυνατότητα της προσωπικής ευτυχίας, και, άρα, ένα πολυδύναμο κίνητρο για προσωπική εξέλιξη, για το σχεδιασμό ολοένα και υψηλότερων επιτεύξεων, για μια βαθιά αλληλεγγύη και για μια αδιάκοπη προσπάθεια όξυνσης της αντίληψης και των προσωπικών δυνατοτήτων.

Η ευδαιμονία αυτή των πολιτών, μάλιστα, επηρεάζει θετικά τη συνολική λειτουργία της κοινωνίας, καθώς οδηγεί σε μια πιο εύρυθμη και αρμονική συνύπαρξη των πολιτών, που επιτρέπει την αποτελεσματικότερη επιδίωξη του κοινού συμφέροντος.

Τα αίτια περιορισμού της ελευθερίας στις σύγχρονες κοινωνίες

Η ελευθερία παρά την ιδιαίτερη αξία που έχει ή καλύτερα ακριβώς λόγω της μεγάλης της σημασίας συναντά παντού προσπάθειες άμεσου ή έμμεσου περιορισμού της, διότι οι ελεύθεροι πολίτες συνιστούν συχνά ένα δυναμικό σύνολο που δεν μπορεί να ελεγχθεί επαρκώς και αυτό έρχεται σε αντίθεση με τα συμφέροντα των ισχυρών και των κρατούντων. Έτσι, πέρα από τα απολυταρχικά και αυταρχικά καθεστώτα όπου ο περιορισμός της ελευθερίας είναι σαφής και ορατός, ακόμη και στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες επιχειρείται ο έμμεσος περιορισμός της ελευθερίας. Ειδικότερα:

- Τα ισχυρά σε οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο κράτη, θέλοντας να διατηρούν τον έλεγχο των εξελίξεων σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν την τάση να παρεμβαίνουν στα εσωτερικά ζητήματα των πιο αδύναμων κρατών είτε με τρόπο εμφανή είτε παρασκηνιακά. Τακτική που έχει ως αποτέλεσμα να αποστερεί την πραγματική ελευθερία εκείνων των εθνοτήτων κι εκείνων των κρατών που δεν έχουν επαρκή οικονομικά και στρατιωτικά μέσα.

- Με όχημα τα Μ.Μ.Ε. και την προφανή επίδραση που ασκούν στους πολίτες επιτυγχάνεται η χειραγώγηση των πολιτών σε πολύ σημαντικά ζητήματα του οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού βίου. Από την εκλογή πολιτικής παράταξης μέχρι τις καθημερινές καταναλωτικές συνήθειες, τα Μ.Μ.Ε. κατορθώνουν να επηρεάζουν συστηματικά τους πολίτες. Μέσω των διαφημίσεων, άλλωστε, οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν επιδοθεί σε μια αδιάκοπη προσπάθεια ικανοποίησης υποτιθέμενων αναγκών, αφού ο υλισμός και το καταναλωτικό πρότυπο τους έχουν καταστήσει υπόδουλους στα ιδιότυπα δεσμά μιας χιμαιρικής και εξαγοράσιμης ευδαιμονίας.

- Η ελευθερία των πολιτών περιορίζεται και λόγω του φανατισμού που επικρατεί συχνά σε τομείς όπως είναι η θρησκεία, η πολιτική και τα εθνικά ζητήματα. Οι πολίτες εξωθούνται, έτσι, σε ακρότητες χωρίς να έχουν τη δυνατότητα μιας ψύχραιμης και αντικειμενικής αποτίμησης της πραγματικότητας, αφού οι δεσπόζουσες ιδεολογίες κι οι εσωτερικοί εξαναγκασμοί τους δεν επιτρέπουν το προνόμιο της ελεύθερης και καθαρής σκέψης.

- Παρόμοια επίδραση στη συμπεριφορά των πολιτών έχουν και οι ρατσιστικές αντιλήψεις, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα καταπιεστικές, προσβλητικές και επώδυνες συμπεριφορές απέναντι στους πολίτες εκείνους που πέφτουν θύματα του ρατσιστικού μένους. Είναι, ωστόσο, σαφές πως ο ρατσισμός αποστερεί τόσο την ελευθερία σκέψης του θύτη, όσο και την ελευθερία του θύματος που αδυνατεί να βιώσει τη ζωή του στην πληρότητά της.

- Αρνητικά συναισθήματα, όπως είναι η μισαλλοδοξία, ο φθόνος και η αντιπάθεια απέναντι σε άλλους ανθρώπους, εγκλωβίζουν το άτομο και δεν του επιτρέπουν την ελεύθερη βίωση της ίδιας του της ζωής. Ενώ, συνάμα, έχουν ως αποτέλεσμα ένα φαύλο κύκλο αναποτελεσματικών συμπεριφορών που ζημιώνουν την αρμονική συνύπαρξη των ατόμων.

- Σημαντικό εγκλωβισμό του ατόμου, που συχνά φτάνει μέχρι και την πλήρη αδρανοποίησή του, προκαλούν κι οι ψυχολογικές εκείνες δυσαρμονίες, όπως είναι τα συμπλέγματα, οι ανασφάλειες, το άγχος κι οι φοβίες, που του στερούν τη δυνατότητα της ελεύθερης δράσης. Το άτομο κλείνεται στον εαυτό του και αισθάνεται αδύναμο να αντιμετωπίσει τις καθημερινές απαιτήσεις της ζωής, με αποτέλεσμα να μην είναι σε θέση να βιώσει τη ζωή του στην πληρότητά της και να διεκδικήσει έτσι την προσωπική του ευτυχία.

- Σε δυσμενή θέση τοποθετεί, άλλωστε, το άτομο η έλλειψη επαρκούς πνευματικής καλλιέργειας, καθώς του αποστερεί τη δυνατότητα να αποκτήσει την αναγκαία κριτική και αντιληπτική ικανότητα, ώστε να μην καθίσταται υποχείριο των άλλων. Το άτομο που δεν κατανοεί επαρκώς τις συνθήκες της πραγματικότητας τείνει να ακολουθεί άκριτα άλλους ανθρώπους που παρουσιάζονται ως γνώστες και αυθεντίες. Αυτή, όμως, είναι μια κατάσταση ανελευθερίας, αφού το άτομο δεν κρίνει και δεν αποφασίζει μόνο του, αλλά βασίζεται στις απόψεις άλλων, χωρίς να αντιλαμβάνεται πως έτσι εξυπηρετεί απλώς τις επιδιώξεις και τα συμφέροντα εκείνων που το καθοδηγούν.

- Ανελεύθερα, άλλωστε, είναι και τα άτομα που όχι μόνο ενδίδουν στις απαιτήσεις του καταναλωτικού προτύπου, αλλά καταφεύγουν και σε κάθε είδους ανέντιμες τακτικές προκειμένου να ικανοποιήσουν τις αυξημένες ανάγκες τους για χρήματα και υλικά αγαθά. Πρόκειται για άτομα που θυσιάζουν την ηθική τους ακεραιότητα στο όνομα του υλικού πλούτου, και φανερώνουν έτσι πως επί της ουσίας έχουν χάσει τον έλεγχο του εαυτού τους, εφόσον είναι προφανές πως έχουν υποταχθεί πλήρως στην επιθυμία τους για υλικά αγαθά.

Είναι προφανές, βέβαια, πως η κυριαρχία της επιθυμίας για τα υλικά αγαθά και τον πλούτο αποτελεί βασική αιτία ποικίλων αρνητικών συμπτωμάτων στις σύγχρονες κοινωνίες, αφού για χάρη των χρημάτων οι άνθρωποι δεν διστάζουν να εξαπατήσουν, να εκμεταλλευτούν ή ακόμη και να κακοποιήσουν τους συνανθρώπους τους.