Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Η πολεμική τέχνη παρουσιάζεται ως μέρος της πολιτικής. Πώς εξηγείται αυτό, κατά τη γνώμη σας;

Adolphe Yvon

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Η πολεμική τέχνη παρουσιάζεται ως μέρος της πολιτικής. Πώς εξηγείται αυτό, κατά τη γνώμη σας;

[Δημιουργείται και αναπτύσσεται σε πολιτικά οργανωμένες κοινωνίες. Πρβλ. Πλάτωνος Πολιτεία 373 d- 374 d. Η έκφραση δεν συνεπάγεται ότι ο Πρωταγόρας είναι υπέρ του πολέμου. Αντίθετα ο Δ. Γουδής (σ. 83) υποστηρίζει ότι ο πόλεμος, παρά τα μεγάλα κακά τα οποία προξενεί, δίκαια θεωρείται από τον Πρωταγόρα στοιχείο της πολιτικής, γιατί αναπτύσσει τις ευγενέστερες ορμές του ανθρώπου, την άμυνα υπέρ του δικαίου και της ελευθερίας, υπέρ βωμών και εστιών, αφυπνίζει τα έθνη από την ηθική νάρκη μακροχρόνιας ειρήνης, μεταδίδει τον υψηλότερο πολιτισμό των πολιτισμένων λαών σε βαρβάρους κτλ.]

Πλάτωνος Πολιτεία 373d-374d

 [373d] Οὐκοῦν καὶ ἰατρῶν ἐν χρείαις ἐσόμεθα πολὺ μᾶλλον οὕτω διαιτώμενοι ἢ ὡς τὸ πρότερον; Πολύ γε. Καὶ ἡ χώρα γέ που, ἡ τότε ἱκανὴ τρέφειν τοὺς τότε, σμικρὰ δὴ ἐξ ἱκανῆς ἔσται. ἢ πῶς λέγομεν; Οὕτως, ἔφη. Οὐκοῦν τῆς τῶν πλησίον χώρας ἡμῖν ἀποτμητέον, εἰ μέλλομεν ἱκανὴν ἕξειν νέμειν τε καὶ ἀροῦν, καὶ ἐκείνοις αὖ τῆς ἡμετέρας, ἐὰν καὶ ἐκεῖνοι ἀφῶσιν αὑτοὺς ἐπὶ χρημάτων κτῆσιν ἄπειρον, ὑπερβάντες τὸν τῶν ἀναγκαίων ὅρον; [373e] Πολλὴ ἀνάγκη, ἔφη, ὦ Σώκρατες. Πολεμήσομεν δὴ τὸ μετὰ τοῦτο, ὦ Γλαύκων; ἢ πῶς ἔσται; Οὕτως, ἔφη. Καὶ μηδέν γέ πω λέγωμεν, ἦν δ’ ἐγώ, μήτ’ εἴ τι κακὸν μήτ’ εἰ ἀγαθὸν ὁ πόλεμος ἐργάζεται, ἀλλὰ τοσοῦτον μόνον, ὅτι πολέμου αὖ γένεσιν ηὑρήκαμεν, ἐξ ὧν μάλιστα ταῖς πόλεσιν καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ κακὰ γίγνεται, ὅταν γίγνηται. Πάνυ μὲν οὖν. ῎Ετι δή, ὦ φίλε, μείζονος τῆς πόλεως δεῖ οὔ τι σμικρῷ, [374a] ἀλλ’ ὅλῳ στρατοπέδῳ, ὃ ἐξελθὸν ὑπὲρ τῆς οὐσίας ἁπάσης καὶ ὑπὲρ ὧν νυνδὴ ἐλέγομεν διαμαχεῖται τοῖς ἐπιοῦσιν. Τί δέ; ἦ δ’ ὅς· αὐτοὶ οὐχ ἱκανοί; Οὔκ, εἰ σύ γε, ἦν δ’ ἐγώ, καὶ ἡμεῖς ἅπαντες ὡμολογήσαμεν καλῶς, ἡνίκα ἐπλάττομεν τὴν πόλιν· ὡμολογοῦμεν δέ που, εἰ μέμνησαι, ἀδύνατον ἕνα πολλὰς καλῶς ἐργάζεσθαι τέχνας. ᾿Αληθῆ λέγεις, ἔφη. [374b] Τί οὖν; ἦν δ’ ἐγώ· ἡ περὶ τὸν πόλεμον ἀγωνία οὐ τεχνικὴ δοκεῖ εἶναι; Καὶ μάλα, ἔφη. ῏Η οὖν τι σκυτικῆς δεῖ μᾶλλον κήδεσθαι ἢ πολεμικῆς; Οὐδαμῶς. ᾿Αλλ’ ἄρα τὸν μὲν σκυτοτόμον διεκωλύομεν μήτε γεωργὸν ἐπιχειρεῖν εἶναι ἅμα μήτε ὑφάντην μήτε οἰκοδόμον ἀλλὰ σκυτοτόμον, ἵνα δὴ ἡμῖν τὸ τῆς σκυτικῆς ἔργον καλῶς γίγνοιτο, καὶ τῶν ἄλλων ἑνὶ ἑκάστῳ ὡσαύτως ἓν ἀπεδίδομεν, πρὸς ὃ ἐπεφύκει ἕκαστος καὶ ἐφ’ ᾧ ἔμελλε τῶν ἄλλων [374c] σχολὴν ἄγων διὰ βίου αὐτὸ ἐργαζόμενος οὐ παριεὶς τοὺς καιροὺς καλῶς ἀπεργάσεσθαι· τὰ δὲ δὴ περὶ τὸν πόλεμον πότερον οὐ περὶ πλείστου ἐστὶν εὖ ἀπεργασθέντα; ἢ οὕτω ῥᾴδιον, ὥστε καὶ γεωργῶν τις ἅμα πολεμικὸς ἔσται καὶ σκυτοτομῶν καὶ ἄλλην τέχνην ἡντινοῦν ἐργαζόμενος, πεττευτικὸς δὲ ἢ κυβευτικὸς ἱκανῶς οὐδ’ ἂν εἷς γένοιτο μὴ αὐτὸ τοῦτο ἐκ παιδὸς ἐπιτηδεύων, ἀλλὰ παρέργῳ χρώμενος; [374d] καὶ ἀσπίδα μὲν λαβὼν ἤ τι ἄλλο τῶν πολεμικῶν ὅπλων τε καὶ ὀργάνων αὐθημερὸν ὁπλιτικῆς ἤ τινος ἄλλης μάχης τῶν κατὰ πόλεμον ἱκανὸς ἔσται ἀγωνιστής, τῶν δὲ ἄλλων ὀργάνων οὐδὲν οὐδένα δημιουργὸν οὐδὲ ἀθλητὴν ληφθὲν ποιήσει, οὐδ’ ἔσται χρήσιμον τῷ μήτε τὴν ἐπιστήμην ἑκάστου λαβόντι μήτε τὴν μελέτην ἱκανὴν παρασχομένῳ; Πολλοῦ γὰρ ἄν, ἦ δ’ ὅς, τὰ ὄργανα ἦν ἄξια. Οὐκοῦν, ἦν δ’ ἐγώ, ὅσῳ μέγιστον τὸ τῶν φυλάκων ἔργον, [374e] τοσούτῳ σχολῆς τε τῶν ἄλλων πλείστης ἂν εἴη καὶ αὖ τέχνης τε καὶ ἐπιμελείας μεγίστης δεόμενον.

Μετάφραση:

«- Επομένως, ζώντας έτσι δε θα έχουμε πολύ μεγαλύτερη ανάγκη για γιατρούς απ’ ό,τι είχαμε προηγουμένως;

- Πολύ μεγαλύτερη, βέβαια.

- Και η χώρα που τότε ήταν ικανή να διατρέφει τους αρχικούς της κατοίκους, δε θα είναι τώρα πολύ μικρή και όχι επαρκής;

- Πράγματι, είπε.

- Οπότε, ένα μέρος της γειτονικής μας χώρας δε θα είναι επιθυμητό από εμάς, για να χρησιμεύσει ως βοσκότοπος και για καλλιέργεια, κι εκείνοι δε θα θέλουν ένα κομμάτι της δικής μας, εάν, όπως κι εμείς, έχουν ξεπεράσει τα όρια της αναγκαιότητας κι έχουν αφεθεί στην επιθυμία συσσώρευσης ανεξάντλητης περιουσίας;

- Είναι αναγκαίο, είπε, Σωκράτη.

- Θα πολεμήσουμε τότε γι’ αυτό, Γλαύκων, ή όχι;

- Βέβαια, είπε.

- Και χωρίς να διευκρινίσουμε ακόμη αν ο πόλεμος είναι κάτι κακό ή καλό, δεν έχουμε ωστόσο διαπιστώσει τουλάχιστον ότι ο πόλεμος προκύπτει από τις ίδιες αιτίες από τις οποίες προκύπτουν τα δεινά στις πολιτείες τόσο στις ιδιωτικές υποθέσεις όσο και στις δημόσιες;

- Αναμφίβολα.

- Επιπλέον, φίλε μου, η πόλη μας θα πρέπει να επεκταθεί, όχι μ’ ένα μικρό αριθμό, αλλά μ’ έναν ολόκληρο στρατό, ο οποίος θα πρέπει να βγει για να πολεμήσει τους εισβολείς, για την περιουσία που ήδη έχουμε αλλά και για τα πράγματα που μόλις τώρα λέγαμε.

- Γιατί, είπε αυτός, δεν είναι αυτοί ικανοί μόνοι τους;

- Όχι, είπα εγώ, αν εσύ και όλοι εμείς είχαμε δίκιο στη συμφωνία που κάναμε για τη δημιουργία της πόλης. Συμφωνήσαμε, αν θυμάσαι, ότι δεν είναι δυνατόν ένας άντρας να εξασκεί πολλές τέχνες με επιτυχία.

- Αλήθεια, λες, είπε.

- Επομένως, είπα εγώ, δε φαίνεται να είναι η προσπάθεια στον πόλεμο ένα είδος τέχνης;

- Βεβαίως, είπε.

- Απαιτεί, λοιπόν, μεγαλύτερη φροντίδα η τέχνη του υποδηματοποιού από την πολεμική τέχνη;

- Όχι, βέβαια.

- Αλλά τον υποδηματοποιό τον εμποδίζουμε από το να προσπαθήσει να είναι συγχρόνως και γεωργός ή υφαντής ή οικοδόμος, πρέπει να είναι μόνο υποδηματοποιός, ώστε να μάθει για εμάς άριστα την τέχνη της υποδηματοποιίας. Και με τον ίδιο τρόπο σε κάθε έναν από τους άλλους αναθέτουμε ένα έργο, αυτό που ταιριάζει στη φύση του, με το οποίο πρέπει να ασχολείται σε όλη του τη ζωή, απέχοντας από οποιοδήποτε άλλο, και μη αφήνοντας πολύτιμο χρόνο να πηγαίνει χαμένος, έτσι ώστε να γίνει εξαίρετος στο έργο του. Σε ό,τι αφορά την τέχνη του πολέμου, τώρα, δεν είναι απολύτως σημαντικό να γίνονται όλα με τον καλύτερο τρόπο; Η μήπως είναι τόσο εύκολο, ώστε ένας γεωργός ή ένας υποδηματοποιός ή όποιος κάνει μια οποιαδήποτε άλλη τέχνη, να μπορεί συγχρόνως να είναι ικανός στην πολεμική τέχνη, τη στιγμή που ακόμη και στο παιχνίδι των πεσσών ή των κύβων δεν μπορεί κάποιος να είναι καλός, αν δεν ασχολείται με αυτό από τα παιδικά του χρόνια, αλλά το έχει ως ασχολία στον ελεύθερο χρόνο του; Μήπως αν κάποιος πάρει μια ασπίδα ή κάποιο άλλο από τα πολεμικά όπλα και όργανα, θα μπορέσει να γίνει, μόνο χάρη σε αυτά, σε μια μέρα ικανός πολεμιστής σε μάχες βαριά οπλισμένων ή σε οποιαδήποτε άλλη μάχη, αφού κανένα άλλο όργανο, αν το πιάσει κανείς, δεν μπορεί να τον κάνει είτε αθλητή είτε τεχνίτη ή να του χρησιμεύσει σε κάτι, εάν δεν έχει λάβει σχετική μόρφωση κι αν δεν έχει ασχοληθεί επαρκώς με την αντίστοιχη τέχνη;

- Σε τέτοια περίπτωση, είπε αυτός, τα όργανα θα είχαν μεγάλη αξία.

- Επομένως, είπα εγώ, όσο σημαντικότερο είναι το έργο των φυλάκων, τόσο περισσότερο χρόνο θα απαιτεί, σε σχέση με τις άλλες ασχολίες, όπως επίσης και περισσότερη τέχνη και επιμέλεια.»

[Μετάφραση: Κωνσταντίνος Μάντης]

Η σκέψη του Πρωταγόρα ότι η πολεμική τέχνη είναι μέρος της πολιτικής, συμφωνεί με την προσέγγιση του Σωκράτη, στην Πολιτεία, όπου ο φιλόσοφος εξηγεί πως μια πόλη είτε για αμυντικούς λόγους είτε για να επεκταθεί, οφείλει να έχει στρατό. Για το λόγο αυτό, αναφέρει ο Σωκράτης, θα πρέπει να φροντίζει για την άρτια εκπαίδευση των στρατιωτών της, δίνοντάς τους τον απαιτούμενο χρόνο για να μάθουν και να εξασκηθούν στην πολεμική τέχνη.

Κάθε πολιτεία, προκειμένου να αποκτήσει ικανούς τεχνίτες σε όλες τις ειδικότητες, έχει δομηθεί με την ακόλουθη αρχή, κάθε πολίτης θα αναλαμβάνει αποκλειστικά μια τέχνη, στην οποία θα αφοσιώνεται πλήρως. Αντί να επιχειρεί κάθε άνθρωπος να μάθει λίγα πράγματα για κάθε τέχνη, με αποτέλεσμα να μην είναι καλός σε καμία τέχνη, στα πλαίσια της πολιτείας γίνεται ένας επιμερισμός ιδιοτήτων, ώστε η πόλη να ωφελείται από τις εξειδικευμένες γνώσεις κάθε πολίτη της.

Με την ίδια λογική, στα πλαίσια μιας πολιτείας, υπάρχει η δυνατότητα να επιλεγούν ορισμένοι πολίτες, οι οποίοι θα απαλλαγούν από άλλες υποχρεώσεις και θα μάθουν άριστα την πολεμική τέχνη, ώστε να μπορούν να υπερασπιστούν ή να διεκδικήσουν τα συμφέροντα της πόλης τους.

Αυτός ο επιμερισμός που οδηγεί στην εξάσκηση της πολεμικής τέχνης, δε θα μπορούσε να συμβεί τότε που οι άνθρωποι ζούσαν απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλον, οπότε η απόκτηση της πολιτικής τέχνης, η δυνατότητα δηλαδή συγκρότησης πόλεων, ανοίγει το δρόμο για την απόκτηση και της πολεμικής τέχνης. Ο Πρωταγόρας, επομένως, ορθά θεωρεί πως η πολεμική τέχνη είναι μέρος της πολιτικής.

Η διαπίστωση του Πρωταγόρα, άλλωστε, δεν σημαίνει ότι ο σοφιστής αναγνωρίζει  τον πόλεμο ως ένα αμιγώς θετικό στοιχείο, επισημαίνει απλώς ότι μόλις οι άνθρωποι οργανώσουν πόλεις, είναι σε θέση πια να ασχοληθούν και να μάθουν την πολεμική τέχνη, για να αμύνονται απέναντι στις επιθέσεις των άγριων ζώων.

Στην πορεία, βέβαια, η πολεμική τέχνη βοηθά τους ανθρώπους να αμύνονται και απέναντι σε επιθέσεις εχθρικών λαών, καθιστώντας την πολύτιμη για την επιβίωση -αλλά συχνά και για την επέκταση- κάθε πόλης. 

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Τι συμβολίζουν η Βία και το Κράτος, κατά τη γνώμη σας, σε συνδυασμό με την όλη παρουσία των θεών στο μύθο του Πρωταγόρα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Ποια προβλήματα αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι, όταν ζούσαν διασκορπισμένοι και ποια προβλήματα αντιμετώπισαν στις πόλεις αμέσως μετά την ίδρυσή τους;

Nate Owens 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Ποια προβλήματα αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι, όταν ζούσαν διασκορπισμένοι και ποια προβλήματα αντιμετώπισαν στις πόλεις αμέσως μετά την ίδρυσή τους; Πού οφείλονταν τα προβλήματα αυτά;

Στην αρχή οι άνθρωποι ζούσαν διασκορπισμένοι, κι ενώ οι τεχνικές γνώσεις τους ήταν αρκετές για τη διασφάλιση τροφής, δεν ήταν όμως ικανές να τους διασώσουν από τις επιθέσεις των άγριων ζώων, μιας και οι άνθρωποι ήταν από κάθε άποψη πιο αδύναμοι από αυτά. Έχοντας επιλέξει να μένουν απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλο, δεν είχαν κατορθώσει να αναπτύξουν την πολεμική τέχνη, η οποία αποτελεί μέρος της πολιτικής. Η οργανωμένη, δηλαδή, άμυνα απέναντι στις επιθέσεις των ζώων, μπορούσε να προκύψει μόνο μέσα από τη συγκρότηση κοινωνιών και τη συνεργασία των ανθρώπων μεταξύ τους, ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν από κοινού πιο αποτελεσματικά τις εχθρικές επιθέσεις.

Η μόνη επιλογή για τους ανθρώπους, επομένως, ήταν η συγκέντρωσή τους και η δημιουργία πόλεων. Μια επιλογή, όμως, που παρά τα πολλαπλά οφέλη της, έμοιαζε ανεφάρμοστη, καθώς μόλις οι άνθρωποι συναθροίζονταν κι επιχειρούσαν να ζήσουν όλοι μαζί, άρχιζαν να αδικούν ο ένας τον άλλο, δημιουργώντας εχθρικές διαθέσεις που τους ωθούσαν να διασκορπιστούν εκ νέου, αφήνοντας και πάλι τους εαυτούς τους έκθετους στις επιθέσεις των ζώων.

Η δημιουργία πόλεων και η ικανότητα των ανθρώπων να συμβιώσουν, χωρίς την ύπαρξη αντιδικιών μεταξύ τους, απαιτούσε την κοινωνική τους ωρίμανση. Εκείνο που καθιστούσε αδύνατη τη συνύπαρξή τους, ήταν η έμφυτη διάθεση του ανθρώπου να επιδιώκει την ικανοποίηση των επιθυμιών του, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις που έχουν οι πράξεις του στους άλλους. Ο κάθε άνθρωπος, δηλαδή, θέλει να είναι απόλυτα ελεύθερος, χωρίς να θέτει όρια στη δράση και στις επιθυμίες του. Εντούτοις, στα πλαίσια μιας κοινωνίας, οι άνθρωποι οφείλουν να περιορίζουν τον εαυτό τους, σεβόμενοι το γεγονός ότι κάθε μέλος της έχει αντίστοιχες ανάγκες, επιθυμίες κι ελευθερίες.

Για να μπορέσουν, επομένως, οι άνθρωποι να συμβιώσουν αρμονικά, οφείλουν να αναπτύξουν την έννοια της πολιτικής. Με βάση τον αμοιβαίο σεβασμό, αλλά και την ουσιαστική αντίληψη ότι ο ένας έχει ανάγκη τον άλλο, οφείλουν να θεμελιώσουν τους κανόνες εκείνους που θα τους επιτρέψουν να συνυπάρχουν, χωρίς ο ένας να καταπατά τα θεμελιώδη δικαιώματα του άλλου. Η κοινωνική συνύπαρξη, άλλωστε, σημαίνει κατανόηση του γεγονότος ότι κάθε πολίτης έχει δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις.

Στις πρώτες απόπειρες για τη συγκρότηση κοινωνιών οι άνθρωποι ήθελαν να εξασφαλίσουν τα οφέλη της συνύπαρξης, τη δυνατότητα δηλαδή να αντιμετωπίζουν τους κοινούς τους εχθρούς, χωρίς όμως να είναι έτοιμοι να αποδεχτούν και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από μια τέτοια συνύπαρξη. 

Δείτε επίσης:

Να εντοπίσετε στο κείμενο τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα (ενότητες 2 και 3) και να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα και το ρόλο καθενός στη δημιουργία.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Στο χωρίο αυτό ο Πρωταγόρας φαίνεται να δέχεται ότι το θρησκευτικό συναίσθημα είναι έμφυτο. Πώς εξηγείται η άποψή του αυτή, αν τη συσχετίσουμε με τις γενικότερες περί θεών αντιλήψεις του;

Conni Togel 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

᾿Επειδὴ δὲ ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας, πρῶτον μὲν διὰ τὴν τοῦ θεοῦ συγγένειαν ζῴων μόνον θεοὺς ἐνόμισε, καὶ ἐπεχείρει βωμούς τε ἱδρύεσθαι καὶ ἀγάλματα θεῶν: Στο χωρίο αυτό ο Πρωταγόρας φαίνεται να δέχεται ότι το θρησκευτικό συναίσθημα είναι έμφυτο. Πώς εξηγείται η άποψή του αυτή, αν τη συσχετίσουμε με τις γενικότερες περί θεών αντιλήψεις του;

[Από την αρχή επίσης, οι άνθρωποι έχουν μέσα τους την έμφυτη ορμή για λατρεία (...) Ο ίδιος ο Πρωταγόρας κατά πάσα πιθανότητα αναγνώριζε ότι η λατρεία προσιδιάζει στον άνθρωπο και ίσως είναι κάτι το απαραίτητο, χωρίς όμως και να παίρνει θέση σχετικά με την ύπαρξη του αντικειμένου της. Το ένστικτο της πίστης και της λατρείας είναι θεμελιώδες στην ανθρώπινη φύση, και η απόδοσή του σε θεϊκή συγγένεια δεν είναι κάτι το περίεργο σε μια αφήγηση που ομολογουμένως δίνεται σε μορφή λαϊκής μυθολογίας για να γίνει πιο ευχάριστη.  W. K. C. Guthrie]

(Για την απάντησή σας θα χρειαστεί να διαβάσετε πάλι την εισαγωγή του βιβλίου σας, σ. 25).

[Ο Πρωταγόρας είχε γράψει ένα βιβλίο Περί θεῶν (χαμένο σήμερα), ένα σωζόμενο απόσπασμα από το οποίο μας διαφωτίζει αρκετά για τις απόψεις του όχι μόνο πάνω στο θέμα των θεών αλλά και πάνω στο θέμα της γνώσης: «Για τους θεούς, δεν μπορώ να ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια είναι η μορφή τους. Γιατί πολλά πράγματα εμποδίζουν τη γνώση: το γεγονός ότι πολλά πράγματα είναι άδηλα και δεν φαίνονται και η συντομία της ανθρώπινης ζωής].

Προφανώς, ο Πρωταγόρας δεν ήταν άθεος, αλλά θεωρούσε πως ούτε οι αισθήσεις επιτρέπουν στον άνθρωπο να γνωρίσει τα άδηλα (αυτά που δεν προσεγγίζουν δηλαδή οι αισθήσεις) ούτε ο νους (αφού η συντομία της ανθρώπινης ζωής δεν προσφέρει στον άνθρωπο τον αναγκαίο χρόνο για να εμβαθύνει σε τέτοια θέματα). Έτσι, ο Πρωταγόρας κατέληγε σε έναν σχετικισμό: η γνώση του ανθρώπου για τα πράγματα είναι σχετική, εξαρτάται δηλαδή από τα μέσα του και τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες της ζωής του. Από αυτό προκύπτει και η περίφημη πρότασή του, από το επίσης χαμένο σήμερα βιβλίο του Ἀλήθεια ἤ καταβάλλοντες λόγοι (Η Αλήθεια ή οι λόγοι που νικούν τα άλλα επιχειρήματα): «Για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος, γι’ αυτά που υπάρχουν ότι υπάρχουν, και γι’ αυτά που δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν».]

Στα πλαίσια του μύθου το θρησκευτικό συναίσθημα εξηγείται ως απόρροια της πολύτιμης προσφοράς του Προμηθέα. Μιας και οι άνθρωποι έλαβαν, με τη βοήθειά του, τη φωτιά και τις τεχνικές γνώσεις, που μέχρι τότε ανήκαν αποκλειστικά στους θεούς, εύλογα προέκυψε για τους ανθρώπους μια διάθεση ευγνωμοσύνης και σεβασμού απέναντι τους.

Η προσφορά του Προμηθέα λειτουργεί έτσι ως συνεκτικός δεσμός ανάμεσα στους ανθρώπους και στους θεούς, ξεκινώντας μια επικοινωνία μεταξύ τους καθώς και μια σχέση λατρείας και υποταγής.

Αν, βέβαια, αφαιρέσουμε το μυθικό περίβλημα της διήγησης, τότε αντικρίζουμε τον άνθρωπο που χρησιμοποιώντας τις νοητικές του ικανότητες, κατορθώνει μόνος του να αξιοποιήσει τη δύναμη της φωτιάς προς όφελός του και παράλληλα να εξελίξει τις τεχνικές του δεξιότητες. Γεγονός που μοιάζει να μην αφήνει περιθώρια για την ένταξη των θεών στη ζωή του.

Εντούτοις, αν αναλογιστούμε την απορία του ανθρώπου μπροστά στην υπέρμετρη δύναμη της φύσης και στο γενικότερο μεγαλείο του φυσικού περιβάλλοντος, μπορούμε να αισθανθούμε την ανάγκη του να βρει μια απάντηση  για το ποιος βρίσκεται πίσω απ’ όλα αυτά, ποιος δηλαδή είναι ο δημιουργός του κόσμου.

Οι άνθρωποι, επομένως, με την προσφυγή στους θεούς, με την πεποίθηση δηλαδή πως για οτιδήποτε αντικρίζουν γύρω τους υπάρχει κάποιος ιθύνων νους, βρίσκουν μια πρώτη απάντηση στις ανησυχίες τους. Το θρησκευτικό συναίσθημα, επομένως, αποτελεί μια έμφυτη διάθεση του ανθρώπου ή καλύτερα μια ενστικτώδη ανάγκη του, καθώς μόνο μέσω αυτού αισθάνονται πως ζουν σ’ έναν κόσμο που βασίζεται στη λογική και πως δεν υπάρχουν απλώς σ’ ένα χάος συμπτώσεων και τυχαίων επιλογών.

Ο Πρωταγόρας, άλλωστε, αν και αγνωστικιστής δεν ήταν άθεος, δεν απέρριπτε ολοκληρωτικά την ιδέα της ύπαρξης των θεών. Θεωρούσε, βέβαια, ότι δεν μπορεί να αποδειχτεί η ύπαρξη ενός όντος που δεν είναι ορατό στους ανθρώπους, αλλά και πάλι δεν μπορούσε με πλήρη βεβαιότητα να αποκλείσει την πιθανότητα της ύπαρξης μιας ανώτερης δύναμης.

Ο σοφιστής αποδέχεται πως το ζήτημα των θεών είναι πέρα από τις περιορισμένες ανθρώπινες δυνατότητες, τόσο γιατί ο χρόνος ζωής ενός ανθρώπου δεν είναι ικανός, ώστε να ερευνήσει διεξοδικά το θέμα και να καταλήξει σ’ ένα ουσιαστικό συμπέρασμα, όσο και γιατί οι θεοί δεν είναι απτά όντα.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Τι νομίζετε ότι συμβολίζει η κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Ποια άποψη εκφράζει για τη γλώσσα ο Πρωταγόρας; Να τη συγκρίνετε με τις απόψεις του Ηροδότου για το ίδιο θέμα.

Lucia Stewart

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Ποια άποψη εκφράζει για τη γλώσσα ο Πρωταγόρας; Να τη συγκρίνετε με τις απόψεις του Ηροδότου για το ίδιο θέμα.

[Η γλώσσα δημιουργείται από την ανθρώπινη νόηση και βούληση, δεν δίνεται από το θεό. Η αρχαία παράδοση ήταν θεοκρατική (την άποψη αυτή εκφράζει π.χ. ο Ηρόδοτος, ΙΙ, 2, όταν αναφέρει το πείραμα του Ψαμμήτιχου. Η σύγχρονη γλωσσολογία επιβεβαιώνει τη σοφιστική άποψη και μάλιστα η διπλή άρθρωση της γλώσσας (άρθρωση φθόγγων και άρθρωση λέξεων) την οποία ανέλυσε ίσως υποδηλώνεται και στην έκφραση του Πρωταγόρα φωνὴν καὶ ὀνόματα διηρθρώσατο.]

Ηρόδοτος, II 2

Τώρα, οι Αιγύπτιοι, προτού ανέβει στο θρόνο τους ο Ψαμμήτιχος, πίστευαν ότι ήταν ο αρχαιότερος λαός του κόσμου. Όταν όμως ο Ψαμμήτιχος ανέβηκε στο θρόνο και θέλησε να μάθει ποιος λαός ήταν ο αρχαιότερος του κόσμου, από τότε πιστεύουν ότι οι Φρύγες φάνηκαν στον κόσμο πριν απ’ τους ίδιους, κι οι ίδιοι τους πριν από τους υπόλοιπους. Ο Ψαμμήτιχος λοιπόν καθώς, μ’ όλες τις πληροφορίες που συγκέντρωνε, δεν μπορούσε να βρει κανένα τρόπο για να εξακριβώσει ποιος ήταν ο αρχαιότερος λαός του κόσμου, καταφεύγει στο εξής πείραμα: δυο βρέφη νεογέννητα, απ’ τα πρώτα αντρόγυνα που βρήκε τυχαία, τα έδωσε σ’ ένα βοσκό να τ’ ανατρέφει στη στάνη του∙ και να ποια θα ήταν η ανατροφή τους, κατά τις εντολές του∙ να μη προφέρει κανένας μπροστά τους καμιά λέξη, αλλά να ζουν απομονωμένα σε καλύβα χωρίς ανθρώπινη ψυχή και την ώρα του θηλασμού τους να φέρνει κοντά τους κατσίκες∙ κι αφού χορτάσουν γάλα, να βολεύει τις υπόλοιπες ανάγκες τους. Κι αυτά τα έβαλε μπρος ο Ψαμμήτιχος κι έδινε αυτές τις εντολές, επειδή ήθελε ν’ ακούσει τα παιδιά, ποια λέξη θα βγάλουν πρώτη από το στόμα τους, μόλις θα σταματούσαν τα άναρθρα ψελλίσματά τους. Έτσι κι έγινε. Δηλαδή, είχαν περάσει δυο χρόνια με το βοσκό να κάνει ό,τι του είπαν, όταν, τη στιγμή που άνοιγε την πόρτα κι έμπαινε μέσα, τα παιδάκια και τα δυο μπουσουλώντας στα πόδια του φώναζαν «βεκός» απλώνοντας τα χέρια τους. Λοιπόν, όταν το πρωτοάκουσε ο βοσκός, δεν έκανε λόγο∙ αλλά καθώς πήγαινε και ξαναπήγαινε σ’ αυτά και τα φρόντιζε κι εκείνα επαναλάμβαναν ασταμάτητα αυτή τη λέξη, το μήνυσε στον αφέντη του∙ κι αυτός τον πρόσταξε να του τα παρουσιάσει, οπότε τα έφερε μπροστά του. Κι όταν άκουσε κι ο Ψαμμήτιχος με τ’ αυτιά του, ρωτούσε να μάθει σε τίνος λαού τη γλώσσα «βέκος» σημαίνει κάτι∙ και ρωτώντας βρήκε ότι «βέκος» οι Φρύγες λένε το ψωμί. Έτσι οι Αιγύπτιοι παραδέχτηκαν κι απ’ αυτό το περιστατικό έβγαλαν το συμπέρασμα ότι οι Φρύγες είναι λαός αρχαιότερος από τους ίδιους. Αυτή την εκδοχή άκουσα από τους ιερείς του Ηφαίστου στη Μέμφη. Όμως οι Έλληνες, κοντά σε πολλές άλλες ανοησίες, λένε και πως τάχα ο Ψαμμήτιχος έκοψε τις γλώσσες κάποιων γυναικών κι έτσι έβαλε τα παιδάκια να ζουν μαζί μ’ αυτές.

Ο Πρωταγόρας αναφέρει πως ο άνθρωπος: ἔπειτα φωνὴν καὶ ὀνόματα ταχὺ διηρθρώσατο τῇ τέχνῃ (έπειτα, γρήγορα συνδύασε με την τέχνη φθόγγους και λέξεις), υποδηλώνοντας έτσι την πεποίθησή του ότι η γλώσσα αποτελεί δημιούργημα του ανθρώπου, χάρη στις νοητικές του ικανότητες. Ο σοφιστής, μάλιστα, επιμερίζει τη δημιουργία του λεκτικού κώδικα στην άρθρωση φθόγγων, στους έναρθρους δηλαδή ήχους, και στην επινόηση λέξεων, σκέψη που συμφωνεί με τη σύγχρονη γλωσσολογική προσέγγιση. Έχουμε, δηλαδή, το πέρασμα από τους άναρθρους ήχους στους έναρθρους και κατόπιν στο συνδυασμό τους, για τη δημιουργία λέξεων.

Ο σοφιστής, επομένως, στην ανθρώπινη ομιλία, όπως και σε κάθε άλλο επίτευγμα των ανθρώπων, βλέπει τη δύναμη της νόησης και της επιθυμίας των ανθρώπων για διαρκή εξέλιξη. Οι άνθρωποι εργάζονται συνεχώς για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους, κι αυτό τους ωθεί σε ολοένα και αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των νοητικών τους ικανοτήτων, αποτέλεσμα των οποίων είναι και η ομιλία, η οποία, κατά το σοφιστή, προέκυψε γρήγορα, από τα πρώτα κιόλας στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης.

Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα η γλώσσα αποτελεί έκφανση της ανθρώπινης νόησης και όχι κάποιας θεϊκής παρέμβασης ή προσφοράς. Στον αντίποδα της σοφιστικής θέσης, βρίσκεται ο Ηρόδοτος, που θεωρούσε ότι η ομιλία δόθηκε στους ανθρώπους από τους θεούς, κατά τη δημιουργία τους.

Ο Ηρόδοτος πίστευε ότι η γλώσσα είναι έμφυτη, ως δώρο των θεών, γι’ αυτό και στην ανεκδοτολογική διήγηση για τον Ψαμμήτιχο, κυριαρχεί η σκέψη πως αν αφήσουμε ένα βρέφος χωρίς λεκτικά ερεθίσματα, εκείνο θα μιλήσει την πρώτη γλώσσα που δόθηκε στους ανθρώπους. Με αυτό το πείραμα, άλλωστε, ο Ψαμμήτιχος κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο αρχαιότερος λαός του κόσμου ήταν ο φρυγικός. Ο Ψαμμήτιχος, δηλαδή, άφησε δυο βρέφη, χωρίς κανένα άκουσμα ανθρώπινης ομιλίας για δυο χρόνια, περιμένοντας να ακούσει ποια θα ήταν η πρώτη λέξη που θα έλεγαν. Τελικά, η πρώτη λέξη που είπαν τα μωρά ήταν η φρυγική βέκος (ψωμί).

Η θεοκρατική άποψη του Ηροδότου βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τις απόψεις του Πρωταγόρα, ο οποίος θεωρούσε ότι κάθε επίτευγμα του τεχνικού και πνευματικού πολιτισμού των ανθρώπων, αποτελούσε γέννημα των νοητικών ικανοτήτων τους.

Δείτε επίσης: 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Τι είχαν επιτύχει και σε ποιο στάδιο εξέλιξης είχαν φτάσει οι άνθρωποι πριν από τη δημιουργία πόλεων;

Μύκονος

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Τι είχαν επιτύχει και σε ποιο στάδιο εξέλιξης είχαν φτάσει οι άνθρωποι πριν από τη δημιουργία πόλεων;

[Χρησιμοποιώντας την έμφυτη νοημοσύνη τους εξασφάλισαν τροφή, στέγη και ενδυμασία, έμαθαν να μιλούν, ενώ προηγουμένως έφτιαξαν βωμούς και αγάλματα θεών. Ο Ν. Μ. Σκουτερόπουλος επισημαίνει ότι η θρησκεία λογίζεται ως ανθρωπολογικό δεδομένο, συμπεριλαμβάνεται στα επιτεύγματα του ανθρώπου, και ότι «όλα αυτά τα κατορθώματα του ανθρώπου εντάσσονται σε ένα καθαυτό προ-ηθικό στάδιο της πολιτισμικής ανέλιξης».]

Οι άνθρωποι θέτοντας σε χρήση τις νοητικές τους ικανότητες και αξιοποιώντας τη δύναμη της φωτιάς, κατόρθωσαν να δημιουργήσουν τις αναγκαίες υποδομές για τη δραστική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους. Κατασκεύασαν, δηλαδή, κατοικίες, ρούχα, υποδήματα και σκεπάσματα, έμαθαν να καλλιεργούν τη γη και παράλληλα προχώρησαν και στη δημιουργία ενός λεκτικού κώδικα επικοινωνίας.

Στα πλαίσια αυτού του εξελικτικού σταδίου, μάλιστα, οι άνθρωποι αρχίζουν να πιστεύουν σε θεούς και για να τους τιμήσουν κατασκευάζουν βωμούς και φτιάχνουν αγάλματα. Η θρησκεία στο πρώιμο αυτό στάδιο αποτελεί ένδειξη ότι οι άνθρωποι αναγνωρίζουν τη δύναμη της φύσης και επιχειρούν να ερμηνεύσουν την πιθανή προέλευση όλων εκείνων των φαινομένων και δημιουργημάτων που τους εντυπωσιάζουν. Προτού καν κατορθώσουν να προχωρήσουν στη συγκρότηση κοινωνιών και στην ανάπτυξη του απαραίτητου ηθικού κώδικα, που θα τους επέτρεπε να συνυπάρξουν αρμονικά, οι άνθρωποι αποδέχονται την ύπαρξη ενός δημιουργικού νου, μιας ζωοποιού δύναμης που ευθύνεται για τη δημιουργία του κόσμου και για την έναρξη της ζωής.

Η θρησκευτική πίστη, παρά το γεγονός ότι αποτελεί έκφραση θαυμασμού απέναντι σε κάποια ανώτερη δύναμη, που επί της ουσίας δεν είναι ορατή ή προσεγγίσιμη, θα πρέπει να λογίζεται ως επίτευγμα του ανθρώπου, υπό την έννοια ότι αποτελεί έκφανση της νοητικής δραστηριότητας. Οι άνθρωποι δεν λαμβάνουν το φυσικό τους περιβάλλον και τη δική τους ύπαρξη ως κάτι το δεδομένο, αντιθέτως προβληματίζονται και αποζητούν τη γενεσιουργό αιτία. Η θρησκεία, επομένως, αποτελεί μια πρώτη εκδήλωση του ανήσυχου ανθρώπινου πνεύματος, που στην πορεία θα επιχειρήσει να δώσει εξήγηση για κάθε φυσικό φαινόμενο και θα αναζητήσει τις απαρχές της δημιουργίας του κόσμου. 

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Σύγκριση ενός Ομηρικού μύθου με τον μύθο του Προμηθέα

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: θείας μετέσχε μοίρας: Με ποιο τρόπο συμμετείχε ο άνθρωπος στη μοίρα, στο μερίδιο, των θεών;

Louis Dupre

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

θείας μετέσχε μοίρας: Με ποιο τρόπο συμμετείχε ο άνθρωπος στη μοίρα, στο μερίδιο, των θεών;

Τα δώρα που προσέφερε ο Προμηθέας στους ανθρώπους, δηλαδή η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις που έκλεψε από τον Ήφαιστο και την Αθηνά, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις εγγενείς ελλείψεις του απέναντι στα υπόλοιπα ζώα, αποτελούν το συνεκτικό δεσμό τους με τους θεούς. Η φωτιά και οι τεχνικές γνώσεις ήταν μέχρι τότε αποκλειστικό προνόμιο των θεών, αλλά με την παράτολμη ενέργεια του Προμηθέα, γίνονται πλέον κτήμα και των ανθρώπων, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στους ανθρώπους να λάβουν κάτι από το μερίδιο των θεών.

Στα πλαίσια του μύθου, το γεγονός ότι ο Προμηθέας προσφέρει στους ανθρώπους τα θεϊκά αυτά δώρα, ωθεί τους ανθρώπους στο να πιστέψουν στους θεούς και να θελήσουν να τους τιμήσουν με τη δημιουργία βωμών και αγαλμάτων. Γεγονός που, αν εξεταστεί χωρίς το μυθικό περίβλημα, μας οδηγεί να αντικρίσουμε την απαρχή του θρησκευτικού συναισθήματος ως προϊόν θαυμασμού. Οι άνθρωποι στην αρχή της πορείας τους μένουν έκπληκτοι μπροστά στη δύναμη της φωτιάς, μια δύναμη καταστροφική από τη φύση της, που μπορεί όμως να προσφέρει μεγάλα οφέλη αν τιθασευτεί.

Αντικρίζοντας, λοιπόν, οι άνθρωποι δυνάμεις, όπως είναι η φωτιά, που τους προκαλούν δέος και την προέλευση των οποίων αδυνατούν να τη γνωρίσουν, τους κάνει να παρατηρούν με θαυμασμό τη φύση και τους ωθεί να συνειδητοποιήσουν πως υπάρχει μια δύναμη ανώτερη από αυτούς, με ανυπολόγιστη σοφία. Με αυτόν τον τρόπο, η επαφή του ανθρώπου με δυνάμεις και πανίσχυρα στοιχεία της φύσης, αποτέλεσε το πρώτο και βασικό ερέθισμα για τη δημιουργία μιας θρησκευτικής αντίληψης. 

Δείτε επίσης: 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Ο Πρωταγόρας στο μύθο αναφέρεται στον άνθρωπο γενικά, χωρίς καμία διάκριση καταγωγής, κοινωνικής τάξης κτλ. Η έννοια ἄνθρωπος είναι δηλαδή γενική και δηλώνει το ανθρώπινο γένος.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Ποια στάδια εξέλιξης πέρασε ο άνθρωπος σύμφωνα με το μύθο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά καθενός;

Jurek Zamoyski

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Ποια στάδια εξέλιξης πέρασε ο άνθρωπος σύμφωνα με το μύθο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά καθενός; (Βλ. και ενότητα 3).

[Μπορούμε να διακρίνουμε τρία στάδια ή φάσεις εξέλιξης. Η πρώτη είναι η φάση του Επιμηθέα, η δεύτερη η φάση του Προμηθέα και η τρίτη η φάση του σχηματισμού των πόλεων.]

Το πρώτο στάδιο εξέλιξης, το στάδιο του Επιμηθέα, αφορά ουσιαστικά την εξέλιξη των ειδών από τη στιγμή της πρώτης γέννησής τους. Ο άνθρωπος, όπως και όλα τα όντα, εξελίσσεται μέχρι να λάβει την ιδανική εκείνη μορφή που θα του επιτρέψει να αξιοποιήσει στο έπακρο τις δυνατότητές του.

Στο τέλος αυτής της πρώτης φάσης, ο άνθρωπος μοιάζει να υστερεί απέναντι στα άλλα ζώα, σε ό,τι αφορά τη σωματική του εξέλιξη, καθώς δε διαθέτει χαρακτηριστικά που να του διασφαλίζουν ικανή άμυνα απέναντι στις μεταβολές του καιρού και στις επιθέσεις των άλλων ζώων.   

Ο άνθρωπος, όμως, διαθέτει ανεπτυγμένες νοητικής ικανότητες, τις οποίες θέτει σ’ εφαρμογή στο αμέσως επόμενο στάδιο, σ’ αυτό του Προμηθέα. Ό,τι προσέφερε ο Προμηθέας στους ανθρώπους, στα πλαίσια του μύθου, είναι όσα κατόρθωσαν οι άνθρωποι να αξιοποιήσουν πιεζόμενοι από την ανάγκη για επιβίωση. Οι άνθρωποι βρίσκουν τρόπο να αξιοποιήσουν προς όφελός τους τη δύναμη της φωτιάς και αναπτύσσουν έτσι τις τεχνικές του γνώσεις, προκειμένου να επιβληθούν στο φυσικό τους περιβάλλον. Φτιάχνουν κατοικίες, όπλα για να αμύνονται και να κυνηγούν, καθώς και εργαλεία για την καλλιέργεια της γης, ενώ παράλληλα δημιουργούν ένα γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας και μια πρώτη μορφή θρησκείας.

Εντούτοις, παρά τη μεγάλη αξία των αρχικών αυτών επιτευγμάτων, παραμένουν ευάλωτοι απέναντι στις επιθέσεις των ζώων και συνειδητοποιούν ότι μόνο μέσω της από κοινού προσπάθειας μπορούν να προστατευθούν αποτελεσματικά. Έτσι, η συνειδητοποίηση της ανάγκης για συνύπαρξη, οδηγεί τους ανθρώπους στο τρίτο στάδιο εξέλιξης, το οποίο αφορά το σχηματισμό πόλεων.

Αυτό το τρίτο στάδιο, που στα πλαίσια του μύθου επιτεύχθηκε με την παρέμβαση του Δία, ολοκληρώθηκε μετά από μακροχρόνιες προσπάθειες και αρκετές αποτυχημένες απόπειρες, καθώς οι άνθρωποι δυσκολεύονταν να φτάσουν στον καθορισμό κανόνων και στην έννοια του αλληλοσεβασμού, προκειμένου να καταστεί εφικτή η κοινωνική συνύπαρξή τους.

Ο σχηματισμός πόλεων θα επέτρεπε στους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν από κοινού τις επιθέσεις των άγριων ζώων, αλλά κάθε φορά που προσπαθούσαν να συνυπάρξουν αδικούσαν ο ένας τον άλλο και πολύ σύντομα επέλεγαν να ζήσουν και πάλι μόνοι τους. Έπρεπε, λοιπόν, να αποκτήσουν την αίσθηση της δικαιοσύνης στις μεταξύ τους σχέσεις και φυσικά την αίσθηση σεβασμού ο ένας για τον άλλο. Οι πολύτιμες αυτές αρχές, που στην πραγματικότητα χρειάστηκαν την πάροδο πολλών χρόνων για να αναπτυχθούν, δίνονται στο μύθο συνοπτικά με τη σωτήρια παρέμβαση του Δία. 

Δείτε επίσης:

Να εντοπίσετε στο κείμενο τις λέξεις που αναφέρονται στον Επιμηθέα και τον Προμηθέα (ενότητες 2 και 3) και να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα και το ρόλο καθενός στη δημιουργία.