Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Εκκλησία του Δήμου

Rodger Underwood

Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, ... αἰτία: Σε ποιο επιχείρημα του Σωκράτη απαντά ο Πρωταγόρας και ποια στάση τηρεί απέναντι στο αθηναϊκό πολίτευμα;

[Απαντά στο επιχείρημα που είχε διατυπώσει ο Σωκράτης (ενότητα 1): η δυνατότητα όλων να εκφέρουν άποψη για τα θέματα της πολιτικής στην εκκλησία του δήμου σήμαινε ότι η πολιτική δεν διδάσκεται, αλλιώς δεν θα μπορούσε να διατυπώσει καθένας γνώμη παρά μόνο - όπως υπονοείται - ο ειδικός. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, το δικαίωμα να εκφέρουν όλοι άποψη είναι νόμιμο, αφού η αἰδώς και η δίκη είναι (δυνάμει) κτήμα όλων. Ο Πρωταγόρας εκφράζει μια αντιτεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, επιδοκιμάζει το αθηναϊκό πολίτευμα και ιδίως το δικαίωμα ισηγορίας.]  

Ο Σωκράτης είχε διατυπώσει τον ακόλουθο συλλογισμό: εφόσον οι Αθηναίοι στις συνελεύσεις του Δήμου ακούν με προθυμία τη γνώμη όλων των πολιτών, ανεξάρτητα από το επάγγελμα, την οικονομική και κοινωνική τους θέση, όταν η συζήτηση αφορά θέματα σχετικά με τη διοίκηση της πόλης, χωρίς να απαιτούν να έχει κάποιος ειδικές γνώσεις, αυτό σημαίνει ότι οι Αθηναίοι δεν πιστεύουν πως η πολιτική είναι κάτι που διδάσκεται.

Αν θεωρούσαν πως η πολιτική μπορεί να διδαχτεί τότε θα άκουγαν την άποψη μόνο εκείνων που είχαν λάβει την ανάλογη μόρφωση.

Σε αυτό το επιχείρημα του Σωκράτη, ο Πρωταγόρας απαντά πως οι Αθηναίοι δέχονται εύλογα τη γνώμη όλων για ζητήματα πολιτικής, καθώς σε αντίθεση με τις τέχνες που τις γνωρίζουν λίγοι, τις αρετές στις οποίες βασίζεται η πολιτική αρετή, την αιδώ και τη δίκη, τις κατέχουν όλοι οι πολίτες. Σε περίπτωση, άλλωστε, που δε μετείχαν όλοι οι πολίτες στις αρετές αυτές, τότε δε θα υπήρχαν πόλεις, μιας και οι άνθρωποι δε θα ήταν σε θέση να συνυπάρξουν αρμονικά.

Ο Πρωταγόρας εδώ εκφράζει μια αντιτεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, υπό την έννοια ότι δεν πιστεύει πως η πολιτική τέχνη, μπορεί ή πρέπει να ανήκει μόνο σε λίγους, όπως οι υπόλοιπες τέχνες, αλλά θεωρεί ότι πρέπει να αποτελεί κοινό κτήμα. Ο σοφιστής θεωρεί πως η παρούσα μορφή του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι ιδανική, καθώς παρέχει δικαίωμα λόγου σε όλους τους πολίτες, ενισχύοντας την αίσθηση ενεργούς συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων.

Πώς αντιμετώπιζαν οι Αθηναίοι τους ρήτορες (ομιλητές) στην εκκλησία του δήμου; Πώς εξηγείται η στάση τους; Η απάντησή σας να στηριχθεί μόνο στο κείμενο.

Οι Αθηναίοι, όταν συζητούν κάποιο θέμα που θεωρούν ότι το γνωρίζουν λίγοι ειδικοί, ακούν μόνο τη γνώμη εκείνων, και δεν ανέχονται παρεμβάσεις από άτομα που δεν κατέχουν τις απαιτούμενες γνώσεις. Αν, για παράδειγμα, το θέμα αφορά την τέχνη των ξυλουργών, θεωρούν ότι μόνο οι ξυλουργοί έχουν δικαίωμα να εκφράσουν την άποψή τους, γιατί μόνο αυτοί γνωρίζουν άριστα το αντικείμενο.

Αντιθέτως, όταν η συζήτηση αφορά θέματα που σχετίζονται με την πολιτική, τότε ακούν τη γνώμη όλων των συμπολιτών τους, καθώς οποιαδήποτε άποψη διατυπώνεται για τα ζητήματα πολιτικής βασίζεται στη δικαιοσύνη και τη σωφροσύνη, αρετές που κατέχουν όλοι οι πολίτες. Διότι, αν δεν κατείχαν όλοι οι πολίτες τις αρετές αυτές, τότε δε θα μπορούσαν να υπάρχουν πόλεις, μιας και η συνύπαρξη των ανθρώπων θα καθίστατο αδύνατη από τις συνεχείς αδικίες. 

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: α) αἰδώς, δίκη: Ποιο είναι το περιεχόμενο καθεμιάς έννοιας; β) Γιατί θεωρούνται πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: πολιτική αρετή, αιδώς, δίκη

Μύκονος 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Ποιο στάδιο στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου εκπροσωπεί η πολιτική τέχνη και πώς συντελείται το πέρασμα σ’ αυτό;

[Το στάδιο της συγκρότησης πόλεων. Το πέρασμα γίνεται προοδευτικά και πάντα κάτω από το νόμο της ανάγκης. Οι άνθρωποι αφανίζονται αρχικά, επειδή δεν κατέχουν την τέχνη να ζουν μαζί σε πόλεις. Από τα παθήματά τους μαθαίνουν να ενεργούν δίκαια και να σέβονται τα δικαιώματα των άλλων.]

Η κατάκτηση της πολιτικής τέχνης, η κοινωνική ωρίμανση των ατόμων και η υιοθέτηση των αρχών εκείνων που επιτρέπουν την αρμονική τους συνύπαρξη, σηματοδοτεί το πέρασμα στη δημιουργία πόλεων. Οι άνθρωποι έχοντας αντιληφθεί πως από μόνοι τους δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τις εχθρικές επιθέσεις των άγριων ζώων, έχοντας δηλαδή συνειδητοποιήσει την αξία της ομαδικής προσπάθειας, αποφασίζουν να συγκροτήσουν οργανωμένες κοινωνίες.

Η απόφασή τους αυτή θα συνοδευτεί από ένα μακροχρόνιο στάδιο προσαρμογής κατά το οποίο θα οδηγηθούν σε μια ηθική εξέλιξη, αναγκαία για την επιτυχή λειτουργία της συμβίωσής τους. Ενώ ξεκινούν τις προσπάθειές τους, διατηρώντας την εγωκεντρική τους θέαση και καταφεύγοντας σε αδικίες ο ένας εις βάρος του άλλου, συνειδητοποιούν στην πορεία πως μια τέτοια τακτική δεν τους προσφέρει κανένα όφελος. Έτσι, σταδιακά οι άνθρωποι θα γνωρίσουν μια βαθιά εσωτερική εξέλιξη, στα πλαίσια της οποίας θα αποκτήσουν την αίσθηση του σεβασμού και της ντροπής απέναντι στο συνάνθρωπό τους και παράλληλα θα αισθανθούν την ανάγκη να διέπονται οι μεταξύ τους σχέσεις από δικαιοσύνη.

Η ηθική αυτή εξέλιξη θα έχει ως αποτέλεσμα την κατάκτηση της πολιτικής τέχνης και το συνεπαγόμενο πέρασμα σε μια κοινωνική οργάνωση που δε χαρακτηρίζεται πλέον από πνεύμα προστριβών και αδικίας. 

καὶ νόμον γε θὲς ... πόλεως: Πώς εξηγείται η ανάγκη νόμου για την τιμωρία όποιου δε μετέχει στην αἰδῶ και τη δίκη, αφού αυτές μοιράστηκαν σε όλους;

[Ο Δίας δεν μπορεί να εξασφαλίσει την καθολικότητα των δυο αρετών στους ανθρώπους, μια και δεν αποτελούσαν μέρος της αρχικής τους φύσης. Αν αφαιρέσουμε το περίβλημα του μύθου, σημαίνει ότι το θέσπισμα, ο νόμος αυτός,  ήταν «έργο του χρόνου, της πικρής πείρας και της ανάγκης». Ενισχύει τη θέση ότι όλοι πρέπει να έχουν συμμετοχή στην αρετή.]

Στα πλαίσια του μύθου ο Δίας ζητά να μοιραστούν η αιδώς και η δίκη σε όλους τους ανθρώπους, εντούτοις δεν μπορεί να διασφαλίσει πως όλοι οι άνθρωποι θα συμμετάσχουν σε αυτές τις αρετές, καθώς δεν αποτελούν έμφυτα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης. Για το λόγο αυτό ο Δίας επισείει την απειλή της θανάτωσης, ώστε να καταστεί σαφές πως οι άνθρωποι θα πρέπει να προσαρμόσουν τον τρόπο ζωή τους στα ηθικά αυτά πρότυπα, με κάθε κόστος.

Ο Δίας, βέβαια, συμβολίζει την πιεστική δύναμη της ανάγκης, καθώς οι άνθρωποι έφτασαν στη συνειδητοποίηση πως πρέπει να υπάρξουν καθολικές αρχές δικαιοσύνης και αλληλοσεβασμού, μέσα από τις αλλεπάλληλες αποτυχίες τους να συγκροτήσουν πολιτείες. Η ηθικοποίηση των ατόμων, επομένως, δεν αποτελεί δεδομένο στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, αλλά μια επιλογή που προέκυψε με την πάροδο των χρόνων και την πικρή εμπειρία της πραγματικότητας. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να συνυπάρξουν αν δεν υιοθετήσουν βασικές ηθικές αρετές και για να το πετύχουν αυτό διδάσκουν τις αρετές αυτές στους νέους ανθρώπους ήδη από την παιδική τους ηλικία. Εντούτοις, όπως αποδεικνύει και η σύγχρονη πραγματικότητα, παρά τις συνεχείς προσπάθειες διαπαιδαγώγησης και παρά το γεγονός ότι η ηθική δεν είναι ασύμβατη με την ανθρώπινη υπόσταση, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που η ηθικοποίηση δεν επιτυγχάνεται, γι’ αυτό και οι κοινωνίες θεσπίζουν αυστηρούς νόμους, για όσους δε συμμορφώνονται με τα κοινωνικώς αποδεκτά πρότυπα συμπεριφοράς.

κτείνειν ὡς νόσον πόλεως : Πώς κρίνετε το μέτρο αυτό;

[Όσοι δεν έχουν συνείδηση των αξιών της αἰδοῦς και της δίκης αποτελούν νοσηρά στοιχεία της πόλης που έχει δικαίωμα να τους τιμωρήσει, αφού πρώτα θα έχει χρησιμοποιήσει όλα τα μέσα για να τους αλλάξει. Σήμερα θα θεωρούσαμε τη θανάτωση σκληρό και απάνθρωπο μέτρο.]

Η ανάγκη να γίνονται σεβαστές οι ηθικές αρχές, στις οποίες βασίζεται η κοινωνική συνύπαρξη, είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς σε διαφορετική περίπτωση οι άνθρωποι θα παρεκκλίνουν εκ νέου στην αδικία και στην έλλειψη σεβασμού, οδηγώντας σε κατάρρευση την πολιτεία.

Η διαταγή αυτή του Δία, επομένως, εκφράζει την ανάγκη ύπαρξης μιας νομοθετικής υποστήριξης των ηθικών αρχών, υπό την έννοια ότι συχνά δεν μπορούμε να βασιζόμαστε μόνο στη βούληση των ατόμων για το σεβασμό των αμοιβαίων αρχών ηθικού δικαίου. Είναι θεμιτό να υπάρχει και ο φόβος αυστηρών κυρώσεων για εκείνους που θεωρούν ότι μπορούν να εκμεταλλευτούν καταστάσεις και να μη συμμορφώνονται με ό,τι ισχύει για όλους.

Ο Δίας, βέβαια, επιβάλλει την αυστηρότερη ποινή, καθώς αναφέρεται στην αρχική προσπάθεια των ανθρώπων να συνυπάρξουν υιοθετώντας ηθικές αρετές, οι οποίες δεν έχουν γίνει ακόμη συλλογική συνείδηση και εμπεδωμένος τρόπος ζωής. Επομένως, με την πάροδο των χρόνων και καθώς οι άνθρωποι όχι μόνο υιοθετούν αυτές τις αρχές, αλλά τις καθιστούν αναπόσπαστο κομμάτι της υπόστασής τους, μια τόσο αυστηρή ποινή μοιάζει υπερβολική και απάνθρωπη.

Η αἰδώς και η δίκη δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, κατανέμονται βέβαια σε όλους, αλλά σε μεταγενέστερο στάδιο. Ποια σημασία έχει η θέση αυτή για τη διδασκαλία της αρετής που επαγγέλλεται ο Πρωταγόρας;

[Αν αφαιρέσουμε τα μυθολογικά στοιχεία από την αφήγηση του Πρωταγόρα, μένει ότι η αρετή καθαυτή δεν ήταν στην αρχή μέρος της ανθρώπινης φύσης, γι’ αυτό οι πρωτόγονοι μολονότι είχαν τη νοημοσύνη να μαθαίνουν διάφορες «τέχνες», όπως τη χρήση της φωτιάς, την επεξεργασία των μετάλλων κ.ο.κ., συμπεριφέρονταν με αγριότητα ο ένας στον άλλο και δεν μπορούσαν να συνεργαστούν κτλ. Αλλά η ανθρώπινη φύση φέρει μέσα της τις καταβολές για να εξελιχθεί ηθικά. Σ’ αυτό ακριβώς είναι αναγκαία η διδασκαλία.]

Ο Πρωταγόρας παρουσιάζοντας στη μυθική του διήγηση την ανάγκη παρέμβασης του Δία, ώστε οι άνθρωποι να υιοθετήσουν την αιδώ και τη δίκη στις μεταξύ τους σχέσεις, επιδιώκει να αναδείξει πως οι ηθικές αυτές αρετές δεν είναι έμφυτες στον άνθρωπο, αλλά προέκυψαν ως προσαρμογή υπό την πίεση της ανάγκης για την επιβίωση του ανθρώπινου γένους. Γεγονός που σημαίνει ότι αν ένας άνθρωπος αφεθεί χωρίς καμία αγωγή δεν πρόκειται να γίνει ηθικός και δίκαιος από μόνος του.

Ο Πρωταγόρας δεν ισχυρίζεται βέβαια ότι δεν είναι εφικτή η ηθικοποίηση του ατόμου, επισημαίνει όμως ότι παρ’ όλο που οι άνθρωποι έχουν τις κατάλληλες καταβολές για να γίνουν ηθικοί, αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί αυτό αν δεν δοθεί ιδιαίτερη μέριμνα στη διαπαιδαγώγησή τους.

Η αρετή, επομένως, δεν είναι έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά ούτε και ασύμβατη με τη φύση του, προκύπτει ως γνώρισμα του ανθρώπου μέσα από την κατάλληλη αγωγή, η οποία μάλιστα οφείλει να ξεκινά από τα πρώτα στάδια διαπαιδαγώγησης.

Με αυτόν τον τρόπο ο Πρωταγόρας ενισχύει την άποψή του ότι η αρετή είναι διδακτή, καθώς με τη μυθική του διήγηση δείχνει πως η αρετή δεν ήταν εξαρχής γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης, αλλά προέκυψε ως αποτέλεσμα μιας αναγκαστικής προσαρμογής και εξέλιξης, μπροστά στον κίνδυνο αφανισμού του ανθρώπινου γένους. Οι άνθρωποι έμαθαν να σέβονται τους συνανθρώπους τους και να είναι δίκαιοι στις πράξεις τους, προκειμένου να καταστεί δυνατή η συνύπαρξή τους και η συγκρότηση πόλεων. 

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Ο μύθος στη διδασκαλία των σοφιστών

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν (αἰδοῦς καὶ δίκης) μετέχοιεν: Η άποψη αυτή αναφέρεται μόνο σε δημοκρατικά πολιτεύματα ή σε όλα;

Μύκονος (Μικρή Βενετία) 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν (αἰδοῦς καὶ δίκης) μετέχοιεν: Η άποψη αυτή αναφέρεται μόνο σε δημοκρατικά πολιτεύματα ή σε όλα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

[Δεν γίνεται άμεσα διάκριση, αλλά ο Πρωταγόρας φαίνεται (και από τη συνέχεια της «ρήσης») να δέχεται ότι το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας είναι αυτό που ανταποκρίνεται περισσότερο στις ανάγκες μιας πολιτιστικά προηγμένης κοινωνίας. Η αἰδώς και η δίκη αναπτύσσονται μόνο μέσα στην κοινωνική ζωή και σε μια δημοκρατική κοινωνία βρίσκουν την πλήρη έκφρασή τους. Υπάρχει η φυσική καταβολή και η ισομοιρία (ισοκατανομή) της πολιτικής η οποία όμως θα χρειαστεί το κατάλληλο έδαφος της δημοκρατικής κοινωνίας για να αναπτυχθεί.]

Ο Πρωταγόρας αναφερόμενος στην ανάγκη να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες στις δύο πολύτιμες αρετές της αιδούς και της δίκης, προκειμένου να δημιουργηθούν πόλεις, δεν προχωρά σε κάποια διάκριση ανάμεσα στα πολιτεύματα. Ίσως γιατί απευθύνεται σε αθηναϊκό κοινό και θεωρεί ως δεδομένο πως ο λόγος του γίνεται για μια δημοκρατική κοινωνία. Άλλωστε, ολοκληρώνοντας τη μυθική του διήγηση, εξηγεί πως όσα είπε αιτιολογούν γιατί οι Αθηναίοι και άλλοι Έλληνες, δέχονται τη γνώμη όλων όταν συζητούν για θέματα πολιτικής, στοιχείο που αφορά μόνο τις δημοκρατικές κοινωνίες, καθώς μόνο σε αυτές ακούγεται η άποψη όλων των πολιτών.

Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει πως η αιδώς και η δίκη αποτελούν σημαντικές αρετές μόνο στις δημοκρατικές κοινωνίες, καθώς σε οποιαδήποτε πολιτεία, ανεξάρτητα από το πολίτευμά της, οι πολίτες οφείλουν να έχουν αίσθηση δικαιοσύνης και αλληλοσεβασμού, για να μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά. Εκείνο που διακρίνει τις δημοκρατικές κοινωνίες, είναι το γεγονός ότι υπάρχει σεβασμός στην προσωπικότητα κάθε πολίτη και μέριμνα για τη συμμετοχή όλων στα κοινά, ώστε όλοι να αισθάνονται πως ο σεβασμός και η δικαιοσύνη που χαρακτηρίζουν τις πράξεις τους βρίσκουν αντίκρισμα. Οι πολίτες κατανοούν πως όχι μόνο οι ίδιοι σέβονται τους άλλους, αλλά και η ίδια η πολιτεία σέβεται εκείνους και τους αντιμετωπίζει με δικαιοσύνη και αξιοκρατία. Επίγνωση που ισχυροποιεί τις θετικές αυτές αρετές και τις καθιστά ισχυρό γνώρισμα της προσωπικότητας των πολιτών.

Αντιθέτως, σε ένα ολιγαρχικό ή τυραννικό πολίτευμα, οι πολίτες αισθάνονται πως οι ίδιοι έχουν μόνο υποχρεώσεις απέναντι στην πολιτεία, ενώ η δική τους άποψη δεν ακούγεται και φυσικά δε λαμβάνεται υπόψη. Γεγονός που υπονομεύει την όποια θέλησή τους να λειτουργούν με πνεύμα αλληλοσεβασμού και δικαιοσύνης.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Σύγκριση ενός Ομηρικού μύθου με τον μύθο του Προμηθέα

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας; Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού;

Sam Sidders

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Σε ποιο σημείο του κειμένου γίνεται αναφορά στον καταμερισμό της εργασίας; Ποια σημασία τού αποδίδει ο Πρωταγόρας για την εξέλιξη του πολιτισμού και γιατί η πολιτική δεν μπορούσε να περιλαμβάνεται στον καταμερισμό αυτό;

[αἱ τέχναι νενέμηνται: Ο Πρωταγόρας κατανοεί τη σημασία του καταμερισμού της εργασίας για την πρόοδο, όπως φαίνεται από το σημείο αυτό αλλά και από τα επιτεύγματα της δεύτερης φάσης της εξέλιξης. Γι’ αυτό και θέτει το πρόβλημα με την ερώτηση του Ερμή. Αν περιλαμβανόταν στον καταμερισμό εργασίας και η πολιτική, δε θα συμμετείχαν όλοι στην πολιτική ζωή και δε θα υπήρχαν πόλεις, με την έννοια ότι η πολιτική προϋποθέτει πως οι άνθρωποι αποδέχονται κοινές ηθικές αξίες, την αἰδῶ και τη δίκη. Αν δεν τις αποδέχονταν, οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί θα κατέληγαν στην αλληλοεξόντωση των ανθρώπων, όπως στην προηγούμενη φάση. Η πολιτική συνδέεται άρρηκτα με την αἰδῶ και τη δίκη, που αποτελούν το θεμέλιο και την αναγκαία προϋπόθεσή της· με την έννοια αυτή θα ήταν αδιανόητο να μην έχουν δοθεί σε όλους. Κατάληξη αυτής της πολιτιστικής εξέλιξης αποτελεί η αθηναϊκή δημοκρατία, που δικαιώνεται με το μύθο του Πρωταγόρα.]

Στην εντολή του Δία να μοιραστούν η δίκη και η αιδώς στους ανθρώπους, ο Ερμής εκφράζει την απορία αν θα πρέπει να δώσει τις ηθικές αυτές αρετές σε όλους τους ανθρώπους ή να τις μοιράσει όπως έχουν διανεμηθεί οι τέχνες. Οι τέχνες, οι εξειδικευμένες δηλαδή γνώσεις, κατέχονται από μερικούς μόνο ανθρώπους, οι οποίοι επαρκούν για να εξυπηρετούν τους συμπολίτες τους. Ένας γιατρός, για παράδειγμα, είναι σε θέση να βοηθά πολλούς ανθρώπους, οπότε δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζουν όλοι την ιατρική επιστήμη.

Ο καταμερισμός αυτός των εξειδικευμένων γνώσεων, εξυπηρετεί την εξέλιξη του πολιτισμού, υπό την έννοια πως αντί κάθε άνθρωπος να επιχειρεί να μάθει τα πάντα, γεγονός που θα τον καθιστούσε ημιμαθή και ανεπαρκή σε όλες τις ασχολίες, μαθαίνει μία μόνο τέχνη κι έτσι γίνεται άριστος κάτοχός της. Οι άνθρωποι, επομένως, μοιράζονται τις διάφορες ασχολίες, ώστε να μπορεί ο καθένας να μάθει όσο γίνεται καλύτερα το αντικείμενό του και να ωφελεί με τις γνώσεις του, τους συμπολίτες του.

Η δυνατότητα, άλλωστε, που παρέχεται σ’ έναν άνθρωπο να ασχοληθεί διεξοδικά με το αντικείμενό του, οδηγεί όχι μόνο στην μέγιστη δυνατή κατάκτησή του, αλλά και στην περεταίρω εξέλιξή του. Ο γιατρός, για παράδειγμα, θα μπορέσει όχι μόνο να αφομοιώσει τις γνώσεις και τις επιτεύξεις των προγενέστερων, αλλά βασιζόμενος σε αυτές θα κατορθώσει να προχωρήσει την επιστήμη του ακόμη παραπέρα, με νέες διαπιστώσεις και βελτιώσεις στις παρεχόμενες θεραπείες.

Ενώ, όμως, ο καταμερισμός των εργασιών στηρίζει πολλαπλά την εξέλιξη του πολιτισμού, δε θα μπορούσε να συμβεί το ίδιο και με την πολιτική αρετή. Ένας ενδεχόμενος καταμερισμός της πολιτικής αρετής, θα οδηγούσε σε κατάρρευση την πολιτεία, καθώς δεν θα ήταν εφικτή η αρμονική συμβίωση των πολιτών. Αν η πλειονότητα των πολιτών δεν είχε την αίσθηση της αιδούς και της δικαιοσύνης, τότε οι αδικίες και οι έριδες μεταξύ των πολιτών θα ήταν συνεχείς και καταστροφικές για την κοινωνική υπόσταση της πολιτείας. Επομένως, είναι απολύτως σημαντικό να έχουν μερίδιο της πολιτικής αρετής όλοι οι πολίτες, ώστε να υπάρχει καθολική αίσθηση δικαιοσύνης και αλληλοσεβασμού.

Χαρακτηριστική, ως προς αυτό, είναι η εντολή του Δία να φονεύεται ως αρρώστια της πόλης, όποιος δεν κατέχει τις αρετές της αιδούς και της δικαιοσύνης. 

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 2η: Να δείξετε ότι ο μύθος του Πρωταγόρα εξηγεί τελεολογικά το νόμο της αναπλήρωσης.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: α) αἰδώς, δίκη: Ποιο είναι το περιεχόμενο καθεμιάς έννοιας; β) Γιατί θεωρούνται πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί;

Valerie Patterson 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

α) αἰδώς, δίκη: Ποιο είναι το περιεχόμενο καθεμιάς έννοιας;

β) Γιατί θεωρούνται πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί;

[αἰδώς: συναίσθημα ντροπής του κοινωνικού ανθρώπου για κάθε πράξη που προσκρούει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού περιβάλλοντος.

δίκη: το συναίσθημα της δικαιοσύνης, η έμφυτη αντίληψη για το δίκαιο. Από αυτά πηγάζει η πολιτική αρετή, με αυτά εξασφαλίζεται η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, εμπεδώνεται η πολιτική ενότητα και η κοινωνική αρμονία. 

«Η εξέλιξη της ηθικής συνείδησης οδηγεί τους ανθρώπους στην αποδοχή των αξιών της αἰδοῦς και της δίκης ... Η ηθική συνείδηση αναπτύσσεται από την ανάγκη να ανταποκριθεί ο άνθρωπος στις απαιτήσεις μιας κοινωνίας με προηγμένο πολιτισμό. Κάθε πολιτιστικά προηγμένη κοινωνία θεμελιώνεται πάνω στις αξίες της αἰδοῦς και της δίκης. Οι αξίες αυτές είναι καθολικές και για τις πολιτιστικά προηγμένες κοινωνίες είναι συνάμα αποτελέσματα της εξέλιξης της ηθικής συνείδησης και της εξέλιξης του πολιτισμού που την εκφράζει και την κατευθύνει». [Συνείδηση: η αντίληψη που έχει το άτομο για τα φαινόμενα που συμβαίνουν στον εξωτερικό κόσμο και η λειτουργία με την οποία παριστάνει ορισμένους σκοπούς ως επιθυμητούς και επιδιώκει να τους πραγματοποιήσει με την πράξη του. Ηθική συνείδηση: η λειτουργία με την οποία επιθυμούμε ή αποστρεφόμαστε ορισμένους σκοπούς και επιδοκιμάζουμε ή αποδοκιμάζουμε την επιθυμία ή αποστροφή μας προς αυτούς, Α. Μπαγιόνας.]

Η αἰδώς είναι μια πολύπλευρη ηθική έννοια που νοείται ως αίσθημα ντροπής, ως αίσθημα προφύλαξης της τιμής του ατόμου μέσα από τον σεβασμό για τον εαυτό του, και ως σεβασμός προς τους άλλους ανθρώπους.

Το άτομο συναισθανόμενο ντροπή για τις πράξεις του, που παρεκκλίνουν από τα κοινωνικώς αποδεκτά πρότυπα, διαφυλάττει την τιμή και την αξιοπρέπειά του, ενώ παράλληλα εκφράζει μέσω αυτού του αισθήματος και το σεβασμό για τους συνανθρώπους του. Ο σεβασμός προς τους άλλους σημαίνει τόσο την εκτίμηση για τη γνώμη που σχηματίζει ο άλλος άνθρωπος, όσο και την αποφυγή προσβολής ή ενόχλησης του άλλου.

Δίκη σημαίνει αντίληψη του ορθού και του δικαίου, αποτελεί το έμφυτο κριτήριο του ανθρώπου για το ποιες πράξεις είναι δίκαιες και σωστές. Η αρχική σημασία της λέξης συνέπιπτε με την έννοια του εθίμου και της συνήθειας, καθώς από τις παγιωμένες και εγκεκριμένες συμπεριφορές προέκυψε τελικά το δίκαιο.

Οι δύο αυτές έννοιες παρέχουν την ευταξία στο κοινωνικό σύνολο και παράλληλα αποτελούν δεσμούς που στερεώνουν τη φιλία.

Η ανάγκη για αρμονική συνύπαρξη μεταξύ των ατόμων, οδήγησε σε μια ικανή ηθική ωρίμανση που εκφράστηκε με τις δύο βασικές αυτές έννοιες. Οι άνθρωποι απέκτησαν το αίσθημα της ντροπής αλλά και τον σεβασμό για τους άλλους ανθρώπους, τιθασεύοντας τον παρορμητισμό και την ανεξέλεγκτη ανάγκη για άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών τους. Άρχισαν να κατανοούν πως στα πλαίσια μιας κοινωνίας δεν μπορούν να πράττουν, χωρίς καμία αίσθηση αυτοσυγκράτησης. Έτσι, μέσα από την ανάπτυξη του αισθήματος της αιδούς οι άνθρωποι έθεσαν τον εαυτό τους υπόλογο για οποιαδήποτε ενέργειά τους τύγχανε αποδοκιμασίας από τα υπόλοιπα μέλη του συνόλου.

Αντίστοιχα, το αίσθημα της δίκης, έθεσε όρια στους ανθρώπους και τους ώθησε να αντιληφθούν πως δεν μπορούν και δεν πρέπει να αδικούν τους συμπολίτες τους, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις δικές τους επιθυμίες.

Με την παράλληλη λειτουργία των δύο αυτών εννοιών οι άνθρωποι κατανόησαν την αξία της ηθικής συμπεριφοράς, κυρίως μέσα από το αίσθημα ικανοποίησης που λάμβαναν κάθε φορά που οι πράξεις τους κινούνταν στα πλαίσια του δικαίου και του αλληλοσεβασμού. Η ηθική αυτή επιβράβευση, η εσώτερη αναγνώριση πως οι πράξεις τους αποτελούν ορθές επιλογές, οδήγησε σταδιακά σε μια εξισορρόπηση την πληθώρα προσωπικοτήτων που συναποτελούσαν την οργανωμένη κοινωνία και συγχρόνως έδωσε στις φιλικές επαφές το αναγκαίο υπόβαθρο αλληλοσεβασμού για να ευδοκιμήσουν.  

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 1η: Πώς φαίνεται να εννοεί ο Σωκράτης τη διδασκαλία και το δικό του έργο;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Η λέξη πόλις επαναλαμβάνεται στο κείμενο πέντε φορές. Τι δηλώνεται, κατά τη γνώμη σας, με την επανάληψη αυτή;

Kris Crollard 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Η λέξη πόλις επαναλαμβάνεται στο κείμενο πέντε φορές. Τι δηλώνεται, κατά τη γνώμη σας, με την επανάληψη αυτή;

«ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις»

«Ἑρμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ φιλίας συναγωγοί.»

«καὶ πάντες μετεχόντων˙ οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ ἄλλων τεχνῶν˙ καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.» 

«εἰκότως ἅπαντος ἀνδρὸς ἀνέχονται, ὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε μετέχειν τῆς ἀρετῆς ἢ μὴ εἶναι πόλεις.»

Ο Πρωταγόρας, καθώς η μυθική του διήγηση ολοκληρώνεται, φτάνει στο σημαντικότερο σημείο της, στη δημιουργία δηλαδή των πόλεων, οι οποίες αποτέλεσαν την καλύτερη δυνατή μορφή διαβίωσης για τους ανθρώπους. Εφόσον ο σκοπός του σοφιστή ήταν να μιλήσει για το διδακτό της πολιτικής αρετής, επιχειρεί να αναδείξει πόσο σημαντικό είναι να κατέχουν όλοι η πολίτες την αρετή αυτή, προκειμένου να καταστεί εφικτή η δημιουργία, αλλά και η διατήρηση, των πόλεων.

Οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν απομονωμένοι, χρειάζονται ο ένας τον άλλο και γι’ αυτό η συγκρότηση των πόλεων υπήρξε η σημαντικότερη επίτευξή τους. Ο Πρωταγόρας, επομένως, αναγνωρίζει την ιδιαίτερη αξία της πόλης, γι’ αυτό και μέσα από την επανάληψη της λέξης, αναδεικνύει την έννοια «πόλη» και τη θέτει στο επίκεντρο της διήγησής του. Άλλωστε, όλη η σειρά των εξελικτικών σταδίων που αναφέρθηκαν στο μύθο του, απέβλεπαν και είχαν ως φυσική ολοκλήρωσή τους, τη δημιουργία της πόλης.

Ο λόγος για τον οποίο ο Πρωταγόρας παρουσίασε τους ανθρώπους από τη στιγμή της δημιουργίας τους ήταν για να καταδείξει το γεγονός ότι ο μόνος τρόπος για να επιβιώσουν οι άνθρωποι είναι να ζουν συγκεντρωμένοι σε πόλεις.

Το μήνυμα, λοιπόν, του σοφιστή είναι σαφές, μονάχα στα πλαίσια της πόλης οι άνθρωποι μπορούν να επιβιώσουν και η πόλη μπορεί να επιβιώσει μονάχα αν όλοι οι άνθρωποι κατέχουν την πολιτική αρετή.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς υποκαθιστά ο άνθρωπος την έλλειψη οργάνων προσαρμογής;

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: Αφού συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα για τα επιτεύγματα του ανθρώπου στον τομέα της τεχνολογίας με τα στοιχεία που μας δίνει ο Σοφοκλής στο πρώτο στάσιμο της Ἀντιγόνης για το ίδιο θέμα, να επισημάνετε όποιες διαφορές ή ομοιότητες υπάρχουν.

Valeriy Mavlo 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

Αφού συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα για τα επιτεύγματα του ανθρώπου στον τομέα της τεχνολογίας με τα στοιχεία που μας δίνει ο Σοφοκλής στο πρώτο στάσιμο της Ἀντιγόνης για το ίδιο θέμα, να επισημάνετε όποιες διαφορές ή ομοιότητες υπάρχουν.

Σοφοκλέους «Αντιγόνη», Α΄ Στάσιμο

Πολλά γεννούν το δέος∙

το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά∙

περνά τον αφρισμένο πόντο

με τις φουρτούνες του νοτιά,

στη μέση σκάβει το βαθύ

και φουσκωμένο κύμα∙

και την υπέρτατη θεά, τη Γη,

την άφθαρτη παιδεύει την ακάματη

οργώνοντας με τα καματερά

χρόνο το χρόνο φιδοσέρνοντας τ’ αλέτρι.

Και των αστόχαστων πτηνών

τις φυλές κυνηγά με τα βρόχια.

των αγρίων θηρίων τα έθνη,

των βυθών την υδρόβια φύτρα

με δίχτυα πλεγμένα στριφτά,

ο τετραπέρατος∙ τ’ αγρίμι της βουνοκορφής

δαμάζει με τεχνάσματα∙ φορεί

στων αλόγων την πλούσια χαίτη ζυγό

και στον ταύρο, που βαρβάτος βοσκάει τα όρη.

Ένας τον άλλο δίδαξε λαλιά,

τη σκέψη, σαν το πνεύμα των ανέμων,

την όρεξη να ζει σε πολιτείες∙

πώς να γλιτώνει το χαλάζι μες στ’ αγιάζι,

την άγρια δαρτή βροχή μέσα στον κάμπο,

ο πολυμήχανος∙ αμήχανος δε θ’ αντικρίσει

τα μελλούμενα∙ το χάρο μόνο

να ξεφύγει δεν μπορεί∙

μόλο που βρήκε ψάχνοντας γιατρειές

σ’ αγιάτρευτες αρρώστιες.

Τέχνες μαστορικές σοφίστηκε

που δεν τις βάζει ο νους,

κι όμως μια στο καλο, μια στο κακό κυλάει∙

όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο

και του θεού το δίκιο, που όρκος το δένει φριχτός,

πολίτης∙ αλήτης και φυγάς,

όποιος κλωσάει τ’ άδικο, μακάρι και μ’ αποκοτιά,

ποτέ σε τράπεζα κοινή

με κείνον που τέτοια τολμάει∙

[Μετάφραση: Κ. Χ. Μύρης]

Ο Σοφοκλής στο Α΄ στάσιμο της Αντιγόνης παρουσιάζει μια σειρά επιτευγμάτων των ανθρώπων, τα οποία αποδίδονται στην ανθρώπινη σκέψη και θέληση, χωρίς να γίνεται αναφορά σε κάποια σωτήρια επέμβαση των θεών, όπως γίνεται στο μύθο του Πρωταγόρα.

Ο Σοφοκλής για να αιτιολογήσει το δέος και το θαυμασμό που προκαλεί η ανθρώπινη δράση, αναφέρεται κατά σειρά στα εξής επιτεύγματα του τεχνικού πολιτισμού: στη ναυσιπλοΐα που επιτρέπει στους ανθρώπους να ταξιδεύουν στη θάλασσα, στην καλλιέργεια της γης με τη βοήθεια των βοδιών, στη θήρευση πτηνών, ζώων και ψαριών, στο γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουν κατορθώσει να δαμάσουν το άλογο, αλλά και τον ταύρο, στη δημιουργία κατοικιών για να προστατεύονται από τις καιρικές μεταβολές, και στην ανάπτυξη τεχνικών δεξιοτήτων που τους επιτρέπουν να κατασκευάζουν πλείστα αντικείμενα.

Παράλληλα, ο Σοφοκλής αναφέρεται και σ’ επιτεύγματα που θεμελιώνουν τον πνευματικό πολιτισμό των ανθρώπων: στη δημιουργία γλωσσικού κώδικα επικοινωνίας, στην κοινωνικοποίηση των ατόμων μέσα από τη δημιουργία πόλεων και στην ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης.

Αντίστοιχα, και στο μύθο του Πρωταγόρα, γίνεται αναφορά σε επιτεύγματα των ανθρώπων, αν και ο σοφιστής μνημονεύει λιγότερα σε σύγκριση με τον Σοφοκλή. Έχουμε, δηλαδή, κατά σειρά, αναφορά στα εξής:

-          Στην ανάπτυξη του θρησκευτικού αισθήματος, και την κατασκευή βωμών και αγαλμάτων για να τιμήσουν τους θεούς. Σε αντίθεση με τον Σοφοκλή που αποδίδει κάθε επίτευγμα στη διάνοια των ανθρώπων, ο Πρωταγόρας, στα πλαίσια του μύθου του, αποδίδει μεγάλη σημασία στην προσφορά των θεών. (η θρησκεία υπάγεται στον πνευματικό πολιτισμό, ενώ η κατασκευή αγαλμάτων και βωμών, στον τεχνικό)

-          Στην ανάπτυξη του γλωσσικού κώδικα επικοινωνίας, που αναφέρεται και από τον Σοφοκλή. (στοιχείο πνευματικού πολιτισμού)

-          Στην κατασκευή κατοικιών, ενδυμάτων, υποδημάτων και σκεπασμάτων. Στοιχεία του τεχνικού πολιτισμού, από τα οποία ο Σοφοκλής αναφέρει μόνο την κατασκευή κατοικιών, μιας και τα υπόλοιπα είναι υποδεέστερης σημασίας.

-          Στην καλλιέργεια της γης, την οποία αναφέρει και ο Σοφοκλής. Σε ό,τι αφορά πάντως τη θήρευση ζώων ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τους ανθρώπους να υστερούν απέναντι στα άγρια θηρία, ενώ ο Σοφοκλής μας δίνει μια διαφορετική εικόνα, με τους ανθρώπους να έχουν επιβληθεί σε όλα τα ζώα, χωρίς να εξαιρεί τα πτηνά και τα ψάρια.

-          Τέλος, ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην ιατρική επιστήμη και στις άλλες τέχνες, στοιχείο που συναντάμε και στο στάσιμο της Αντιγόνης.

Από τη σύγκριση των δύο κειμένων γίνεται εμφανές ότι ο Σοφοκλής παρουσιάζει τους ανθρώπους σ’ ένα μεταγενέστερο στάδιο, κατά το οποίο οι άνθρωποι έχουν κάνει σημαντικά βήματα στην ανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού, ενώ ο Πρωταγόρας αναφέρεται στα αρχικά στάδια εξέλιξής τους, κατά τα οποία δεν είχαν ακόμη αναπτύξει πλήρως τον τεχνικό τους πολιτισμό.

Σε ό,τι αφορά, πάντως, τη δημιουργία πόλεων, που ανήκει βέβαια στον πνευματικό πολιτισμό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ τους, καθώς ο Πρωταγόρας αποδίδει το σημαντικό αυτό βήμα σε παρέμβαση του Δία, και οι δύο συμφωνούν ότι οποιοσδήποτε δεν μπορεί να συμβιώσει αρμονικά με τους άλλους ανθρώπους, θα πρέπει να εκδιώκεται από τις οργανωμένες κοινωνίες.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Ο Πρωταγόρας στο μύθο αναφέρεται στον άνθρωπο γενικά, χωρίς καμία διάκριση καταγωγής, κοινωνικής τάξης κτλ. Η έννοια ἄνθρωπος είναι δηλαδή γενική και δηλώνει το ανθρώπινο γένος.

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4η: ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις: Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα με αυτή του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν.

Joni McPherson 

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 4^η

ἐζήτουν δὴ ἁθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις: Να συγκρίνετε την άποψη του Πρωταγόρα με αυτή του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν.

[Κατά τον Πρωταγόρα, οι άνθρωποι ένιωθαν την ανάγκη (ἐζήτουν) της συνάθροισης, της συμβίωσης. Ο άνθρωπος, δηλαδή, επιβιώνει μόνο χάρη στην ικανότητά του για κοινωνική ζωή. Η βασική αυτή θέση μπορεί να θεωρηθεί προδιατύπωση της θέσης του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο φύσει πολιτικὸν ὄν.]

[Αριστοτέλης, Πολιτικά, (Α2, 5-6)  

Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη, μια κοινωνική οντότητα τέλεια, που μπορούμε να πούμε ότι πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια∙ συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή. Η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, όπως ακριβώς και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, αφού αυτή είναι το τέλος εκείνων κι αφού αυτό που λέμε φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του: αυτό δεν λέμε, πράγματι, πως είναι τελικά η φύση του κάθε πράγματος, π.χ. του ανθρώπου, του αλόγου ή του σπιτιού, η μορφή δηλαδή που το κάθε πράγμα έχει όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία; Επίσης: Ο τελικός λόγος για τον οποίο υπάρχει ένα πράγμα είναι κάτι το έξοχο, και η αυτάρκεια είναι τελικός στόχος και, άρα, κάτι το έξοχο. Όλα αυτά κάνουν φανερό ότι η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως και ότι ο άνθρωπος είναι ένα ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη (πολιτικόν ζῷον)∙ ο δίχως πόλη άνθρωπος (θέλω να πω: ο εκ φύσεως δίχως πόλη άνθρωπος, όχι ο δίχως πόλη από κάποια τυχαία συγκυρία) ή είναι άνθρωπος κατώτερης ποιότητας ή είναι ένα ον ανώτερο από τον άνθρωπο∙ είναι σαν εκείνον που ο Όμηρος τον στόλισε με τους χαρακτηρισμούς «άνθρωπος δίχως σόι, δίχως νόμους, δίχως σπιτικό»∙ αυτός ο άνθρωπος, ο δίχως πόλη από τη φύση του, είναι  -την ίδια στιγμή- και άνθρωπος που παθιάζεται με τον πόλεμο: είναι σαν ένα απομονωμένο πιόνι στο παιχνίδι των πεσσών.]

Ο Πρωταγόρας, στα πλαίσια της μυθικής του διήγησης, παρουσιάζει την εξέλιξη των ανθρώπων από την πρώτη κιόλας εμφάνισή τους στον κόσμο. Μας δείχνει, δηλαδή, ποια στάδια πέρασαν μέχρι να φτάσουν στην ιδανική μορφή διαβίωσης, που είναι φυσικά η συγκρότηση αρμονικά οργανωμένων κοινωνιών.

Οι πρώτες προσπάθειες των ανθρώπων να συμβιώσουν, προέκυψαν από την ύπαρξη ενός κοινού εχθρού, των άγριων ζώων, που κάθε άνθρωπος από μόνος του δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει. Οι άνθρωποι, επομένως, αισθάνονται την ανάγκη να συμβιώσουν προκειμένου να ισχυροποιηθούν απέναντι στους κινδύνους της φύσης.

Ο Πρωταγόρας δεν παρουσιάζει την ανάγκη συνύπαρξης ως έμφυτη, δεν τη θεωρεί φυσική επιλογή του ανθρώπου, αλλά περισσότερο ως εκ των πραγμάτων επιλογή, μιας και δεν μπορούσε διαφορετικά να επιβιώσει. Η παρουσίαση αυτή εξηγεί τις δυσκολίες που προέκυψαν στις αρχικές απόπειρες δημιουργίας πόλεων, όπου οι άνθρωποι αδυνατούσαν να περιορίσουν τις προσωπικές τους επιθυμίες και να υιοθετήσουν ένα σύστημα κανόνων, μια αίσθηση δικαιοσύνης και αλληλοσεβασμού που θα τους επέτρεπε την απρόσκοπτη συμβίωση.

Στα πλαίσια του μύθου, η λύση δίνεται με την επέμβαση του Δία, που δωρίζει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη. Στην πραγματικότητα βέβαια, πρόκειται για ένα βασικό εξελικτικό στάδιο κατά το οποίο επιτεύχθηκε η κοινωνική ωρίμανση του ανθρώπου. Οι άνθρωποι έμαθαν να συμβιώνουν και άρχισαν μάλιστα να θεωρούν ότι οποιοσδήποτε δεν μπορούσε να ενταχθεί σε μια κοινωνία, αποτελούσε παθογένεια που έπρεπε να αντιμετωπιστεί.

Εκείνο που αρχικά αποτέλεσε επιλογή υπαγορευμένη από την ανάγκη, εξελίσσεται σταδιακά σε βασική επιλογή των ανθρώπων, χωρίς την αποδοχή παρεκκλίσεων. Οι άνθρωποι γίνονται πλέον κοινωνικά όντα και δεν αποδέχονται πως κάποιος μπορεί να ζει εκτός κοινωνικού συνόλου.

Η ολοκλήρωση, επομένως, των εξελικτικών σταδίων που παρουσιάζει ο Πρωταγόρας, μας φέρνει ακριβώς στην άποψη του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζῷον. Η διαφορά των δύο απόψεων είναι ότι ο Πρωταγόρας ανατρέχει στην πρώτη αρχή της ανθρώπινης ζωής και εικάζει τις αντιδράσεις που ενδεχομένως θα υπήρξαν όταν για πρώτη φορά οι άνθρωποι προσπάθησαν να δημιουργήσουν πόλεις, ενώ ο Αριστοτέλης ξεκινά απευθείας με τη δημιουργία της ιδανικής διαβίωσης, τη συγκρότηση δηλαδή πόλεων και διαπιστώνει πως αυτό αποτέλεσε φυσική επιλογή των ανθρώπων.

Ο Αριστοτέλης, άλλωστε, λαμβάνει υπόψη του τις απόψεις του Πρωταγόρα, εφόσον αναγνωρίζει πως οι πόλεις αρχικά δημιουργήθηκαν για να διασφαλιστεί η ζωή των ανθρώπων, απλώς θεωρεί ότι στην πραγματικότητα οι πόλεις συνετέλεσαν στην εξασφάλιση μιας καλύτερης ζωής. Ενώ, βασίζει τη σκέψη του για την εκ φύσεως δημιουργία των πόλεων, στην εκ φύσεως δημιουργία των πρώτων κοινωνικών οντοτήτων, που δεν είναι άλλες από τις οικογένειες. Εφόσον η φύση έχει φροντίσει για την ανάγκη της συνύπαρξης προκειμένου να επιτυγχάνεται η συνέχιση της ζωής, είναι εύλογο πως ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ένα κοινωνικό ον, που αποζητά τη συμβίωση με άλλους ανθρώπους.

Δείτε επίσης:

Ερωτήσεις ΚΕΕ Πρωταγόρας Ενότητα 3η: Πώς εξυπηρετεί την οικονομία του μύθου (ενότητες 2 και 3) ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα;