Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Α΄ Στάσιμο [Ερμηνευτικές ερωτήσεις]

Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Α΄ Στάσιμο [Ερμηνευτικές ερωτήσεις]
 
ΧΟ.     Πολλά γεννούν το δέος·
το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά·
περνά τον αφρισμένο πόντο
με τις φουρτούνες του νοτιά,
στη μέση σκάβει το βαθύ
και φουσκωμένο κύμα·
και την υπέρτατη θεά, τη Γη,
την άφθαρτη παιδεύει την ακάματη
οργώνοντας με τα καματερά
χρόνο το χρόνο φιδοσέρνοντας τ’ αλέτρι.
 
Και των αστόχαστων πτηνών
τις φυλές κυνηγά με τα βρόχια,
των αγρίων θηρίων τα έθνη,
των βυθών την υδρόβια φύτρα
με δίχτυα πλεγμένα στριφτά,
ο τετραπέρατος· τ’ αγρίμι της βουνοκορφής
δαμάζει με τεχνάσματα· φορεί
στων αλόγων την πλούσια χαίτη ζυγό
και στον ταύρο, που βαρβάτος βοσκάει στα όρη.
 
Ένας τον άλλο δίδαξε λαλιά,
τη σκέψη, σαν το πνεύμα των ανέμων,
την όρεξη να ζει σε πολιτείες·
πώς να γλιτώνει το χαλάζι μες στ’ αγιάζι,
την άγρια δαρτή βροχή μέσα στον κάμπο,
ο πολυμήχανος· αμήχανος δε θ’ αντικρίσει
τα μελλούμενα· το χάρο μόνο
να ξεφύγει δεν μπορεί·
μόλο που βρήκε ψάχνοντας και γιατρειές
σ’ αγιάτρευτες αρρώστιες.
 
Τέχνες μαστορικές σοφίστηκε
που δεν τις βάζει ο νους,
κι όμως μια στο καλό, μια στο κακό κυλάει·
όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο
και του θεού το δίκιο, που όρκος το δένει φριχτός,
πολίτης· αλήτης και φυγάς,
όποιος κλωσάει τ’ άδικο, μακάρι και μ’ αποκοτιά,
ποτέ σε τράπεζα κοινή
ποτέ μου βούληση κοινή
με κείνον που τέτοια τολμάει.
 
1. Σε ποια επιτεύγµατα του ανθρώπου αναφέρεται ο χορός στην α΄ στροφή και αντιστροφή;
 
Ο χορός εκφράζει τον θαυμασμό του για το γένος των ανθρώπων, το οποίο μέσω των τεχνικών του επιτευγμάτων έχει κατορθώσει να επιβληθεί στα στοιχεία της φύσης και στα υπόλοιπα έμβια όντα. Προκαλεί εύλογη έκπληξη το γεγονός ότι ο άνθρωπος κατάφερε να δημιουργήσει καράβια, με τη βοήθεια των οποίων διασχίζει την ανοιχτή θάλασσα, χωρίς να τον εμποδίζουν οι φουρτούνες και οι δυνατοί άνεμοι. Βρήκε, συνάμα, τον τρόπο να αντλεί από τη γη τροφή καλλιεργώντας τη αδιάκοπα, με τη βοήθεια των βοδιών. Κυριάρχησε, άλλωστε, έναντι των άλλων όντων, συλλαμβάνοντας με παγίδες τα πουλιά, καθώς και τα άγρια ζώα, ενώ δεν γλιτώνουν ούτε τα ψάρια, τα οποία πιάνει με τη βοήθεια των διχτυών. Στα επιτεύγματα των ανθρώπων συγκαταλέγεται το γεγονός ότι κατάφερε να θέσει υπό τη δούλεψή του ακόμη και τους ισχυρούς ταύρους, αλλά και το γεγονός ότι δάμασε τα άλογα, που κάποτε ζούσαν ελεύθερα. Η υπόμνηση μάλιστα της υποταγής του αλόγου κολάκευε τους Αθηναίους. Κατά τη μυθολογία, ο Εριχθόνιος ήταν αυτός που πρώτος δάμασε το άλογο.
 
2. α) Σε ποια πνευµατικά επιτεύγµατα αναφέρεται ο χορός στη β΄ στροφή;
β) Ποιος ήταν ο ρόλος τους στην εξέλιξη του πολιτισµού;
 
Πέρα από τα τεχνικά τους επιτεύγματα οι άνθρωποι έχουν σημειώσει εντυπωσιακή πρόοδο και στον πνευματικό τομέα. Μέσα από την αλληλεπίδρασή τους κατόρθωσαν να διαμορφώσουν γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας, να εξελίξουν την ικανότητα της σκέψης, καθώς και να αποδεχτούν την αξία της συλλογικής συνύπαρξης στο πλαίσιο κοινωνιών. Με τη δημιουργία, μάλιστα, κατοικιών βρήκαν τον τρόπο να αντιμετωπίζουν με επιτυχία τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες και κατ’ επέκταση φανέρωσαν τη δυνατότητά τους να αντεπεξέρχονται στις όποιες δυσκολίες, οπότε το μέλλον κι ό,τι αυτό επιφυλάσσει δεν πρόκειται να βρει απροετοίμαστους τους ανθρώπους. Ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά επιτεύγματά τους, άλλωστε, είναι η εύρεση θεραπειών για πολλές ασθένειες που άλλοτε έμοιαζαν ανίατες. Μια εξέλιξη, βέβαια, που όσο κι αν είναι εκπληκτική δεν μπορεί τελικά να απαλλάξει τους ανθρώπους από τη μοίρα του θανάτου, μιας και ο θάνατος είναι ο μόνος αντίπαλος που δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν.
Η διαμόρφωση της γλώσσας από τη μία και η διαμόρφωση πολιτειών έδωσαν τεράστια ώθηση στην εξέλιξη του πολιτισμού, διότι μέσω της συνεργασίας, της ανταλλαγής γνώσεων, απόψεων και ιδεών κατόρθωσαν οι άνθρωποι να διευρύνουν πολύ περισσότερο τη δυναμική του πνεύματός τους. Τα μεγαλύτερα επιτεύγματά τους, άλλωστε, προέκυψαν χάρη στη μεταξύ τους συνεργασία, αφού μέσω αυτής απέκτησαν τη δυνατότητα να αντιμετωπίζουν επιτυχώς δυσκολίες και προβλήματα που θα ήταν ανυπέρβλητα για μεμονωμένα άτομα.
 
3. Ποιο πρόβληµα αποτελεί, κατά την άποψη του χορού, εµπόδιο στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου και ποιες κρίσεις διατυπώνει ο χορός γι’ αυτό;
 
Παρά τα τεχνικά και πνευματικά του επιτεύγματα, ο άνθρωπος παραμένει ηθικά ασταθής, με αποτέλεσμα άλλοτε να υπηρετεί με τις πράξεις του το καλό και άλλοτε το κακό. Η ηθική αυτή αστάθεια τον οδηγεί όμως σε πισωγυρίσματα, εφόσον κάθε φορά που στρέφεται στο κακό επιφέρει πλήγματα στην κοινωνική συνοχή και παρεμποδίζει τη συνεργασία των μελών της πολιτείας του. Ως εκ τούτου, ο χορός εκφράζει την άποψη πως άξιος πολίτης είναι μόνο εκείνος που σέβεται παράλληλα τον ανθρώπινο και τον θεϊκό νόμο, ενώ όποιος είναι δοσμένος στην αδικία και δολοπλοκεί εις βάρος των άλλων δεν μπορεί να θεωρηθεί μέλος της πολιτείας. Καταδικάζει, άρα, ο χορός τους ανθρώπους που δεν σέβονται τα όσα διαφυλάττουν την αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων και θεωρεί πως θα πρέπει να εκδιώκονται από τις πολιτείες.
 
4. Ποιο συγκεκριµένο περιεχόµενο δίνει ο χορός στις έννοιες του καλού και του κακού στη β΄ αντιστροφή και γιατί;
 
Η έννοια του καλού, σύμφωνα με τον χορό, είναι η τήρηση τόσο του ανθρώπινου νόμου όσο και του θεϊκού δικαίου. Η έννοια του κακού, από την άλλη, ταυτίζεται με την έννοια της αδικίας και την ένδειξη ασέβειας απέναντι στην έννοια του θεϊκού δικαίου. Ο τρόπος με τον οποίο ο χορός προσδιορίζει την έννοια του καλού θέτει τα δύο κεντρικά πρόσωπα της τραγωδίας, την Αντιγόνη και τον Κρέοντα, εκτός του ηθικού βίου, εφόσον η Αντιγόνη παραβαίνει τον ανθρώπινο νόμο και ο Κρέοντας το θεϊκό δίκαιο. Η αναφορά, ωστόσο, πως το θεϊκό δίκαιο το δένει όρκος φρικτός, υποδηλώνει πως ο Κρέοντας είναι εκείνος που επιδεικνύει μεγαλύτερη ασέβεια, εφόσον δεν αποδέχεται το ιεραρχικά σπουδαιότερο και σαφώς πιο δεσμευτικό δίκαιο, αυτό των θεών. Παραλλήλως, η ταύτιση του κακού με την αδικία συνιστά, εκ νέου, έμμεση αναφορά στον βασιλιά, εφόσον είναι εκείνος που με τη διαταγή του αδικεί τον νεκρό Πολυνείκη, στερώντας του το δικαίωμα στον ενταφιασμό, όπως επιτάσσεται από το άγραφο δίκαιο του θεού.
 
5. Ποια συναισθήµατα νοµίζετε ότι δηµιουργεί στους θεατές ο ύµνος του χορού στα επιτεύγµατα του ανθρώπου;
 
Η εξύμνηση των τεχνολογικών και πνευματικών επιτευγμάτων του ανθρώπου προσφέρει στους θεατές μια σύντομη θετική ανάπαυλα από την αγωνία και τον φόβο για την τύχη της Αντιγόνης. Πρόκειται για μια αισιόδοξη υπόμνηση της ανθρώπινης ευφυΐας και των όσων έχει αυτή επιτύχει, που επιτρέπει στους θεατές να αποστασιοποιηθούν από την τραγική αντιπαράθεση ανάμεσα στο ηθικό χρέος της Αντιγόνης και τον αυστηρό ανθρώπινο νόμο που θέτει σε κίνδυνο της ζωής της.
 
6. Γιατί ο ποιητής δε σχολιάζει την αδυναµία του ανθρώπου µπροστά στο θάνατο, ενώ διατυπώνει την άποψή του για το καλό και το κακό;
 
Η ηθική ποιότητα του ανθρώπου είναι μια κατάσταση που βρίσκεται υπό τον έλεγχό του, εφόσον μέσα από συνειδητές επιλογές μπορεί ο ίδιος να οδηγηθεί είτε στην ηθική διαβίωση είτε στην ανήθικη. Ο θάνατος, από την άλλη, αποτελεί μια φυσική κατάσταση που βρίσκεται πέρα από τον έλεγχο του ανθρώπου. Ο χορός αποδέχεται τον θάνατο ως το φυσικό και αναπόφευκτο τέρμα της ανθρώπινης ύπαρξης, απέναντι στο οποίο κανένας δεν μπορεί να κάνει κάτι για να το αποτρέψει. Μπορεί, βέβαια, να έχουν βρεθεί θεραπείες για πολλές ασθένειες και μπορεί να έχει αποτραπεί σε πολλές περιπτώσεις το πρόωρο τέλος της ανθρώπινης ζωής, αλλά επί της ουσίας αργά ή γρήγορα οι άνθρωποι θα οδηγηθούν στον θάνατο είτε το θέλουν είτε όχι.
 
7. Ποια είναι η µοίρα του ανθρώπου, όπως την επισηµαίνει ο χορός στη β΄ στροφή;
 
Ο άνθρωπος παρά τις όποιες τεχνολογικές και πνευματικές του επιτεύξεις είναι προορισμένος να ολοκληρώνει πάντοτε την πορεία του με το κοινό για όλους τέλος, αυτό του θανάτου. Το τέλος αυτό, όσο κι αν προκαλεί δυσαρέσκεια στους ανθρώπους, οι οποίοι αναζητούν συνεχώς θεραπείες για τις διάφορες θανατηφόρες ασθένειες, δεν μπορεί να αλλάξει. Αποτελεί την κοινή μοίρα όλων των θνητών. Αποτελεί το μόνο αναπόφευκτο σημείο της ανθρώπινης μοίρας που κανείς δεν μπορεί -και δεν πρέπει- να ανατρέψει, διότι μια ζωής δίχως τέλος ανήκει μόνο στους αθάνατους θεούς. Ο θάνατος ορίζει το μέτρο, ταπεινώνει τους ανθρώπους και τους αναγκάζει να αποδεχτούν πως οφείλουν να δρουν λελογισμένα και να υπηρετούν την ηθική τους τελείωση, ώστε να φτάσουν στο τέλος τους αγαθοί και δικαιωμένοι.
 
8. Κατά µια άποψη δεν υπάρχει καµία σχέση της ωδής µε το µύθο. Συµφωνείτε ή όχι; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Φαινομενικά η ωδή απομακρύνεται από την κεντρική πλοκή του μύθου, στην πραγματικότητα όμως αναδεικνύει την κρισιμότητα μιας βασικής της θεματικής, εφόσον τονίζει πως το ουσιαστικότερο όλων για τους ανθρώπους είναι η ηθική τους υπόσταση. Με την κλιμακωτή παρουσίαση των ανθρώπινων επιτευγμάτων -τεχνολογικά επιτεύγματα, πνευματικά επιτεύγματα, ηθική τελείωση- φανερώνει πως το κρισιμότερο αίτημα για κάθε άνθρωπο είναι το πώς θα διαχειριστεί την ηθικότητά του. Επισημαίνει, έτσι, πως οι επιλογές των κεντρικών ηρώων τους φέρνουν αντιμέτωπους με το πλέον καίριο ζητούμενο, αυτό της ηθικής τους ποιότητας.
 
9. Όσοι αποδέχονται τη σχέση µεταξύ ωδής και µύθου, διαφοροποιούνται ως προς το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται ο χορός. Άλλοι υποδεικνύουν το δράστη της ταφής, άλλοι τον Κρέοντα και άλλοι τον Πολυνείκη. Να διατυπώσετε τους προβληµατισµούς σας για κάθε περίπτωση και να γράψετε ποια από τις απόψεις αυτές είναι, κατά τη γνώµη σας, σωστή.
 
Το σχόλιο του χορού πως δεν θέλει να έχει καμία σχέση με όποιον απεργάζεται το άδικο και ασεβεί απέναντι στο θεϊκό και το ανθρώπινο δίκαιο δημιουργεί προβληματισμό, εφόσον ο χορός δεν αποκαλύπτει σε ποιο από τα πρόσωπα του δράματος αναφέρεται. Θα μπορούσε θεωρητικά να υποστηριχτεί πως τόσο η Αντιγόνη και ο Πολυνείκης όσο και ο Κρέοντας τίθενται εξίσου στο στόχαστρο των γερόντων της Θήβας∙ καθένας για διαφορετικούς λόγους. Ο Πολυνείκης με την απόφασή του να στραφεί ενάντια στην πατρίδα του παραβίασε εμφανώς τόσο το ανθρώπινο όσο και το θεϊκό δίκαιο, αφού δεν έδειξε κανένα σεβασμό απέναντι σε θεσμούς τόσο ιερούς, όπως είναι η άμεση και ευρύτερη οικογένειά του και η πατρίδα του. Ο Πολυνείκης, ωστόσο, είναι ήδη νεκρός, οπότε δεν φαίνεται πολύ πιθανό να έχει αυτόν κατά νου ο χορός, μιας και δεν αποτελεί πια ενεργό πρόσωπο του δράματος και, άρα, δεν τίθεται θέμα εκούσιας συνύπαρξης μαζί του. Η Αντιγόνη, από την άλλη, ως ο δράστης της ταφής, αποτελεί, βέβαια, πρόσωπο που παραβαίνει τους ανθρώπινους νόμους, αλλά αντιθέτως δείχνει απόλυτο σεβασμό στο δίκαιο των θεών, οπότε δεν φαίνεται να πληροί τις προϋποθέσεις που θέτει ο χορός, ώστε να θεωρηθεί κακό πρόσωπο. Πιθανότερο, κατά τη γνώμη μου, είναι να αναφέρεται ο χορός στον Κρέοντα, καθώς είναι το πρόσωπο που δείχνει προφανή ασέβεια απέναντι στο θεϊκό δίκαιο με την άδικη διαταγή του εις βάρος ενός νεκρού ατόμου. Ο Κρέοντας, άλλωστε, ως πρόσωπο που νομοθετεί, δρα αυθαίρετα, εφόσον ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης δικαιοδοσίας και δίνει μια διαταγή που έρχεται σε σύγκρουση με τους άγραφους νόμους των θεών του κάτω κόσμου. Ο Κρέοντας δεν έχει το δικαίωμα να απαγορεύσει την ταφή του Πολυνείκη, γι’ αυτό και το διάταγμά του συνιστά μια άδικη, ανήθικη και ασεβή πράξη.    
 
10. Ποιος είναι ο ιδανικός τύπος πολίτη σύµφωνα µε την άποψη του χορού;
 
Σύμφωνα με τον χορό ιδανικός πολίτης είναι εκείνος που σέβεται αφενός τον ανθρώπινο νόμο, στόχος του οποίου είναι η ομαλή λειτουργία της κοινωνίας, κι αφετέρου το θεϊκό δίκαιο, την τήρηση του οποίου επιβάλλει όρκος απαραβίαστος. Χρειάζεται, δηλαδή, ο πολίτης να αναγνωρίζει όχι μόνο τις ανθρώπινες νομικές συμβάσεις, αλλά και τις ιερές και απαραβίαστες θρησκευτικές επιταγές, οι οποίες βρίσκονται πέρα και πάνω από καθετί το ανθρώπινο.
 
11. Ποια σηµασία δίνει ο χορός στα επιτεύγµατα του τεχνολογικού πολιτισµού και ποια δίνουµε εµείς σήµερα;
 
Ο χορός στο πλαίσιο της κλιμακωτής παρουσίασης των επιτευγμάτων του ανθρώπου προτάσσει τα τεχνολογικά επιτεύγματα, μιας και συνιστούν μια εντυπωσιακή πραγμάτωση της ανθρώπινης ευφυΐας, αλλά δεν τα θεωρεί σημαντικότερα από τα πνευματικά. Στην κορυφή, άλλωστε, της ανθρώπινης εξέλιξης θέτει την ηθική ολοκλήρωση των ατόμων, καθώς μόνο μέσω αυτής μπορεί να λειτουργήσει πράγματι μια κοινωνία. Στη δική μας εποχή, ωστόσο, τα τεχνολογικά επιτεύγματα θεωρούνται κατά πολύ σημαντικότερα, εφόσον μέσω αυτών επιτυγχάνονται διαρκώς νέοι τρόποι βελτίωσης της καθημερινότητας των πολιτών, της εργασιακής τους απόδοσης και της υγείας τους. Προκρίνουμε, έτσι, την αξία του τεχνολογικού πολιτισμού έναντι του πνευματικού και του ηθικού, υπονομεύοντας ουσιαστικές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης και της κοινωνικής συνύπαρξης.
 
12. Ο χορός επικρίνει την αδυναµία του ανθρώπου να ολοκληρωθεί ηθικά. Ποιες αντιλήψεις έχει ο σύγχρονος άνθρωπος για την ηθική ολοκλήρωση; Η στάση της ζωής του είναι σύµφωνη µε τις αντιλήψεις αυτές;
 
Οι σύγχρονοι άνθρωποι αναγνωρίζουν τη σημασία της ηθικής ολοκλήρωσης των ατόμων και αποδίδουν σε αυτή ποικίλες ποιότητες, όπως είναι η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη, ο σεβασμός και ο ανθρωπισμός. Αντιλαμβάνονται, δηλαδή, την ηθική ολοκλήρωση πρωτίστως ως μια διαδικασία που διαμορφώνεται στο πλαίσιο της κοινωνίας και που υπηρετεί τις ανάγκες της αρμονικής συνύπαρξης των ατόμων. Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι πως, αν και θεωρούν αναγκαίες τις ηθικές αυτές ποιότητες, έχουν διαμορφώσει έναν τρόπο ζωής ελάχιστα ευνοϊκό για αυτές. Η πρόταξη της αξίας του χρήματος και του υλικού πλουτισμού, η ανταγωνιστική φύση των διαπροσωπικών σχέσεων και η επιβράβευση κυρίως των ευκατάστατων έναντι των ηθικών, αποτελούν γνωρίσματα των σύγχρονων κοινωνιών που υπονομεύουν δραστικά τη ζητούμενη ηθική ολοκλήρωση.

Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Στίχοι: 280-331 [Μετάφραση & Ερμηνευτικές ερωτήσεις]

 
Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Στίχοι: 280-331 [Μετάφραση & Ερμηνευτικές ερωτήσεις]
 
ΚΡ. Πάψε, προτού με γεμίσεις θυμό μιλώντας,
μην βρεθείς άμυαλος, αν και είσαι γέρος.
Γιατί λες πράγματα μη ανεκτά, όταν λες
ότι οι θεοί έχουν έγνοια γι’ αυτόν τον νεκρό.
Για ποιο από τα δύο, επειδή τον τιμούν ως ευεργέτη
τον έθαψαν αυτόν, ο οποίος τους περίστυλους
ναούς ήρθε να πυρπολήσει και τα αφιερώματα,
και να ερημώσει τη γη τους και να καταλύσει τους νόμους;
Ή μήπως βλέπεις οι θεοί να τιμούν τους κακούς;
Δεν είναι δυνατό⸱ αλλά από την πρώτη στιγμή της βασιλείας μου,
άνδρες που με δυσκολία υπέφεραν τη διαταγή μου σιγομουρμούριζαν εναντίον μου,
κουνώντας το κεφάλι, ούτε έβαζαν υπάκουα τον τράχηλο κάτω από τον ζυγό,
ώστε να πειθαρχήσουν σε μένα.
Από αυτούς, παρασυρμένοι με χρήματα, γνωρίζω πολύ καλά
ότι αυτοί εδώ τα έκαναν αυτά.
Γιατί κανένας θεσμός τόσο κακός σαν το χρήμα
δεν έχει φυτρώσει στους ανθρώπους. Αυτό και πόλεις
κυριεύει, αυτό άνδρες ξεσπιτώνει, αυτό καθοδηγεί και διαστρέφει
τις δίκαιες γνώμες των ανθρώπων, ώστε να στρέφονται σε αισχρές πράξεις⸱
δείχνει στους ανθρώπους να κάνουν πανουργίες
και κάθε ανόσιο έργο να γνωρίζουν.
Όσοι όμως πληρώθηκαν και έκαναν αυτά
αργά ή γρήγορα κατάφεραν, ώστε να τιμωρηθούν.
Αλλά, αν τιμώ και σέβομαι ακόμα τον Δία,
μάθε το καλά, με όρκο σου το λέω,
τον αυτουργό αυτής της ταφής
αν δε βρείτε και παρουσιάσετε μπροστά στα μάτια μου,
ο θάνατος δεν θα είναι αρκετός για σας, πριν
ζωντανοί στην κρεμάλα φανερώσετε αυτή την παρανομία,
για να παίρνετε στο εξής το κέρδος, αφού μάθετε από πού πρέπει να το ζητάτε
και στο εξής να μάθετε ότι δεν πρέπει να αγαπάτε το κέρδος από παντού.
Γιατί από τα παράνομα κέρδη μπορείς να δεις τους περισσότερους
να καταστρέφονται παρά να έχουν σωθεί.
 
ΦΥ. Θα μου επιτρέψεις να μιλήσω ή αφού κάνω μεταβολή να φύγω χωρίς να πω τίποτε.
ΚΡ. Δεν καταλαβαίνεις ότι και τώρα ενοχλητικά μιλάς;
ΦΥ. Ενοχλείσαι στα αυτιά ή στην καρδιά;
ΚΡ. Γιατί αναζητάς που είναι η λύπη μου;
ΦΥ. Ο δράστης σε ενοχλεί στην καρδιά, εγώ στα αυτιά.
ΚΡ. Αλίμονο, πόσο φανερά φλύαρος γεννήθηκες.
ΦΥ. Έστω, αλλά σε καμία περίπτωση δεν έχω κάνει αυτή την πράξη.
ΚΡ. Και μάλιστα, αφού πούλησες την ψυχή σου για χρήματα.
ΦΥ. Αλίμονο, είναι αλήθεια φοβερό να σχηματίζει εσφαλμένες αντιλήψεις εκείνος που παίρνει αποφάσεις.
ΚΡ. Κάνε τον έξυπνο με τη λέξη δόξα⸱ εάν δεν μου αποκαλύψετε τους δράστες αυτής της πράξης, θα παραδεχτείτε ότι
τα ανέντιμα κέρδη φέρνουν συμφορές.
ΦΥ. Αλλά, μακάρι να βρεθεί κι ακόμη περισσότερο⸱
αλλά είτε συλληφθεί είτε όχι, γιατί αυτό θα το κρίνει η τύχη,
με κανένα τρόπο δε θα με δεις να ξανάρθω εδώ.
Γιατί και τώρα αφού σώθηκα χωρίς να το περιμένω και να το ελπίζω,
χρωστώ στους θεούς πολλή ευγνωμοσύνη.
 
1. Ποιες αντιδράσεις προκαλεί στον Κρέοντα η υπόθεση του χορού σχετικά µε την ταφή του Πολυνείκη; Ποια στοιχεία του χαρακτήρα του αποκαλύπτουν οι αντιδράσεις αυτές;
 
Ο Κρέων διακόπτει απότομα τον κορυφαίο του χορού. Απορρίπτει οργισμένος την επιφυλακτική παρατήρηση του κορυφαίου για πιθανή θεϊκή παρέμβαση. Η υπόνοια και μόνο πως οι θεοί θα μπορούσαν να έχουν μεριμνήσει για τον νεκρό προκαλεί αγανάκτηση στον Κρέοντα, εφόσον, κατά τη δική του αντίληψη, θα ήταν αδιανόητο κάτι τέτοιο. Πώς θα μπορούσαν οι θεοί να ενδιαφερθούν για κάποιον που επιχείρησε να καταστρέψει την πατρίδα του;
Η οργισμένη αυτή αντίδραση του Κρέοντα φανερώνει αφενός το οξύθυμο του χαρακτήρα του και αφετέρου την ακλόνητη πεποίθησή του πως οι απόψεις του είναι οι μόνες σωστές. Με την απόλυτη στάση του και με την απροθυμία του να δεχτεί οποιαδήποτε διαφορετική οπτική ο Κρέων εμφανίζεται επικίνδυνα δογματικός, αφού δεν είναι διατεθειμένος να αναθεωρήσει ούτε κατ’ ελάχιστο τα όσα εκείνος θεωρεί ορθά, έστω κι αν διακρίνει τις αντιδράσεις των γύρω του.  
 
2. Ποια αντίληψη έχει ο Κρέων για τη δικαιοσύνη των θεών και για την κρίση τους απέναντι στο νεκρό Πολυνείκη;
 
Ο Κρέων θεωρεί πως οι θεοί σε καμία περίπτωση δεν λαμβάνουν πρόνοια για τον Πολυνείκη, δοθέντος ότι εκείνος στράφηκε εκδικητικά ενάντια στη Θήβα και ήταν έτοιμος να κάψει τους ναούς τους και να ερημώσει την πατρίδα του. Οι προθέσεις αυτές του Πολυνείκη συνιστούν, κατά τον Κρέοντα, επαρκή στοιχεία για την καταδίκη του από τους θεούς. Εκείνο, ωστόσο, που δεν λαμβάνει υπόψη του ο Κρέοντας είναι πως ακόμη κι αν οι θεοί έκριναν πράγματι αρνητικά τις πράξεις του Πολυνείκη, δεν είναι καθόλου βέβαιο πως θα συναινούσαν στο να παραμείνει άταφο το σώμα του.
Ο Κρέων βασιζόμενος στην επίθεση του Πολυνείκη ενάντια στην ίδια του την πόλη προχωρά πέρα από το επιτρεπτό και ταυτίζει τη δική του σκληρή κρίση με εκείνη των θεών. Μια τιμωρία, όμως, που προορίζεται για ένα άψυχο σώμα, διόλου δεν προσιδιάζει στη θεϊκή αντίληψη για την τιμωρία των θνητών.
 
3. Ποια κίνητρα αποδίδει ο Κρέων σ’ αυτούς που θεωρεί υπεύθυνους για την ταφή του Πολυνείκη;
 
Ο Κρέων, ως νέος βασιλιάς της Θήβας, θεωρεί πως εκείνοι που υποκίνησαν την ταφή του Πολυνείκη είναι άνδρες της πόλης που δυσφορούν απέναντι στην εξουσία του. Θεωρεί, δηλαδή, πως το κίνητρο πίσω από την παράβαση της διαταγής του είναι πολιτικό και πως απώτερος σκοπός των ηθικών αυτουργών είναι η αμφισβήτηση της βασιλικής ιδιότητάς του. Για τον Κρέοντα δεν υπάρχει άλλη εξήγηση για μια τέτοια πράξη πέρα από την επιθυμία εκείνων που δεν τον αποδέχονται ως βασιλιά να διαμορφώσουν ένα κλίμα ανυπακοής, ώστε να οδηγήσουν στην ανατροπή του ή τουλάχιστον να διατρανώσουν την αντίθεσή τους απέναντί του.
 
4. Ποια θεωρία αναπτύσσει ο Κρέων για τη χρήση και τη δύναµη του χρήµατος;
 
Ο Κρέων προκειμένου να αιτιολογήσει την άποψή του πως οι δράστες της ταφής του Πολυνείκη οδηγήθηκαν σε αυτή την πράξη λαμβάνοντας χρήματα από πολιτικούς του αντιπάλους προχωρά στη διατύπωση μιας ευρύτερης θεωρίας για τη δύναμη του χρήματος. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή το χρήμα αποτελεί τον χειρότερο θεσμό μεταξύ των ανθρώπων, διότι έχει τη δύναμη να διαφθείρει τους ανθρώπους και να τους εξωθεί στις πιο αισχρές και ανήθικες πράξεις. Με το δέλεαρ του χρήματος μπορούν να υποκινηθούν μισθοφόροι για να προχωρήσουν στην κατάληψη μιας πόλης, όπως και άνδρες να εγκαταλείψουν τις οικογένειές τους κυνηγώντας το με όποιο θεμιτό ή αθέμιτο τρόπο έχουν στη διάθεσή τους. Για χάρη του χρήματος, άλλωστε, κάθε άνθρωπος, όσο δίκαιος και αν είναι, μπορεί να διαφθαρεί τελικά και να καταφύγει σε κάθε πιθανή παρανομία προκειμένου να πλουτίσει. Η δίψα για το χρήμα, μάλιστα, δεν αφήνει κανέναν ανέγγιχτο είτε πρόκειται για κάποιον απλό πολίτη είτε για κάποιο δημόσιο πρόσωπο, με αποτέλεσμα καθένας από αυτούς να εκμεταλλεύεται κάθε ευκαιρία και να καταφεύγει σε όποια πιθανή ανηθικότητα για να το διασφαλίσει. Αν, επομένως, ο πόλεμος είναι ο δάσκαλος της βίας, όπως ανέφερε ο Θουκυδίδης, τότε, κατά τον Κρέοντα, το χρήμα είναι ο δάσκαλος της διαφθοράς.     
 
5. Ποιες υποθέσεις κάνει ο Κρέων σχετικά µε τον δράστη της ταφής και τα κίνητρά του;
 
Ο Κρέων υποψιάζεται πολιτική συνωμοσία εναντίον του. Η καχυποψία και οι φόβοι συνοδεύουν, άλλωστε, διαχρονικά την εξουσία. Πιθανολογεί πως την ταφή την έκανε κάποιος από τους φύλακες, όχι από δική του πρωτοβουλία, εφόσον οι φύλακες ήταν απλοί υπηρέτες και δεν θα είχαν αυτόνομο κίνητρο, αλλά έχοντας λάβει χρήματα από πολιτικούς αντιπάλους του. Κατά τον Κρέοντα, άρα, το μόνο πιθανό κίνητρο πίσω από αυτή την πράξη είναι οι πολιτικές φιλοδοξίες αντιπάλων του που αρνούνται να αποδεχτούν πως εκείνος είναι ο νέος -νόμιμος- βασιλιάς της πόλης.
 
6. Ο Κρέων είναι βέβαιος ότι την εντολή του την παραβίασαν πολιτικοί του αντίπαλοι. Τι συνέβη όµως στην πραγµατικότητα και τι είναι αυτό που εµποδίζει τον Κρέοντα να αντιληφθεί την αλήθεια;
 
Ο Κρέων κινείται ανάµεσα στην καχυποψία από τη µια πλευρά και τον υπερβολικό ζήλο στην άσκηση των καθηκόντων του από την άλλη. Στην προσπάθειά του όµως να αναδειχθεί άξιος ηγέτης, υψώνεται ασυναίσθητα σε θέση απ’ όπου φαίνεται να ρυθµίζει µε τις αποφάσεις του τα πράγµατα όχι µόνο του πάνω, αλλά και του κάτω κόσµου. Η υπερβολική σιγουριά του ότι ενεργεί δίκαια, τον οδηγεί σε πλάνη, από την οποία µε κανένα τρόπο δεν µπορεί να ξεφύγει. Ο Κρέων δεν αντιλαµβάνεται ότι µε τις διαταγές του υπερβαίνει την εξουσία που έχει ως κοσµικός άρχοντας. Το τραγικό γι’ αυτόν είναι ότι στην προκειµένη περίπτωση ενεργεί µε υπερβολικό ζήλο και σκοπός του είναι να υπηρετήσει την πόλη του δίκαια. Έτσι, την τοποθετεί ως υπέρτατη αξία πάνω από τους άγραφους νόµους, κάτι που αποτελεί ύβρη απέναντι στους θεούς, σύµφωνα µε την αντίληψη του Σοφοκλή.
 
7. Με ποιο τρόπο ο Κρέων προσπαθεί να πληροφορηθεί από το φύλακα το δράστη της ταφής; Ποια στοιχεία του χαρακτήρα του µπορούµε να συναγάγουµε από τη συµπεριφορά του;
 
Ο Κρέων προκειμένου να μάθει ποιος είναι ο δράστης της ταφής εκφοβίζει τον φύλακα, δίνοντας, μάλιστα, όρκο πως θα τον θανατώσει, μαζί με τους άλλους φύλακες, αφού πρώτα τους βασανίσει μέχρι να μιλήσουν. Η απειλή αυτή -που προερχόμενη από τον Κρέοντα ισοδυναμεί με προειδοποίηση για κάτι το αναπόφευκτο- υποδηλώνει τη σκληρότητα του Κρέοντα, αλλά και την ευκολία με την οποία είναι έτοιμος να αξιοποιήσει την εξουσία του νέου αξιώματος. Χωρίς να λάβει υπόψη του το ενδεχόμενο πως ο φύλακας δηλώνει με ειλικρίνεια την άγνοιά του για την ταυτότητα του δράστη, καταφεύγει αμέσως στις απειλές και φανερώνει, έτσι, την τυραννική φύση του χαρακτήρα του.
 
8. Να αναπτύξετε την άποψή σας για το χαρακτήρα του Κρέοντα, όπως προκύπτει από τη µέχρι τώρα συµπεριφορά του. Να κρίνετε ιδίως τον τρόπο που σκέπτεται και τον τρόπο που συµπεριφέρεται απέναντι στους υπηκόους του.
 
Παρά το γεγονός ότι ο Κρέοντας έχει ως βασική του πρόθεση να προφυλάξει τη Θήβα από μελλοντικές απειλές, προχωρά σε μια διαταγή ιδιαίτερης σκληρότητας που περισσότερο αναστατώνει τους πολίτες της Θήβας παρά εκφοβίζει τους πιθανούς εχθρούς της. Η εικόνα του, ωστόσο, αμαυρώνεται κυρίως από το πώς αντιδρά στο άκουσμα πως κάποιος αψήφησε τη διαταγή του και έθαψε τον Πολυνείκη. Χωρίς καν να λάβει υπόψη του το ενδεχόμενο πως ίσως κάποιος αισθάνθηκε λύπηση για τον νεκρό γιο του Οιδίποδα, σπεύδει να συμπεράνει πως πρόκειται για πράξη με πολιτικά κίνητρα, η οποία στρέφεται κατά της νεοαποκτηθείσας εξουσίας του. Εξοργίζεται, έτσι, εφόσον θεωρεί πως αμφισβητούν το κύρος του και καταφεύγει σε απειλές προκειμένου να αποκαλύψει τον δράστη αυτής της πράξης.
Ο Κρέοντας αναδεικνύεται ανασφαλής σχετικά με τη νομιμότητα και την αποδοχή της εξουσίας του, παρασύρεται από τον φόβο πως έχει πολιτικούς αντιπάλους και οδηγείται σε βεβιασμένα συμπεράσματα. Χάνει την ψυχραιμία του και απειλεί με σκληρότατη τιμωρία τους φύλακες, φανερώνοντας το βαθμό της ανησυχίας του. Δεν κατορθώνει να διαχειριστεί με μέτρο την κατάσταση και εμφανίζεται απάνθρωπος, δεσποτικός και δογματικός.
 
9. Ποιες συµφορές φέρνει στους ανθρώπους το χρήµα σύµφωνα µε τη θεωρία του Κρέοντα;
 
Ο Κρέοντας πιστεύοντας πως η ταφή του Πολυνείκη έγινε από τους φύλακες, οι οποίοι έλαβαν χρήματα από πολιτικούς του αντιπάλους, επισημαίνει πως οι περισσότεροι άνθρωποι που κερδίζουν χρήματα με παράνομο τρόπο καταλήγουν τελικά να καταστρέφονται παρά να διασώζονται από αυτά. Θεωρεί, δηλαδή, πως οι παρανομίες που διαπράττουν οι άνθρωποι για χάρη του χρήματος συνιστούν, παράλληλα, την αιτία της καταστροφής τους, αφού υπάρχει μια θεϊκή διαδικασία εξισορρόπησης που οδηγεί όσους παρανομούν στον χαμό τους. Το χρήμα έχει τη δύναμη να διαφθείρει τους ανθρώπους και να τους εξωθεί σε ανόσιες πράξεις, αλλά τα κέρδη του χρήματος είναι προσωρινά, εφόσον οι άδικοι καταλήγουν να τιμωρούνται για τις άνομες και ανήθικες πράξεις τους.
 
10. Ποια κατηγορία αντιµετωπίζει ο φύλακας από τον Κρέοντα και µε ποιους φραστικούς ελιγµούς προσπαθεί να αµυνθεί;
 
Ο Κρέοντας κατηγορεί τον φύλακα πως εκείνος ενταφίασε τον Πολυνείκη έχοντας λάβει χρήματα από πολιτικούς του αντιπάλους. Μια άδικη για τον φύλακα κατηγορία, η οποία όμως επιτρέπει στον Κρέοντα να βρει μια «λογική» εξήγηση για την παραβίαση της διαταγής του. Αντιμέτωπος με αυτή την κατηγορία ο φύλακας ζητά μια τελευταία ευκαιρία να μιλήσει στον βασιλιά, διότι νιώθει ότι αδικείται. Ο φύλακας θα μπορούσε, πιθανώς, να δεχτεί την κατηγορία πως τέλεσε πλημμελώς τα καθήκοντά του, αλλά όχι πως έθαψε τον Πολυνείκη. Η απάντηση του Κρέοντα πως ακόμη και το αίτημά του αυτό ακούγεται ενοχλητικό δεν πτοεί τον φύλακα, ο οποίος με αδιάκριτο τρόπο ζητά να μάθει αν τα λόγια του τον ενοχλούν στα αυτιά ή στην καρδιά. Ερώτηση που εύλογα προκαλεί απορία στον Κρέοντα, αλλά επεξηγείται ευφυώς από τον φύλακα με την επισήμανση πως εκείνος τον ενοχλεί μόνο στα αυτιά, ενώ είναι ο δράστης της πράξης που τον ενοχλεί στην καρδιά. Ο Κρέοντας αποδοκιμάζει το σχόλιο του φύλακα, εκείνος όμως επιμένει τονίζοντας εμφατικά πως δεν έκανε την πράξη για την οποία κατηγορείται. Η δήλωση αυτή εκνευρίζει τον Κρέοντα, ο οποίος τον κατηγορεί εκ νέου πως παραβίασε τη διαταγή του για χάρη των χρημάτων. Ο φύλακας χωρίς να διστάζει επισημαίνει πως είναι «φοβερό να σχηματίζει εσφαλμένες αντιλήψεις εκείνος που παίρνει αποφάσεις» (ἦ δεινὸν ᾧ δοκεῖ γε καὶ ψευδῆ δοκεῖν). Ο φύλακας, κάνοντας ένα λογοπαίγνιο, παίζει με τη διπλή σημασία του δοκεῖ: 1) νομίζω και 2) αποφασίζω. Ο Κρέων, όμως, μάλλον δεν αντιλαμβάνεται ότι κατηγορείται ως άδικος κριτής και δικαστής.
 
11. Να επισηµάνετε τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν το ήθος του φύλακα, όπως παρουσιάζεται στο διάλογό του µε τον Κρέοντα (315 - 331).
 
Ο φύλακας, αν και υπήρξε πλημμελής στην τέλεση των καθηκόντων του, εκπλήσσεται όταν ακούει την κατηγορία του Κρέοντα πως έθαψε τον Πολυνείκη δεχόμενος χρήματα από εκείνους που αμφισβητούν την εξουσία του. Με το θράσος που γεννά στην απλοϊκή ψυχή του η άδικη κατηγορία, ο φύλακας παραβλέπει το γεγονός ότι απευθύνει τον λόγο στον ανώτατο άρχοντα της πόλης και επιχειρεί να υπερασπιστεί την τιμή του, χωρίς να διστάζει να καταφύγει στην ειρωνεία και στα λογοπαίγνια. Υπό κανονικές συνθήκες θα όφειλε να μιλά στον Κρέοντα με απόλυτο σεβασμό, αλλά η ταραχή που του προκαλείται από την άδικη κατηγορία τον εξωθεί να ξεπεράσει τα αποδεκτά όρια. Ο φύλακας, άλλωστε, είναι ένας απλός άνθρωπος που δεν είναι εξοικειωμένος με το τυπικό και την επισημότητα της βασιλικής αυλής, οπότε παραγνωρίζει με ευκολία τους οφειλόμενους τύπους και απευθύνεται στον βασιλιά με αδιάκριτο και αγενές ύφος.
 
12. Πως κρίνετε τη συµπεριφορά του Κρέοντα απέναντι στο φύλακα; Να τεκµηριώσετε την απάντησή σας µε στοιχεία µέσα από το διάλογο (315 -331).
 
Ο Κρέοντας αγανακτισμένος από την απρόσμενη γι’ αυτόν εξέλιξη των γεγονότων αντιμετωπίζει με απαξίωση τον φύλακα και δεν διστάζει να τον κατηγορήσει ως υπεύθυνο για τον ενταφιασμό του Πολυνείκη. Στην προσπάθειά του να κατανοήσει γιατί κάποιος τόλμησε να παραβεί τη διαταγή του, οδηγείται στη εξήγηση της πολιτικής συνωμοσίας και αποδίδει εντελώς αυθαίρετα στον φύλακα τον ρόλο του αυτουργού που εξαγοράστηκε για την ανυπακοή του. Αδιαφορεί απέναντι στην ειλικρινή δήλωση του φύλακα πως δεν έχει σχέση με την πράξη αυτή και τον απειλεί με σκληρά βασανιστήρια και θανάτωση. Ο Κρέων ως βασιλιάς έχει, βέβαια, εξουσία ζωής και θανάτου πάνω στους υπηκόους του, αλλά οδηγείται βεβιασμένα στο συμπέρασμα για την ενοχή του φύλακα, καθώς βρίσκεται υπό το κράτος της οργής και της ανησυχίας του. Αδικεί, έτσι, τον φύλακα, αλλά αδικεί και τον εαυτό του, διότι χάνει τον αυτοέλεγχό του αμέσως, προτού υπάρξει αρκετός χρόνος να διερευνηθεί περαιτέρω η υπόθεση.
 
13. Σε ποια ψυχολογική κατάσταση βρίσκονται ο φύλακας και ο Κρέων σ’ αυτό το απόσπασµα (315 - 331); Να καταγράψετε τα συναισθήµατά τους και να αναζητήσετε τις αιτίες που τα προκαλούν.
 
Ο φύλακας, που είναι ένας απλοϊκός άνθρωπος, υπερνικά τον φόβο του και αγγίζει τα όρια του θράσους απέναντι στον βασιλιά, ωθούμενος από την επίγνωση πως είναι ειλικρινής και πως κατηγορείται άδικα. Με μοναδικό κίνητρο τη σωτηρία του, προσπαθεί να πείσει τον Κρέοντα ότι αυτός είναι απλώς ο μαντατοφόρος και όχι ο δράστης. Η συμπεριφορά του είναι, βέβαια, παράτολμη, εφόσον με τις ερωτήσεις του εξοργίζει ακόμη περισσότερο τον Κρέοντα, αλλά δεν θέλει για κανένα λόγο να του αποδοθεί μια πράξη που δεν έκανε και να αμφισβητηθεί η ειλικρίνειά του. Ο φύλακας δεν έχει εξουσία ή πλούτο, έχει όμως την τιμή και την αξιοπρέπειά του, γι’ αυτό και αισθάνεται θιγμένος από τα όσα του προσάπτει ο βασιλιάς της πόλης.
Ο Κρέοντας είναι εξοργισμένος με την τροπή που έχουν λάβει τα πράγματα και εξοργίζεται ακόμη περισσότερο με το θράσος που επιδεικνύει απέναντί του ο φύλακας. Θα ήταν, πιθανά, πρόθυμος να θανατώσει επιτόπου τον αναιδή φύλακα, αλλά δεν είναι σίγουρος για την ενοχή του. Προκειμένου, έτσι, να μάθει την ταυτότητα του δράστη ή των δραστών, ανέχεται το θράσος του φύλακα, μέχρι να αποκαλυφθεί ποιος από τους φύλακες είναι εκείνος που «πληρώθηκε» για να παραβεί τη διαταγή του. Η όλη συνομιλία, πάντως, με τον φύλακα συνιστά οδυνηρή διαδικασία για τον Κρέοντα, εφόσον αναγκάζεται να ακούει τις ενοχλητικές του ερωτήσεις και τα ευφυολογήματά του, συγκρατώντας τον εαυτό του, αφού δεν έχει ακόμη αντλήσει την πληροφορία που χρειάζεται.
 
14. Ο φύλακας φεύγοντας λέει πως για την ανέλπιστη σωτηρία του χρωστά στους θεούς µεγάλη χάρη. Πόσο δικαιολογηµένοι ήταν οι φόβοι του µήπως τιµωρηθεί καθώς και η ανακούφιση που ένιωσε στο τέλος;
 
Με δεδομένη τη σκληρότητα με την οποία αντιμετώπισε κατόπιν ο Κρέοντας την ανιψιά του, την Αντιγόνη, παρά το γεγονός πως αποκαλύφθηκε πως κίνητρο της ταφής ήταν η αδελφική αγάπη και η προσήλωση στις θρησκευτικές επιταγές, κι όχι κάποια πολιτική συνωμοσία, οι φόβοι του φύλακα ήταν απολύτως δικαιολογημένοι. Ο Κρέοντας εκλαμβάνει την παραβίαση των διαταγών του ως ακραία ένδειξη ανυποταγής και είναι έτοιμος να τιμωρήσει παραδειγματικά τον δράστη, ώστε να μην υπάρξουν περαιτέρω αμφισβητήσεις της εξουσίας του. Ως εκ τούτου, ήταν πολύ πιθανό να παρασυρθεί από τις εικασίες του περί συνωμοσίας και να απαιτήσει την άμεση τιμωρία του φύλακα, έστω κι αν δεν υπήρχαν ουσιαστικά στοιχεία για την ενοχή του. Δικαίως, άρα, αισθάνεται ανακούφιση ο φύλακας, καθώς θα μπορούσε εύκολα να έχει πέσει θύμα της οργής του Κρέοντα, ο οποίος είδε να αψηφούν την πρώτη βασιλική εντολή του ελάχιστη μόλις ώρα αφότου την ανακοίνωσε.

Σοφοκλέους, Αντιγόνη [Μετάφραση & Ερωτήσεις (στίχοι 441-507)]

Mary Evans

Σοφοκλέους, Αντιγόνη [Μετάφραση & Ερωτήσεις (στίχοι 441-507)]
 
Μετάφραση στίχων 441-507
 
ΚΡ. Σε σένα, σε σένα μιλάω που σκύβεις το κεφάλι στο έδαφος,
ομολογείς ή αρνείσαι ότι έκανες αυτά;
ΑΝ. Και ομολογώ ότι τα έκανα και δεν το αρνούμαι.
ΚΡ. Εσύ μπορείς να πας όπου θέλεις
εντελώς απαλλαγμένος από τη βαριά κατηγορία⸱
εσύ πες μου όχι με πολυλογία, αλλά με συντομία,
γνώριζες ότι είχε διακηρυχθεί να μην κάνεις αυτά;
ΑΝ. Το ‘ξερα⸱ πώς ήταν δυνατό να μην το ξέρω; Αφού ήταν γνωστά.
ΚΡ. Κι όμως τόλμησες να παραβείς αυτούς τους νόμους;
ΑΝ. Ναι, γιατί δεν ήταν ο Δίας που διακήρυξε σε μένα αυτά,
ούτε η συγκάτοικος των θεών του κάτω κόσμου, η Δίκη
τέτοιους στους ανθρώπους όρισε νόμους,
ούτε θεώρησα ότι τα κηρύγματα τα δικά σου έχουν τέτοια δύναμη,
ώστε τους άγραφους και απαρασάλευτους νόμους των θεών
να μπορείς να ξεπεράσεις εσύ, αν και είσαι θνητός.
Γιατί όχι σήμερα και χθες, αλλά αιώνια έχουν ισχύ
αυτά, και κανείς δεν γνωρίζει από πότε εμφανίστηκαν.
Γι’ αυτά εγώ δεν επρόκειτο, κανενός άνδρα
επειδή φοβήθηκα την αλαζονεία να τιμωρηθώ μπροστά στους θεούς⸱
Ήξερα πολύ καλά πως θα πεθάνω, πώς όχι;
Έστω κι αν εσύ δεν το είχες διακηρύξει. Αν πεθάνω, λοιπόν,
πρόωρα, εγώ αυτό το θεωρώ κέρδος⸱
γιατί όποιος ζει σε πολλά δεινά, όπως εγώ,
πώς να μην είναι κερδισμένος όταν πεθαίνει;
Έτσι, εμένα βέβαια το να μου τύχει αυτός ο θάνατος
καθόλου δε με λυπεί⸱ αλλά, αν τον αδερφό μου
που πέθανε ανεχόμουν να μείνει άταφο πτώμα,
γι’ αυτά θα πονούσα⸱ για τούτα δε λυπάμαι.
Σε σένα αν φαίνεται ότι τώρα τυχαίνει να κάνω ανοησίες,
σχεδόν θεωρούμαι ανόητη από έναν ανόητο.
ΧΟ. Φαίνεται πως ο χαρακτήρας της κόρης είναι σκληρός από σκληρό πατέρα⸱
δεν γνωρίζει πώς να υποχωρεί στα δεινά.
ΚΡ. Αλλά μάθε ότι τα πιο αλύγιστα φρονήματα
ταπεινώνονται συχνά, και τον σκληρότερο
σίδηρο πυρακτωμένο, για να γίνει άκαμπτος,
να σπάει και να κομματιάζεται τις πιο πολλές φορές μπορείς να δεις.
Με μικρό χαλινάρι γνωρίζω τα αγριεμένα άλογα
δαμάζονται⸱ γιατί δεν επιτρέπεται
να υπερηφανεύεται όποιος είναι δούλος των άλλων.
Αυτή να αυθαδιάζει τότε ήξερε καλά,
με το να παραβαίνει τους νόμους που ισχύουν⸱
αυτή η αυθάδεια, αφού έκανε την πράξη, είναι η δεύτερη,
το να καυχιέται γι’ αυτά και να χλευάζει, ενώ τα έχει διαπράξει.
Αλήθεια, τώρα εγώ δεν είμαι άνδρας, αυτή ο άνδρας,
αν η νίκη αυτή εξακολουθήσει να μένει χωρίς τιμωρία.
Αλλά είτε είναι κόρη της αδελφής μου, είτε ο πλησιέστερος
από όλους τους συγγενείς,
αυτή και η αδερφή της δεν θα ξεφύγουν
τον χειρότερο θάνατο⸱ γιατί κι εκείνη λοιπόν εξίσου
κατηγορώ ότι σκέφτηκε και σχεδίασε τον ενταφιασμό.
Και τώρα φωνάξτε κι αυτήν⸱ γιατί μέσα την είδα πριν λίγο
μαινόμενη χωρίς να ελέγχει το λογικό της.
Η ψυχή αυτών που μηχανεύονται άσχημες πράξεις
στο σκοτάδι συνήθως προδίδεται ως ένοχη.
Το μισώ, βέβαια, όταν συλληφθεί κάποιος την ώρα που κάνει το κακό,
έπειτα να θέλει να το παρουσιάσει ως κάτι ωραίο.
ΑΝ. Θέλεις κάτι περισσότερο από το να με θανατώσεις, αφού με συνέλαβες;
ΚΡ. Εγώ τίποτα⸱ αφού έχω αυτό τα έχω όλα.
ΑΝ. Γιατί λοιπόν αργείς; γιατί σε μένα από τα λόγια
σου τίποτε δεν μου είναι ευχάριστο, ούτε ποτέ θα μου αρέσει,
έτσι και σ’ εσένα τα δικά μου είναι φυσικό να σου είναι δυσάρεστα.
Κι όμως από πού λαμπρότερη δόξα θα αποκτούσα, αν όχι από το να
ενταφιάσω τον αδελφό μου; Όλοι αυτοί θα το ομολογούσαν ότι τους αρέσει,
αν δεν τους έκλεινε το στόμα ο φόβος.
Αλλά ο τύραννος εκτός από τα πολλά άλλα πλεονεκτήματα που έχει,
μπορεί να κάνει και να λέει ό,τι θέλει.
 
1. Η Αντιγόνη οδηγείται από το φύλακα µπροστά στον Κρέοντα σιωπηλή και µε σκυφτό το κεφάλι. Πώς εξηγείτε αυτή της τη στάση και πώς νοµίζετε ότι την αντιλαµβάνεται ο Κρέων (441-442);
 
Η Αντιγόνη σκύβει το κεφάλι, επειδή είναι βυθισµένη στις σκέψεις της και όχι από αίσθηµα ενοχής ή φόβο. Αγνοεί τον Κρέοντα όπως και τις διαταγές του. Τον περιφρονεί και πιθανόν να µη θέλει να τον βλέπει. Ο Κρέοντας, άλλωστε, είναι εκείνος που της έχει προκαλέσει μεγάλη οδύνη και την έχει οδηγήσει σε μια πρόωρη αναμέτρηση με το ενδεχόμενο του θανάτου της.
Ο Κρέοντας, από τη δική του μεριά, µάλλον πιστεύει ότι η στάση της Αντιγόνης φανερώνει την ενοχή και το φόβο της. Δεν έχει αντιληφθεί τον πραγματικό αντίκτυπο που είχε η απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη στη συναισθηματική κατάσταση της Αντιγόνης. Η σιωπή στο θέατρο είναι δραµατικό στοιχείο που διεγείρει την προσοχή του θεατή.
 
2. Τι επιδιώκει να µάθει µε τις ερωτήσεις του ο Κρέων από την Αντιγόνη και σε τι αποσκοπεί µε αυτή την ανάκριση;
 
Θέλει τη δηµόσια οµολογία της Αντιγόνης ενώπιον όλων. Θέλει να αποδείξει πόσο κακός είναι ο χαρακτήρας της, πόσο πολύ κινδυνεύει η πόλη από τέτοια άτοµα. Μπορεί έτσι να στηρίξει και ηθικά τη θανατική της καταδίκη. Ίσως και να εύχεται να αγνοούσε η Αντιγόνη τη διαταγή του πιθανά για να µετριαστεί η ποινή της µε το ελαφρυντικό της άγνοιας, αλλά κυρίως για να νιώσει την εξουσία του πιο ασφαλή. Θα θεωρούσε την παράβαση της εντολής του λιγότερο προσβλητική, αν είχε προκύψει λόγω άγνοιας.
Παράλληλα, πάντως, ο Κρέοντας θέλει να είναι απολύτως σίγουρος για το κατά πόσο η Αντιγόνη έδρασε έχοντας γνώση των διαταγών του ή όχι, καθώς η ποινή που πρόκειται να της επιβάλει είναι βαρύτατη.  
 
3. Με ποια επιχειρήµατα υπερασπίζεται η Αντιγόνη την πράξη της µπροστά στον Κρέοντα;
 
Η Αντιγόνη αξιοποιεί ως πρώτο επιχείρημά της το γεγονός πως το διάταγμα ενός θνητού ανθρώπου δεν μπορεί να θεωρηθεί ισχυρότερο από το θεϊκό δίκαιο. Εκείνη θα ήταν πρόθυμη να υπακούσει σε μια ανάλογη διαταγή, αν αυτή είχε προέλθει από τον Δία ή από τη σύνοικο των θεών του κάτω κόσμου, τη Δίκη. Προτίμησε, οπότε, να ακολουθήσει τους άγραφους νόμους και σταθερούς νόμους των θεών, καθώς αυτοί υπάρχουν διαχρονικά και η ισχύς τους είναι αναμφισβήτητη. Παραλλήλως, η Αντιγόνη επικαλείται ως επιχείρημα το γεγονός πως αν δεν υπάκουγε στο θεϊκό δίκαιο, θα αναγκαζόταν στην πορεία να βρεθεί υπόλογη απέναντι στους θεούς. Κάτι που δεν θα δεχόταν να το υποστεί εξαιτίας της αλαζονείας ενός άνδρα.
Στη συνέχεια η Αντιγόνη χρησιμοποιεί ως επιχείρημα την ίδια τη θνητή της φύση, επισημαίνοντας στον Κρέοντα πως ακόμη κι αν εκείνος δεν της επέβαλε τη σχετική ποινή εκείνη θα πέθαινε ούτως ή άλλως κάποια στιγμή, οπότε και θα περνούσε στη δικαιοδοσία των θεών του κάτω κόσμου. Τονίζει, μάλιστα, πως ο ενδεχόμενος πρόωρος θάνατός της δεν αποτελεί για εκείνη πηγή θλίψης, αλλά ευκαιρία λύτρωσης, διότι η ζωή της είναι γεμάτη οδύνες και βάσανα. Προχωρά, έτσι, στο να ακυρώσει το φόβητρο της θανατικής ποινής, καθώς αναγνωρίζει σε αυτή την απαλλαγή από τα δεινά της. Κλείνει, τέλος, την επιχειρηματολογία της αναφέροντας πως το μόνο που θα της προκαλούσε πόνο θα ήταν το να αφήσει άταφο το σώμα του νεκρού αδελφού της, διότι μόνο αυτό έχει πραγματική σημασία για εκείνη.
 
4. Πώς ορίζεται η σχέση ανάµεσα στο θείο και στον ανθρώπινο νόµο, σύµφωνα µε τις απόψεις που διατυπώνει γι’ αυτό το θέµα η Αντιγόνη;
 
Ο θεϊκός νόμος, σύμφωνα, με τις απόψεις της Αντιγόνης είναι αιώνιος και απαρασάλευτος, γεγονός που τον καθιστά σαφώς υπέρτερο του ανθρώπινου νόμου. Οι νόμοι των ανθρώπων, άλλωστε, είναι συχνά στιγμιαία δημιουργήματα, τα οποία ενδέχεται να ανταποκρίνονται στον εγωϊσμό ή στις λανθασμένες κρίσεις εκείνων που τους θεσπίζουν. Στοιχείο που φανερώνει με σαφήνεια την υπεροχή του θεϊκού νόμου, εφόσον αυτός υπάρχει από την αρχή της ανθρώπινης ύπαρξης και δεν υπόκειται σε αλλαγές, διότι δεν ικανοποιεί κάποια παροδική ανάγκη ή επιθυμία, αλλά διαχρονικές και ουσιώδεις επιταγές του ανθρώπινου βίου. Ένας ανθρώπινος νόμος, επομένως, μπορεί να θεσπίστηκε πολύ πρόσφατα και να έχει συντομότατη διάρκεια, σε αντίθεση με τους θεϊκούς νόμους που διακρίνονται για τη σταθερότητα και τη συνεχή παρουσία τους.
 
5. Ποια στάση διαµορφώνει η Αντιγόνη µπροστά στον πιθανό πρόωρο θάνατό της και πώς τη δικαιολογεί (460-464);
 
Ήξερα πολύ καλά πως θα πεθάνω, πώς όχι;
Έστω κι αν εσύ δεν το είχες διακηρύξει. Αν πεθάνω, λοιπόν,
πρόωρα, εγώ αυτό το θεωρώ κέρδος⸱
γιατί όποιος ζει σε πολλά δεινά, όπως εγώ,
πώς να μην είναι κερδισμένος όταν πεθαίνει;
 
Η Αντιγόνη δηλώνει με σαφή τρόπο πως το να πεθάνει πρόωρα δεν είναι κάτι που τη φοβίζει, είναι αντιθέτως κάτι που η ίδια το θεωρεί επωφελές, εφόσον θα την απαλλάξει από τις αλλεπάλληλες δυστυχίες που βιώνει. Επιχειρεί, μάλιστα, να γενικεύσει την άποψη αυτή τονίζοντας πως την ίδια στάση θα τηρούσε οποιοσδήποτε άλλος βρισκόταν αντιμέτωπος με τόσες συμφορές, όπως εκείνη. Η θαρραλέα, όμως, αυτή θέαση του θανάτου, όπως και η αναφορά της πως θα πέθαινε ούτως ή άλλως, ακόμη κι αν δεν το επέβαλε αυτό η διαταγή του Κρέοντα, μάς επιτρέπει να αντιληφθούμε ότι η ηρωίδα έχει ήδη αποφασίσει να θέσει τέρμα στη ζωή της. Έχει ήδη συμβιβαστεί με την ιδέα του θανάτου, γι’ αυτό και δεν της προκαλεί καμία αίσθηση φόβου. Δική της, άλλωστε, προτεραιότητα και, συνάμα, τελευταία της πράξη αποτελεί ο ενταφιασμός του αδελφού της.  
 
6. Αντιµετώπισε η Αντιγόνη αρχικά το δίληµµα σε ποιο νόµο θα έπρεπε να υπακούσει (του Κρέοντα ή των θεών) ή επέλεξε να ακολουθήσει το θεϊκό νόµο χωρίς προηγουµένως να σκεφθεί τις συνέπειες από την παραβίαση των διαταγών του βασιλιά; Σε ποια συµπεράσµατα καταλήγει κανείς λαµβάνοντας υπόψη του τη µέχρι τώρα εξέλιξη του δράµατος;
 
Για την Αντιγόνη δεν υπήρξε κανένα δίληµµα. Οι τόσες συµφορές που βάρυναν την οικογένειά της και η εκπλήρωση του χρέους της την οδήγησαν στην απόφαση να πεθάνει. Ήταν µια λύση που την προτιµούσε και τη θεωρούσε µικρότερο κακό από το να δεχθεί τις αποφάσεις του Κρέοντα. Με αυτές τις σκέψεις αγνοεί τις απειλές του βασιλιά ότι θα τη θανατώσει. Για την Αντιγόνη το θεϊκό δίκαιο και το καθήκον απέναντι στον αδελφό της υπερτερούν ξεκάθαρα έναντι των διαταγών του θνητού Κρέοντα. Δεν τέθηκε, έτσι, για εκείνη κανένα ζήτημα σχετικά με το ποια είναι η ορθή -επί της ουσίας η μόνη- επιλογή δράσης.
 
7. Να εντοπίσετε τα σηµεία του κειµένου, όπου η Αντιγόνη αξιολογεί τις διαταγές του Κρέοντα (458-464) και χαρακτηρίζει τον ίδιο.
α) Να επισηµάνετε την κριτική που ασκεί στον Κρέοντα.
β) Ποια εντύπωση σχηµατίζει κανείς για την Αντιγόνη ακούγοντάς την να µιλά µε αυτό τον τρόπο στον ανώτατο άρχοντα της πόλης;
γ) Γιατί νοµίζετε ότι ο Σοφοκλής παρουσιάζει µε αυτόν τον τρόπο το χαρακτήρα της ηρωίδας;
 
Τα σηµεία του κειµένου είναι οι στίχοι 453-454, 458-459 και 470.
 
«ούτε θεώρησα ότι τα κηρύγματα τα δικά σου έχουν τέτοια δύναμη,
ώστε τους άγραφους και απαρασάλευτους νόμους των θεών
να μπορείς να ξεπεράσεις εσύ, αν και είσαι θνητός.»
 
«Γι’ αυτά εγώ δεν επρόκειτο, κανενός άνδρα
επειδή φοβήθηκα την αλαζονεία να τιμωρηθώ μπροστά στους θεούς⸱»
 
«Σε σένα αν φαίνεται ότι τώρα τυχαίνει να κάνω ανοησίες,
σχεδόν θεωρούμαι ανόητη από έναν ανόητο.»
 
α) Οι διαταγές του δεν µπορεί να είναι ανώτερες από το θείο νόµο. Ιδίως, εφόσον αυτές έχουν ως κίνητρο την αλαζονεία ενός ανασφαλή ηγέτη. Ο ίδιος, άλλωστε, χαρακτηρίζεται εγωιστής και ανόητος, αν πιστεύει ότι η πράξη της ήταν ανόητη, διότι προφανώς δεν μπορεί να αντιληφθεί το λάθος του και να κατανοήσει πως η διαταγή του έρχεται σε σύγκρουση με το υπέρτερο και ιερό θεϊκό δίκαιο.
β) Φαίνεται τολµηρή, σκληρή, πολύ θαρραλέα και ισχυρογνώµων. Χωρίς κανέναν δισταγμό η Αντιγόνη χαρακτηρίζει αλαζόνα και ανόητο τον βασιλιά της πόλης, φανερώνοντας πως ισχυροποιημένη εσωτερικά από την πεποίθηση ότι πράττει το σωστό χάνει κάθε αίσθηση φόβου απέναντι σ’ έναν βασιλιά που κανένας άλλος δεν τολμά να του υποδείξει τα λάθη του.
γ) Εξυπηρετεί την οικονοµία του δράµατος. Αντιγόνη και Κρέων υπερασπίζονται δυο διαφορετικές αξίες. Η µετωπική σύγκρουση µεταξύ τους δείχνει το πρακτικό αποτέλεσµα της ιδεολογικής και ηθικής σύγκρουσης (ανάµεσα σε γραπτούς και άγραφους νόµους) που είναι ήδη από την αρχή του δράµατος δεδοµένη. Στο σηµείο αυτό κορυφώνεται η σύγκρουση και µε την καταδίκη της Αντιγόνης σε θάνατο αποκτά έντονο δραµατικό χαρακτήρα. Η παράτολµη στάση της, της περιφρόνησης των γραπτών νόµων, µπορεί να δηµιουργήσει προς στιγµήν την εντύπωση ότι ο Κρέων έχει δίκιο κι αυτή άδικο. Ο Σοφοκλής µε τη σύγκρουση των συναισθηµάτων και των έντονων χαρακτήρων, θέλει να δείξει ότι η αλήθεια χάνεται από τα µάτια των θεατών, όπως έχει χαθεί και από τα µάτια του Κρέοντα. Και αυτός πιστεύει ότι έχει δίκιο. Το ότι η πρώτη εντύπωση είναι απατηλή θα αποκαλυφθεί λίγο αργότερα, όταν πλέον θα είναι πολύ αργά για τον Κρέοντα. Ο θεατής θα διαπιστώσει µε δέος την τραγική του µοίρα.
 
8. Στο λόγο της η Αντιγόνη δεν προβάλλει ως κίνητρο της πράξης της την αδελφική αγάπη (όπως στον πρόλογο), αλλά την πίστη της στους νόµους των θεών. Ποιοι λόγοι οδηγούν, κατά την άποψή σας, την Αντιγόνη να επιλέξει αυτή την τακτική αντιπαράθεσης µε τον Κρέοντα;
 
Η Αντιγόνη δεν απολογείται, δεν αναζητά δικαιολογίες και ελαφρυντικά, δε θέλει να συγκινήσει τον Κρέοντα, δεν την ενδιαφέρει καν η άποψή του. Γι’ αυτήν τα κίνητρά της είναι αυτονόητα και δεν έχουν να κάνουν µονάχα µε την αδελφική αγάπη. Οι αξίες όµως, µε τις οποίες θέλει να δικαιώσει δηµόσια την πράξη της, θα έπρεπε να είναι το ίδιο ισχυρές ή και ισχυρότερες ακόµη από αυτές που αντιπροσωπεύει ο Κρέοντας. Οι νόµοι των θεών βρίσκονται πάνω από τους νόµους των ανθρώπων κι έτσι το δίκιο είναι µε το µέρος της. Η αγάπη προς τον αδελφό της θα µπορούσε να θεωρηθεί ως µια καλή δικαιολογία για την «παράνοµη» πράξη της και θα της έδινε, ίσως, πολλά ελαφρυντικά. Θα ήταν ένα ευγενές κίνητρο, αλλά τίποτε παραπάνω. Η υπακοή όµως στους νόµους των θεών είναι ανάγκη και όχι κίνητρο. Και σε µια αντιπαράθεση µε τον Κρέοντα µόνο ο σεβασµός προς τους νόµους των θεών θα δικαίωνε πλήρως την παρακοή της απέναντι στην κοσµική του εξουσία.
 
9. Πώς χαρακτηρίζει ο χορός (στ. 471-472) την πράξη και τη συµπεριφορά της Αντιγόνης; Νοµίζετε ότι συµφωνεί µαζί της ή την αποδοκιµάζει; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
 
«Φαίνεται πως ο χαρακτήρας της κόρης είναι σκληρός από σκληρό πατέρα⸱
δεν γνωρίζει πώς να υποχωρεί στα δεινά.»
 
Το σχόλιο του χορού για την πράξη και τη γενικότερη συμπεριφορά της Αντιγόνης δεν συνιστά σαφή αποδοκιμασία των όσων πράττει η ηρωίδα. Εκφράζει περισσότερο την αίσθηση δέους που του προκαλεί με το αγέρωχο ύφος της η Αντιγόνη και του θυμίζει την επίμονη προσπάθεια του Οιδίποδα να ανακαλύψει την πραγματική ταυτότητα των γονιών του. Όπως ο Οιδίποδας οδηγήθηκε με δική του επιμονή στην πτώση του, έτσι και η Αντιγόνη, υπερασπιζόμενη το θεϊκό δίκαιο και την τιμή του νεκρού αδελφού της, θα οδηγηθεί στο πρόωρο τέλος της. Ο χορός κυρίως ανησυχεί για το πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα για την ηρωίδα παρά την αποδοκιμάζει. Είναι, άλλωστε, πολύ πιθανό πως ο χορός συμφωνεί με την πράξη της Αντιγόνης, δεν μπορεί όμως να δηλώσει κάτι τέτοιο, διότι φοβάται την αντίδραση του Κρέοντα.
 
10. Από τα λόγια του Κρέοντα (473-496) να επισηµάνετε τα στοιχεία που αποδίδουν το ήθος του και να τον χαρακτηρίσετε.
 
Στο χωρίο αυτό φανερώνεται πλήρως τόσο η αυταρχικότητα του Κρέοντα όσο και η αδυναμία του να αντικρίσει και να αξιολογήσει τη δική του στάση απέναντι στην κατάσταση. Οι απειλές που διατυπώνει στο απόσπασμα αυτό δείχνουν πως αισθάνεται ότι έχει πληγωθεί ο ανδρισμός του και πως έχει απαξιωθεί η βασιλική του ιδιότητα, γεγονός που έχει ως συνέπεια να ενταθεί περαιτέρω ο θυμός του. Απειλεί, λοιπόν, πως έχει τη δυνατότητα να λυγίσει και τους ποιο αδάμαστους χαρακτήρες σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει το κύρος του και να δείξει πως δεν τον πτοεί η απειθαρχία της Αντιγόνης. Την χαρακτηρίζει, άλλωστε, δούλο των άλλων, φανερώνοντας το τυραννικό του ήθος, εφόσον θεωρεί υποτελή του ακόμη και τη βασιλοκόρη της Θήβας, την οποία όφειλε να φροντίζει και να προστατεύει ο ίδιος από τη στιγμή που εκείνη έμεινε χωρίς πατέρα και χωρίς αδελφούς. Μέσα στο θυμό του, μάλιστα, δεν διστάζει να διαπράξει ύβρη λέγοντας πως σκοπεύει να τη φονεύσει, έστω κι αν ανήκει στον στενότερο συγγενικό του κύκλο, που προστατεύεται από τον «ερκεῖο» Δία. Εκείνο που τον απασχολεί περισσότερο είναι να την τιμωρήσει για το πλήγμα που επέφερε στον εγωισμό του. Παρασυρμένος από τον θυμό και την αίσθηση πως απειλείται η εξουσία του παρερμηνεύει την απόγνωση της Ισμήνης για ενοχή και είναι έτοιμος να τη θανατώσει κι εκείνη. Με τρόπο απόλυτα εγωκεντρικό εκλαμβάνει οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του ως ένδειξη αμφισβήτησης της δικής του δύναμης, χωρίς ποτέ να καταλαβαίνει ότι η δράση των άλλων προσώπων έχει πολύ πιο ανθρώπινα και προσωπικά κίνητρα, τα οποία διόλου δεν αφορούν το κύρος ή την εξουσία εκείνου.
 
11. Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι ο Κρέων, ενώ αρχικά είχε απευθύνει τις ερωτήσεις του στην Αντιγόνη, µετά τα τελευταία της λόγια δεν απευθύνεται πλέον σ’ αυτή, αλλά στο χορό;
 
Φαινοµενικά η απάντησή του απευθύνεται στο χορό, ενώ πραγµατικός αποδέκτης της είναι η Αντιγόνη (και οποιοσδήποτε αµφισβητεί την εξουσία του). Με τον τρόπο αυτό:
α) Την περιφρονεί επιδεικτικά. β) Θεωρεί αδιανόητο να του συµπεριφέρεται ένας κατώτερός του κατ’ αυτόν τον τρόπο και γι’ αυτό την αγνοεί. γ) Θεωρεί ότι ο χορός δεν αποδοκίµασε όσο θα έπρεπε τα λόγια της και θέλει να του τονίσει το µέγεθος της ενοχής της.
 
12. Με ποιες παρατηρήσεις του προσπαθεί ο Κρέων να κάµψει την αγέρωχη στάση της Αντιγόνης στους στίχους 473-478 και να την τροµοκρατήσει; Πόσο αποτελεσµατική είναι αυτή η προσπάθειά του; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας µε στοιχεία του κειµένου.
 
Ο Κρέοντας απευθυνόμενος στον χορό επισημαίνει: α) πως και οι πιο ισχυροί και αλύγιστοι χαρακτήρες ταπεινώνονται συχνά, β) πως ακόμη και ο πιο σκληρός σίδηρος όταν τον πυρακτώνουν για να τον κάνουν ακόμη σκληρότερο, ενδέχεται πολλές φορές να σπάσει και να θρυμματιστεί, και γ) πως τα πιο άγρια άλογα μπορεί να τα δαμάσει κάποιος με μικρό χαλινάρι. Οι παρατηρήσεις αυτές που αντλούνται από την εμπειρική παρατήρηση της ζωής, αν και αποσκοπούν στον να προκαλέσουν τρόμο στην Αντιγόνη αστοχούν, διότι εκείνο που δεν έχει κατανοήσει ο Κρέοντας είναι πως η ανιψιά του έχει ήδη συμβιβαστεί με την ιδέα του επικείμενου θανάτου της, οπότε δεν αισθάνεται πια κανέναν φόβο. Όπως, άλλωστε, το δηλώνει η ίδια στον στίχο 497: «Θέλεις κάτι περισσότερο από το να με θανατώσεις, αφού με συνέλαβες;». Η Αντιγόνη όχι μόνο δεν φοβάται, αλλά αντικρίζει κιόλας τη συνομιλία της με τον Κρέοντα ως περιττή καθυστέρηση. Είναι έτοιμη να θυσιάσει τη ζωή της για χάρη του νεκρού αδελφού της.
 
13. Να ερµηνεύσετε τα λόγια του Κρέοντα στους στίχους 473-478 έτσι ώστε να γίνει φανερή η τραγική ειρωνεία.
 
«Αλλά μάθε ότι τα πιο αλύγιστα φρονήματα
ταπεινώνονται συχνά, και τον σκληρότερο
σίδηρο πυρακτωμένο, για να γίνει άκαμπτος,
να σπάει και να κομματιάζεται τις πιο πολλές φορές μπορείς να δεις.
Με μικρό χαλινάρι γνωρίζω τα αγριεμένα άλογα
δαμάζονται⸱»
 
Ο Κρέοντας απευθυνόμενος στον χορό αναφέρει τα λόγια αυτά υπονοώντας πως όσο δυναμική και αν είναι η Αντιγόνη, υπάρχει ο τρόπος να κάμψει κάποιος το ηθικό της και να την κάνει να λυγίσει. Ο τρόπος, ωστόσο, με τον οποίο παρουσιάζει τον χαρακτήρα της Αντιγόνης φανερώνει επί της ουσίας περισσότερο τη δική του προσωπικότητα. Ο αλύγιστος και σκληρός χαρακτήρας που χρειάζεται να τεθεί υπό έλεγχο, διότι έχει ξεπεράσει το μέτρο είναι ο ίδιος ο Κρέοντας. Όλα αυτά, άλλωστε, που εκείνος αφήνει να εννοηθεί πως θα επιχειρήσει να εφαρμόσει στην περίπτωση της Αντιγόνης, θα καταλήξει να τα βιώσει ο ίδιος. Οι θεατές θα τον δουν να λυγίζει και να καταρρέει, όταν θα έρθει αντιμέτωπος με τις συνέπειες της πεισματώδους συμπεριφοράς του και της απροθυμίας του να αναγνωρίσει εγκαίρως το λάθος του.
 
14. Ποιες κατηγορίες προσάπτει συνολικά ο Κρέων στην Αντιγόνη στην προσπάθειά του να µην αφήσει καµιά αµφιβολία ότι η ποινή που της επιβάλλει είναι δίκαιη;
 
α) Παράκουσε τις εντολές του. β) Είχε το θράσος να καυχηθεί για την πράξη της δηµοσίως χωρίς να δείξει καµία µεταµέλεια. γ) Είχε το θράσος, αυτή, µια γυναίκα, να αµφισβητήσει τις αποφάσεις ενός άντρα και βασιλιά.
 
15. Εξετάζοντας τα λόγια του Κρέοντα στους στίχους 473-496, να αναφέρετε τα σφάλµατα που διαπράττει και που θα τον οδηγήσουν στο τραγικό του τέλος.
 
α) Αγνοεί τους νόµους των θεών για την ταφή των νεκρών. β) Περιφρονεί µε την απόφασή του τον ἑρκεῖο Δία, τον προστάτη της οικογένειας. γ) Κατηγορεί άδικα και χωρίς κανένα αποδεικτικό στοιχείο την Ισµήνη ότι παραβίασε τις εντολές του.
 
17. ΄Εχοντας υπόψη τη µακρά δηµοκρατική παράδοση της Αθήνας, ποια απήχηση εκτιµάτε ότι είχε στους Αθηναίους η άποψη του Κρέοντα, ότι ο πολίτης είναι δούλος των αρχόντων;
Οι Αθηναίοι, όπως είναι λογικό, θα θεωρούσαν ιδιαιτέρως ενοχλητική την άποψη του Κρέοντα, διότι στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτεύματος οι εκάστοτε αιρετοί άρχοντες καλούνται να εκπροσωπήσουν τους πολίτες και να εργαστούν προς όφελός τους. Κάθε μορφή εξουσίας, άλλωστε, πηγάζει από τη βούληση των πολιτών και υπάρχει για να υπηρετεί το συμφέρον των πολιτών. Η δημοκρατία δεν επιτρέπει -και δεν συγχωράει- την όποια αλαζονεία από την πλευρά των ηγετών, γι’ αυτό και οι πολίτες τείνουν να καταδικάζουν με την ψήφο τους εκείνους τους ηγέτες που δεν τιμούν την υψηλή ευθύνη που τους έχει ανατεθεί.
 
18. Να εξηγήσετε ποιοι παράγοντες εµποδίζουν τον Κρέοντα να κρίνει την πράξη της Αντιγόνης ψύχραιµα και να αποφύγει τα σφάλµατα που θα του προξενήσουν στο τέλος τόσες συµφορές.
 
α) Η δέσµευση που ανέλαβε µε τις προγραµµατικές του δηλώσεις. β) Η υπεροψία και η αλαζονεία, που ενισχύεται από το βασιλικό αξίωµα· βάζει τον εαυτό του και τις αποφάσεις του πάνω από όλους και όλα. γ) Ο υπερτροφικός εγωισµός του και η υπερηφάνειά του: Θεωρεί προσωπική προσβολή την παραβίαση των διαταγών του και χάνει εντελώς την ψυχραιµία του, όταν διαπιστώνει ότι είναι γυναίκα αυτή που τις παραβιάζει. δ) Η αυταρχική νοοτροπία του κατά την άσκηση της εξουσίας: Ο πολίτης είναι δούλος του άρχοντα.
 
19. Ποια είναι η σηµασία της λέξης ἀνήρ, όπως τη χρησιµοποιεί ο Κρέων στο στίχο 484; Τι δηλώνει η επανάληψή της και µάλιστα στον ίδιο στίχο;
 
«Αλήθεια, τώρα εγώ δεν είμαι άνδρας, αυτή ο άνδρας»
 
Ο Κρέοντας με τη χρήση της λέξης ἀνήρ παραπέμπει στις βασικές αρχές της πατριαρχικής κοινωνίας, στο πλαίσιο της οποίας οι γυναίκες όφειλαν να σέβονται και να υπακούν κάθε άνδρα -ανεξάρτητα από το αν εκείνος είχε κάποιο αξίωμα ή όχι-, εφόσον εκείνες ήταν υποδεέστερες. Οι γυναίκες δεν είχαν το δικαίωμα να λαμβάνουν πρωτοβουλίες, να δρουν πέρα από τα περιορισμένα όρια της θέσης τους, και φυσικά δεν είχαν κανένα δικαίωμα να αψηφούν τις εντολές ενός άνδρα. Το γεγονός, έτσι, ότι η Αντιγόνη αψήφησε τις εντολές του Κρέοντα συνιστά διπλή και αδιανόητη αυθάδεια, καθώς παράκουσε όχι μόνο τη διαταγή του βασιλιά της πόλης της, αλλά και τη διαταγή ενός άνδρα –ειδικότερα του μόνου άνδρα που είχε απομείνει στην οικογένειά της.
 
20. Πώς κατέληξε ο Κρέων στο συµπέρασµα ότι συνεργός στην ταφή ήταν και η Ισµήνη; Να ελέγξετε το συλλογισµό του και να αποκαλύψετε τις αδυναµίες του.
 
Ο Κρέοντας βλέποντας μέσα στο παλάτι την Ισμήνη να οδύρεται και να μην μπορεί να ελέγξει τον εαυτό της οδηγείται στο συμπέρασμα πως η κατάστασή της αυτή αποτελεί φανέρωμα της ένοχης συνείδησής της. Θεωρεί, δηλαδή, πως συνεργάστηκε με την Αντιγόνη και πως τώρα δεν μπορεί να κρύψει τις τύψεις της για την «ασεβή» αυτή πράξη. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η Ισμήνη λυγίζει από πόνο μπροστά στα συνειδητοποίηση πως σύντομα θα χάσει την αδελφή της. Τα δάκρυά της, άρα, συνιστούν εκδήλωση ψυχικής οδύνης για την αδελφή της και όχι αποτέλεσμα των δήθεν ενοχών της. Ο Κρέοντας παρερμηνεύει τη συμπεριφορά της Ισμήνης, καθώς δεν λαμβάνει υπόψη του τον εύλογο αντίκτυπο που θα είχε σε εκείνη η σύλληψη της Αντιγόνης και η γνώση της βαριάς ποινής που αναλογεί στην πράξη της. Αν, επομένως, σκεφτόταν καθαρότερα θα μπορούσε να αναγνωρίσει το ξέσπασμα της αδελφικής αγάπης και δεν θα οδηγούταν στο παρακινδυνευμένο και αστήριχτο συμπέρασμα πως η Ισμήνη νιώθει ενοχές.
 
22. Ποια είναι η ὕβρις της Αντιγόνης στην οποία αναφέρεται ο Κρέων στο στίχο 482;
 
«αυτή η αυθάδεια, αφού έκανε την πράξη, είναι η δεύτερη,
το να καυχιέται γι’ αυτά και να χλευάζει, ενώ τα έχει διαπράξει.»
 
Το γεγονός ότι η Αντιγόνη αναλαμβάνει άφοβα την ευθύνη για τον ενταφιασμό του Πολυνείκη συνιστά κατά την άποψη του Κρέοντα αυθάδεια. Εφόσον από τη δική του οπτική ο Πολυνείκης δεν άξιζε καμία νεκρική τιμή, το ότι η Αντιγόνη δηλώνει πως δεν θα ανεχόταν να αφεθεί άταφο το σώμα του αδελφού της αποτελεί για τον Κρέοντα απευθείας αμφισβήτηση της βασιλικής του εξουσίας. Αδυνατεί στο σημείο αυτό ο Κρέοντας να αναγνωρίσει πως κίνητρο της Αντιγόνης υπήρξε η αγάπη για τον αδελφό της και ο σεβασμός για το θεϊκό δίκαιο, γι’ αυτό και αντιμετωπίζει τη θαρραλέα στάση της όχι ως πράξη αυτοθυσίας, αλλά ως ανεπίτρεπτη αυθάδεια απέναντι στον ίδιο ως ανώτατο άρχοντα της πόλης.
 
23. θέλεις τι µεῖζον, τί δῆτα µέλλεις; (497, 499): Ποιο νόηµα αποκτούν τα λόγια της Αντιγόνης στην περίπτωση αυτή; Να αναφερθείτε στο ύφος της ηρωίδας και να το αιτιολογήσετε.
 
Αποτελούν πρόκληση, σαρκασµό και ειρωνεία για τον Κρέοντα. Διαµορφώνουν ανάλογα το ύφος της ηρωίδας. Αυτό το φραστικό «όπλο» επιλέγει η Αντιγόνη απέναντι στο βασιλιά α) επειδή ταιριάζει στο χαρακτήρα της, β) για να του δείξει την περιφρόνησή της, γ) για να τον εξευτελίσει στα µάτια των πολιτών της Θήβας, δ) επειδή εκµηδενίζει το φόβο της θανατικής ποινής και έτσι του αφαιρεί και την τελευταία ικανοποίηση, ότι µε την απειλή του θανάτου θα την κάνει να λυγίσει.
24. Πώς βλέπει η Αντιγόνη τον τρόπο που ασκεί την εξουσία ο Κρέων και ποια χαρακτηριστικά του αποδίδει στους στίχους 505-507;
 
«Αλλά ο τύραννος εκτός από τα πολλά άλλα πλεονεκτήματα που έχει,
μπορεί να κάνει και να λέει ό,τι θέλει.»
 
Ο Κρέοντας, σύμφωνα με την Αντιγόνη, ασκεί τυραννικά την εξουσία καθιστώντας τη δική του αυθαίρετη βούληση απαράβατο νόμο. Αρνούμενος να λάβει υπόψη του τις απόψεις των άλλων ανθρώπων οδηγείται σε ακραία λάθη, εφόσον αισθάνεται πως έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει, αλλά και να αντιμετωπίζει τους άλλους με απολύτως υποτιμητικό τρόπο, μιας και δεν αναγνωρίζει καμία αξία στη γνώμη και στις αντιλήψεις τους. Πρόκειται, άρα, για μια αυταρχική εξουσία του ενός ανδρός, την οποία δεν έχει κανένας το δικαίωμα να την κρίνει ή να αμφισβητήσει καμία πτυχή της, έστω κι αν ο άρχοντας διαπράττει σφάλματα.
 
25. Ποια είναι η γνώµη του χορού για τις αποφάσεις του Κρέοντα σύµφωνα µε την άποψη της Αντιγόνης;
 
Η Αντιγόνη θεωρεί και υποστηρίζει πως οι γέροντες του χορού συμφωνούν μαζί της και επιδοκιμάζουν την πράξη της, αλλά αποφεύγουν να το δηλώσουν, διότι φοβούνται την αντίδραση του Κρέοντα. Η ηρωίδα είναι τόσο απόλυτα πεπεισμένη πως έχει δίκιο, ώστε πιστεύει πως κάθε πολίτης της πόλης συμμερίζεται και υποστηρίζει τη στάση της. Αν, μάλιστα, ο Κρέοντας είχε έναν πιο ήπιο χαρακτήρα, θα έβρισκε κι ο χορός, κατά τη γνώμη της Αντιγόνης, το κουράγιο να εκφράσει ανοιχτά τη γνώμη του, χωρίς το φόβο πως θα τιμωρηθεί με σκληρότητα.
 
26. Γιατί ο χορός αποφεύγει να εκφράσει ανοιχτά την άποψή του για την πράξη της Αντιγόνης;
 

Ο χορός, αν και αποτελείται από γέροντες της Θήβας, οι οποίοι θεωρητικώς θα έπρεπε να έχουν περισσότερο θάρρος, επιλέγει να μη συμπαρασταθεί ενεργά στην Αντιγόνη από φόβο απέναντι στον Κρέοντα. Πιθανά μια σθεναρή αντίδραση του χορού θα μπορούσε να κλονίσει την αποφασιστικότητα του βασιλιά. Ωστόσο, ο χορός δεν θέλει να διακινδυνεύσει μια αντιπαράθεση μαζί του, διότι έχει την ανησυχία πως ίσως εκείνος στραφεί εναντίον τους και τους καταδικάσει σε θάνατο, όπως έκανε και στην περίπτωση της Αντιγόνης.