Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Α΄ Στάσιμο [Ερμηνευτικές ερωτήσεις]

Σοφοκλέους, Αντιγόνη: Α΄ Στάσιμο [Ερμηνευτικές ερωτήσεις]
 
ΧΟ.     Πολλά γεννούν το δέος·
το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά·
περνά τον αφρισμένο πόντο
με τις φουρτούνες του νοτιά,
στη μέση σκάβει το βαθύ
και φουσκωμένο κύμα·
και την υπέρτατη θεά, τη Γη,
την άφθαρτη παιδεύει την ακάματη
οργώνοντας με τα καματερά
χρόνο το χρόνο φιδοσέρνοντας τ’ αλέτρι.
 
Και των αστόχαστων πτηνών
τις φυλές κυνηγά με τα βρόχια,
των αγρίων θηρίων τα έθνη,
των βυθών την υδρόβια φύτρα
με δίχτυα πλεγμένα στριφτά,
ο τετραπέρατος· τ’ αγρίμι της βουνοκορφής
δαμάζει με τεχνάσματα· φορεί
στων αλόγων την πλούσια χαίτη ζυγό
και στον ταύρο, που βαρβάτος βοσκάει στα όρη.
 
Ένας τον άλλο δίδαξε λαλιά,
τη σκέψη, σαν το πνεύμα των ανέμων,
την όρεξη να ζει σε πολιτείες·
πώς να γλιτώνει το χαλάζι μες στ’ αγιάζι,
την άγρια δαρτή βροχή μέσα στον κάμπο,
ο πολυμήχανος· αμήχανος δε θ’ αντικρίσει
τα μελλούμενα· το χάρο μόνο
να ξεφύγει δεν μπορεί·
μόλο που βρήκε ψάχνοντας και γιατρειές
σ’ αγιάτρευτες αρρώστιες.
 
Τέχνες μαστορικές σοφίστηκε
που δεν τις βάζει ο νους,
κι όμως μια στο καλό, μια στο κακό κυλάει·
όποιος κρατεί τον ανθρώπινο νόμο
και του θεού το δίκιο, που όρκος το δένει φριχτός,
πολίτης· αλήτης και φυγάς,
όποιος κλωσάει τ’ άδικο, μακάρι και μ’ αποκοτιά,
ποτέ σε τράπεζα κοινή
ποτέ μου βούληση κοινή
με κείνον που τέτοια τολμάει.
 
1. Σε ποια επιτεύγµατα του ανθρώπου αναφέρεται ο χορός στην α΄ στροφή και αντιστροφή;
 
Ο χορός εκφράζει τον θαυμασμό του για το γένος των ανθρώπων, το οποίο μέσω των τεχνικών του επιτευγμάτων έχει κατορθώσει να επιβληθεί στα στοιχεία της φύσης και στα υπόλοιπα έμβια όντα. Προκαλεί εύλογη έκπληξη το γεγονός ότι ο άνθρωπος κατάφερε να δημιουργήσει καράβια, με τη βοήθεια των οποίων διασχίζει την ανοιχτή θάλασσα, χωρίς να τον εμποδίζουν οι φουρτούνες και οι δυνατοί άνεμοι. Βρήκε, συνάμα, τον τρόπο να αντλεί από τη γη τροφή καλλιεργώντας τη αδιάκοπα, με τη βοήθεια των βοδιών. Κυριάρχησε, άλλωστε, έναντι των άλλων όντων, συλλαμβάνοντας με παγίδες τα πουλιά, καθώς και τα άγρια ζώα, ενώ δεν γλιτώνουν ούτε τα ψάρια, τα οποία πιάνει με τη βοήθεια των διχτυών. Στα επιτεύγματα των ανθρώπων συγκαταλέγεται το γεγονός ότι κατάφερε να θέσει υπό τη δούλεψή του ακόμη και τους ισχυρούς ταύρους, αλλά και το γεγονός ότι δάμασε τα άλογα, που κάποτε ζούσαν ελεύθερα. Η υπόμνηση μάλιστα της υποταγής του αλόγου κολάκευε τους Αθηναίους. Κατά τη μυθολογία, ο Εριχθόνιος ήταν αυτός που πρώτος δάμασε το άλογο.
 
2. α) Σε ποια πνευµατικά επιτεύγµατα αναφέρεται ο χορός στη β΄ στροφή;
β) Ποιος ήταν ο ρόλος τους στην εξέλιξη του πολιτισµού;
 
Πέρα από τα τεχνικά τους επιτεύγματα οι άνθρωποι έχουν σημειώσει εντυπωσιακή πρόοδο και στον πνευματικό τομέα. Μέσα από την αλληλεπίδρασή τους κατόρθωσαν να διαμορφώσουν γλωσσικό κώδικα επικοινωνίας, να εξελίξουν την ικανότητα της σκέψης, καθώς και να αποδεχτούν την αξία της συλλογικής συνύπαρξης στο πλαίσιο κοινωνιών. Με τη δημιουργία, μάλιστα, κατοικιών βρήκαν τον τρόπο να αντιμετωπίζουν με επιτυχία τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες και κατ’ επέκταση φανέρωσαν τη δυνατότητά τους να αντεπεξέρχονται στις όποιες δυσκολίες, οπότε το μέλλον κι ό,τι αυτό επιφυλάσσει δεν πρόκειται να βρει απροετοίμαστους τους ανθρώπους. Ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά επιτεύγματά τους, άλλωστε, είναι η εύρεση θεραπειών για πολλές ασθένειες που άλλοτε έμοιαζαν ανίατες. Μια εξέλιξη, βέβαια, που όσο κι αν είναι εκπληκτική δεν μπορεί τελικά να απαλλάξει τους ανθρώπους από τη μοίρα του θανάτου, μιας και ο θάνατος είναι ο μόνος αντίπαλος που δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν.
Η διαμόρφωση της γλώσσας από τη μία και η διαμόρφωση πολιτειών έδωσαν τεράστια ώθηση στην εξέλιξη του πολιτισμού, διότι μέσω της συνεργασίας, της ανταλλαγής γνώσεων, απόψεων και ιδεών κατόρθωσαν οι άνθρωποι να διευρύνουν πολύ περισσότερο τη δυναμική του πνεύματός τους. Τα μεγαλύτερα επιτεύγματά τους, άλλωστε, προέκυψαν χάρη στη μεταξύ τους συνεργασία, αφού μέσω αυτής απέκτησαν τη δυνατότητα να αντιμετωπίζουν επιτυχώς δυσκολίες και προβλήματα που θα ήταν ανυπέρβλητα για μεμονωμένα άτομα.
 
3. Ποιο πρόβληµα αποτελεί, κατά την άποψη του χορού, εµπόδιο στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου και ποιες κρίσεις διατυπώνει ο χορός γι’ αυτό;
 
Παρά τα τεχνικά και πνευματικά του επιτεύγματα, ο άνθρωπος παραμένει ηθικά ασταθής, με αποτέλεσμα άλλοτε να υπηρετεί με τις πράξεις του το καλό και άλλοτε το κακό. Η ηθική αυτή αστάθεια τον οδηγεί όμως σε πισωγυρίσματα, εφόσον κάθε φορά που στρέφεται στο κακό επιφέρει πλήγματα στην κοινωνική συνοχή και παρεμποδίζει τη συνεργασία των μελών της πολιτείας του. Ως εκ τούτου, ο χορός εκφράζει την άποψη πως άξιος πολίτης είναι μόνο εκείνος που σέβεται παράλληλα τον ανθρώπινο και τον θεϊκό νόμο, ενώ όποιος είναι δοσμένος στην αδικία και δολοπλοκεί εις βάρος των άλλων δεν μπορεί να θεωρηθεί μέλος της πολιτείας. Καταδικάζει, άρα, ο χορός τους ανθρώπους που δεν σέβονται τα όσα διαφυλάττουν την αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων και θεωρεί πως θα πρέπει να εκδιώκονται από τις πολιτείες.
 
4. Ποιο συγκεκριµένο περιεχόµενο δίνει ο χορός στις έννοιες του καλού και του κακού στη β΄ αντιστροφή και γιατί;
 
Η έννοια του καλού, σύμφωνα με τον χορό, είναι η τήρηση τόσο του ανθρώπινου νόμου όσο και του θεϊκού δικαίου. Η έννοια του κακού, από την άλλη, ταυτίζεται με την έννοια της αδικίας και την ένδειξη ασέβειας απέναντι στην έννοια του θεϊκού δικαίου. Ο τρόπος με τον οποίο ο χορός προσδιορίζει την έννοια του καλού θέτει τα δύο κεντρικά πρόσωπα της τραγωδίας, την Αντιγόνη και τον Κρέοντα, εκτός του ηθικού βίου, εφόσον η Αντιγόνη παραβαίνει τον ανθρώπινο νόμο και ο Κρέοντας το θεϊκό δίκαιο. Η αναφορά, ωστόσο, πως το θεϊκό δίκαιο το δένει όρκος φρικτός, υποδηλώνει πως ο Κρέοντας είναι εκείνος που επιδεικνύει μεγαλύτερη ασέβεια, εφόσον δεν αποδέχεται το ιεραρχικά σπουδαιότερο και σαφώς πιο δεσμευτικό δίκαιο, αυτό των θεών. Παραλλήλως, η ταύτιση του κακού με την αδικία συνιστά, εκ νέου, έμμεση αναφορά στον βασιλιά, εφόσον είναι εκείνος που με τη διαταγή του αδικεί τον νεκρό Πολυνείκη, στερώντας του το δικαίωμα στον ενταφιασμό, όπως επιτάσσεται από το άγραφο δίκαιο του θεού.
 
5. Ποια συναισθήµατα νοµίζετε ότι δηµιουργεί στους θεατές ο ύµνος του χορού στα επιτεύγµατα του ανθρώπου;
 
Η εξύμνηση των τεχνολογικών και πνευματικών επιτευγμάτων του ανθρώπου προσφέρει στους θεατές μια σύντομη θετική ανάπαυλα από την αγωνία και τον φόβο για την τύχη της Αντιγόνης. Πρόκειται για μια αισιόδοξη υπόμνηση της ανθρώπινης ευφυΐας και των όσων έχει αυτή επιτύχει, που επιτρέπει στους θεατές να αποστασιοποιηθούν από την τραγική αντιπαράθεση ανάμεσα στο ηθικό χρέος της Αντιγόνης και τον αυστηρό ανθρώπινο νόμο που θέτει σε κίνδυνο της ζωής της.
 
6. Γιατί ο ποιητής δε σχολιάζει την αδυναµία του ανθρώπου µπροστά στο θάνατο, ενώ διατυπώνει την άποψή του για το καλό και το κακό;
 
Η ηθική ποιότητα του ανθρώπου είναι μια κατάσταση που βρίσκεται υπό τον έλεγχό του, εφόσον μέσα από συνειδητές επιλογές μπορεί ο ίδιος να οδηγηθεί είτε στην ηθική διαβίωση είτε στην ανήθικη. Ο θάνατος, από την άλλη, αποτελεί μια φυσική κατάσταση που βρίσκεται πέρα από τον έλεγχο του ανθρώπου. Ο χορός αποδέχεται τον θάνατο ως το φυσικό και αναπόφευκτο τέρμα της ανθρώπινης ύπαρξης, απέναντι στο οποίο κανένας δεν μπορεί να κάνει κάτι για να το αποτρέψει. Μπορεί, βέβαια, να έχουν βρεθεί θεραπείες για πολλές ασθένειες και μπορεί να έχει αποτραπεί σε πολλές περιπτώσεις το πρόωρο τέλος της ανθρώπινης ζωής, αλλά επί της ουσίας αργά ή γρήγορα οι άνθρωποι θα οδηγηθούν στον θάνατο είτε το θέλουν είτε όχι.
 
7. Ποια είναι η µοίρα του ανθρώπου, όπως την επισηµαίνει ο χορός στη β΄ στροφή;
 
Ο άνθρωπος παρά τις όποιες τεχνολογικές και πνευματικές του επιτεύξεις είναι προορισμένος να ολοκληρώνει πάντοτε την πορεία του με το κοινό για όλους τέλος, αυτό του θανάτου. Το τέλος αυτό, όσο κι αν προκαλεί δυσαρέσκεια στους ανθρώπους, οι οποίοι αναζητούν συνεχώς θεραπείες για τις διάφορες θανατηφόρες ασθένειες, δεν μπορεί να αλλάξει. Αποτελεί την κοινή μοίρα όλων των θνητών. Αποτελεί το μόνο αναπόφευκτο σημείο της ανθρώπινης μοίρας που κανείς δεν μπορεί -και δεν πρέπει- να ανατρέψει, διότι μια ζωής δίχως τέλος ανήκει μόνο στους αθάνατους θεούς. Ο θάνατος ορίζει το μέτρο, ταπεινώνει τους ανθρώπους και τους αναγκάζει να αποδεχτούν πως οφείλουν να δρουν λελογισμένα και να υπηρετούν την ηθική τους τελείωση, ώστε να φτάσουν στο τέλος τους αγαθοί και δικαιωμένοι.
 
8. Κατά µια άποψη δεν υπάρχει καµία σχέση της ωδής µε το µύθο. Συµφωνείτε ή όχι; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
 
Φαινομενικά η ωδή απομακρύνεται από την κεντρική πλοκή του μύθου, στην πραγματικότητα όμως αναδεικνύει την κρισιμότητα μιας βασικής της θεματικής, εφόσον τονίζει πως το ουσιαστικότερο όλων για τους ανθρώπους είναι η ηθική τους υπόσταση. Με την κλιμακωτή παρουσίαση των ανθρώπινων επιτευγμάτων -τεχνολογικά επιτεύγματα, πνευματικά επιτεύγματα, ηθική τελείωση- φανερώνει πως το κρισιμότερο αίτημα για κάθε άνθρωπο είναι το πώς θα διαχειριστεί την ηθικότητά του. Επισημαίνει, έτσι, πως οι επιλογές των κεντρικών ηρώων τους φέρνουν αντιμέτωπους με το πλέον καίριο ζητούμενο, αυτό της ηθικής τους ποιότητας.
 
9. Όσοι αποδέχονται τη σχέση µεταξύ ωδής και µύθου, διαφοροποιούνται ως προς το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται ο χορός. Άλλοι υποδεικνύουν το δράστη της ταφής, άλλοι τον Κρέοντα και άλλοι τον Πολυνείκη. Να διατυπώσετε τους προβληµατισµούς σας για κάθε περίπτωση και να γράψετε ποια από τις απόψεις αυτές είναι, κατά τη γνώµη σας, σωστή.
 
Το σχόλιο του χορού πως δεν θέλει να έχει καμία σχέση με όποιον απεργάζεται το άδικο και ασεβεί απέναντι στο θεϊκό και το ανθρώπινο δίκαιο δημιουργεί προβληματισμό, εφόσον ο χορός δεν αποκαλύπτει σε ποιο από τα πρόσωπα του δράματος αναφέρεται. Θα μπορούσε θεωρητικά να υποστηριχτεί πως τόσο η Αντιγόνη και ο Πολυνείκης όσο και ο Κρέοντας τίθενται εξίσου στο στόχαστρο των γερόντων της Θήβας∙ καθένας για διαφορετικούς λόγους. Ο Πολυνείκης με την απόφασή του να στραφεί ενάντια στην πατρίδα του παραβίασε εμφανώς τόσο το ανθρώπινο όσο και το θεϊκό δίκαιο, αφού δεν έδειξε κανένα σεβασμό απέναντι σε θεσμούς τόσο ιερούς, όπως είναι η άμεση και ευρύτερη οικογένειά του και η πατρίδα του. Ο Πολυνείκης, ωστόσο, είναι ήδη νεκρός, οπότε δεν φαίνεται πολύ πιθανό να έχει αυτόν κατά νου ο χορός, μιας και δεν αποτελεί πια ενεργό πρόσωπο του δράματος και, άρα, δεν τίθεται θέμα εκούσιας συνύπαρξης μαζί του. Η Αντιγόνη, από την άλλη, ως ο δράστης της ταφής, αποτελεί, βέβαια, πρόσωπο που παραβαίνει τους ανθρώπινους νόμους, αλλά αντιθέτως δείχνει απόλυτο σεβασμό στο δίκαιο των θεών, οπότε δεν φαίνεται να πληροί τις προϋποθέσεις που θέτει ο χορός, ώστε να θεωρηθεί κακό πρόσωπο. Πιθανότερο, κατά τη γνώμη μου, είναι να αναφέρεται ο χορός στον Κρέοντα, καθώς είναι το πρόσωπο που δείχνει προφανή ασέβεια απέναντι στο θεϊκό δίκαιο με την άδικη διαταγή του εις βάρος ενός νεκρού ατόμου. Ο Κρέοντας, άλλωστε, ως πρόσωπο που νομοθετεί, δρα αυθαίρετα, εφόσον ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης δικαιοδοσίας και δίνει μια διαταγή που έρχεται σε σύγκρουση με τους άγραφους νόμους των θεών του κάτω κόσμου. Ο Κρέοντας δεν έχει το δικαίωμα να απαγορεύσει την ταφή του Πολυνείκη, γι’ αυτό και το διάταγμά του συνιστά μια άδικη, ανήθικη και ασεβή πράξη.    
 
10. Ποιος είναι ο ιδανικός τύπος πολίτη σύµφωνα µε την άποψη του χορού;
 
Σύμφωνα με τον χορό ιδανικός πολίτης είναι εκείνος που σέβεται αφενός τον ανθρώπινο νόμο, στόχος του οποίου είναι η ομαλή λειτουργία της κοινωνίας, κι αφετέρου το θεϊκό δίκαιο, την τήρηση του οποίου επιβάλλει όρκος απαραβίαστος. Χρειάζεται, δηλαδή, ο πολίτης να αναγνωρίζει όχι μόνο τις ανθρώπινες νομικές συμβάσεις, αλλά και τις ιερές και απαραβίαστες θρησκευτικές επιταγές, οι οποίες βρίσκονται πέρα και πάνω από καθετί το ανθρώπινο.
 
11. Ποια σηµασία δίνει ο χορός στα επιτεύγµατα του τεχνολογικού πολιτισµού και ποια δίνουµε εµείς σήµερα;
 
Ο χορός στο πλαίσιο της κλιμακωτής παρουσίασης των επιτευγμάτων του ανθρώπου προτάσσει τα τεχνολογικά επιτεύγματα, μιας και συνιστούν μια εντυπωσιακή πραγμάτωση της ανθρώπινης ευφυΐας, αλλά δεν τα θεωρεί σημαντικότερα από τα πνευματικά. Στην κορυφή, άλλωστε, της ανθρώπινης εξέλιξης θέτει την ηθική ολοκλήρωση των ατόμων, καθώς μόνο μέσω αυτής μπορεί να λειτουργήσει πράγματι μια κοινωνία. Στη δική μας εποχή, ωστόσο, τα τεχνολογικά επιτεύγματα θεωρούνται κατά πολύ σημαντικότερα, εφόσον μέσω αυτών επιτυγχάνονται διαρκώς νέοι τρόποι βελτίωσης της καθημερινότητας των πολιτών, της εργασιακής τους απόδοσης και της υγείας τους. Προκρίνουμε, έτσι, την αξία του τεχνολογικού πολιτισμού έναντι του πνευματικού και του ηθικού, υπονομεύοντας ουσιαστικές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης και της κοινωνικής συνύπαρξης.
 
12. Ο χορός επικρίνει την αδυναµία του ανθρώπου να ολοκληρωθεί ηθικά. Ποιες αντιλήψεις έχει ο σύγχρονος άνθρωπος για την ηθική ολοκλήρωση; Η στάση της ζωής του είναι σύµφωνη µε τις αντιλήψεις αυτές;
 
Οι σύγχρονοι άνθρωποι αναγνωρίζουν τη σημασία της ηθικής ολοκλήρωσης των ατόμων και αποδίδουν σε αυτή ποικίλες ποιότητες, όπως είναι η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη, ο σεβασμός και ο ανθρωπισμός. Αντιλαμβάνονται, δηλαδή, την ηθική ολοκλήρωση πρωτίστως ως μια διαδικασία που διαμορφώνεται στο πλαίσιο της κοινωνίας και που υπηρετεί τις ανάγκες της αρμονικής συνύπαρξης των ατόμων. Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι πως, αν και θεωρούν αναγκαίες τις ηθικές αυτές ποιότητες, έχουν διαμορφώσει έναν τρόπο ζωής ελάχιστα ευνοϊκό για αυτές. Η πρόταξη της αξίας του χρήματος και του υλικού πλουτισμού, η ανταγωνιστική φύση των διαπροσωπικών σχέσεων και η επιβράβευση κυρίως των ευκατάστατων έναντι των ηθικών, αποτελούν γνωρίσματα των σύγχρονων κοινωνιών που υπονομεύουν δραστικά τη ζητούμενη ηθική ολοκλήρωση.