Σοφοκλέους,
Αντιγόνη [Μετάφραση & Ερωτήσεις (στίχοι 441-507)]
Μετάφραση στίχων 441-507
ΚΡ. Σε σένα, σε σένα μιλάω που σκύβεις το κεφάλι στο έδαφος,
ομολογείς ή αρνείσαι ότι έκανες αυτά;
ΑΝ. Και ομολογώ ότι τα έκανα και δεν το αρνούμαι.
ΚΡ. Εσύ μπορείς να πας όπου θέλεις
εντελώς απαλλαγμένος από τη βαριά κατηγορία⸱
εσύ πες μου όχι με πολυλογία, αλλά με συντομία,
γνώριζες ότι είχε διακηρυχθεί να μην κάνεις αυτά;
ΑΝ. Το ‘ξερα⸱ πώς ήταν δυνατό να μην το ξέρω; Αφού ήταν γνωστά.
ΑΝ. Ναι, γιατί δεν ήταν ο Δίας που διακήρυξε σε μένα αυτά,
ούτε η συγκάτοικος των θεών του κάτω κόσμου, η Δίκη
τέτοιους στους ανθρώπους όρισε νόμους,
ούτε θεώρησα ότι τα κηρύγματα τα δικά σου έχουν τέτοια δύναμη,
ώστε τους άγραφους και απαρασάλευτους νόμους των θεών
να μπορείς να ξεπεράσεις εσύ, αν και είσαι θνητός.
Γιατί όχι σήμερα και χθες, αλλά αιώνια έχουν ισχύ
αυτά, και κανείς δεν γνωρίζει από πότε εμφανίστηκαν.
Γι’ αυτά εγώ δεν επρόκειτο, κανενός άνδρα
επειδή φοβήθηκα την αλαζονεία να τιμωρηθώ μπροστά στους θεούς⸱
Ήξερα πολύ καλά πως θα πεθάνω, πώς όχι;
Έστω κι αν εσύ δεν το είχες διακηρύξει. Αν πεθάνω, λοιπόν,
πρόωρα, εγώ αυτό το θεωρώ κέρδος⸱
γιατί όποιος ζει σε πολλά δεινά, όπως εγώ,
πώς να μην είναι κερδισμένος όταν πεθαίνει;
Έτσι, εμένα βέβαια το να μου τύχει αυτός ο θάνατος
καθόλου δε με λυπεί⸱ αλλά, αν τον αδερφό μου
γι’ αυτά θα πονούσα⸱ για τούτα δε λυπάμαι.
σχεδόν θεωρούμαι ανόητη από έναν ανόητο.
ΧΟ. Φαίνεται πως ο χαρακτήρας της κόρης είναι σκληρός από σκληρό πατέρα⸱
δεν γνωρίζει πώς να υποχωρεί στα δεινά.
ΚΡ. Αλλά μάθε ότι τα πιο αλύγιστα φρονήματα
ταπεινώνονται συχνά, και τον σκληρότερο
σίδηρο πυρακτωμένο, για να γίνει άκαμπτος,
να σπάει και να κομματιάζεται τις πιο πολλές φορές μπορείς να δεις.
Με μικρό χαλινάρι γνωρίζω τα αγριεμένα άλογα
δαμάζονται⸱ γιατί δεν επιτρέπεται
Αυτή να αυθαδιάζει τότε ήξερε καλά,
με το να παραβαίνει τους νόμους που ισχύουν⸱
αυτή η αυθάδεια, αφού έκανε την πράξη, είναι η δεύτερη,
το να καυχιέται γι’ αυτά και να χλευάζει, ενώ τα έχει διαπράξει.
Αλήθεια, τώρα εγώ δεν είμαι άνδρας, αυτή ο άνδρας,
αν η νίκη αυτή εξακολουθήσει να μένει χωρίς τιμωρία.
Αλλά είτε είναι κόρη της αδελφής μου, είτε ο πλησιέστερος
από όλους τους συγγενείς,
αυτή και η αδερφή της δεν θα ξεφύγουν
τον χειρότερο θάνατο⸱ γιατί κι εκείνη λοιπόν εξίσου
Και τώρα φωνάξτε κι αυτήν⸱ γιατί μέσα την είδα πριν λίγο
Η ψυχή αυτών που μηχανεύονται άσχημες πράξεις
στο σκοτάδι συνήθως προδίδεται ως ένοχη.
Το μισώ, βέβαια, όταν συλληφθεί κάποιος την ώρα που κάνει το κακό,
έπειτα να θέλει να το παρουσιάσει ως κάτι ωραίο.
ΑΝ. Θέλεις κάτι περισσότερο από το να με θανατώσεις, αφού με συνέλαβες;
ΚΡ. Εγώ τίποτα⸱ αφού έχω αυτό τα έχω όλα.
σου τίποτε δεν μου είναι ευχάριστο, ούτε ποτέ θα μου αρέσει,
έτσι και σ’ εσένα τα δικά μου είναι φυσικό να σου είναι δυσάρεστα.
Κι όμως από πού λαμπρότερη δόξα θα αποκτούσα, αν όχι από το να
ενταφιάσω τον αδελφό μου; Όλοι αυτοί θα το ομολογούσαν ότι τους αρέσει,
αν δεν τους έκλεινε το στόμα ο φόβος.
Αλλά ο τύραννος εκτός από τα πολλά άλλα πλεονεκτήματα που έχει,
μπορεί να κάνει και να λέει ό,τι θέλει.
1. Η Αντιγόνη οδηγείται από το φύλακα µπροστά στον Κρέοντα σιωπηλή και µε σκυφτό το κεφάλι. Πώς εξηγείτε αυτή της τη στάση και πώς νοµίζετε ότι την αντιλαµβάνεται ο Κρέων (441-442);
Η Αντιγόνη σκύβει το κεφάλι, επειδή είναι βυθισµένη στις σκέψεις της και όχι από αίσθηµα ενοχής ή φόβο. Αγνοεί τον Κρέοντα όπως και τις διαταγές του. Τον περιφρονεί και πιθανόν να µη θέλει να τον βλέπει. Ο Κρέοντας, άλλωστε, είναι εκείνος που της έχει προκαλέσει μεγάλη οδύνη και την έχει οδηγήσει σε μια πρόωρη αναμέτρηση με το ενδεχόμενο του θανάτου της.
Ο Κρέοντας, από τη δική του μεριά, µάλλον πιστεύει ότι η στάση της Αντιγόνης φανερώνει την ενοχή και το φόβο της. Δεν έχει αντιληφθεί τον πραγματικό αντίκτυπο που είχε η απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη στη συναισθηματική κατάσταση της Αντιγόνης. Η σιωπή στο θέατρο είναι δραµατικό στοιχείο που διεγείρει την προσοχή του θεατή.
2. Τι επιδιώκει να µάθει µε τις ερωτήσεις του ο Κρέων από την Αντιγόνη και σε τι αποσκοπεί µε αυτή την ανάκριση;
Θέλει τη δηµόσια οµολογία της Αντιγόνης ενώπιον όλων. Θέλει να αποδείξει πόσο κακός είναι ο χαρακτήρας της, πόσο πολύ κινδυνεύει η πόλη από τέτοια άτοµα. Μπορεί έτσι να στηρίξει και ηθικά τη θανατική της καταδίκη. Ίσως και να εύχεται να αγνοούσε η Αντιγόνη τη διαταγή του πιθανά για να µετριαστεί η ποινή της µε το ελαφρυντικό της άγνοιας, αλλά κυρίως για να νιώσει την εξουσία του πιο ασφαλή. Θα θεωρούσε την παράβαση της εντολής του λιγότερο προσβλητική, αν είχε προκύψει λόγω άγνοιας.
Παράλληλα, πάντως, ο Κρέοντας θέλει να είναι απολύτως σίγουρος για το κατά πόσο η Αντιγόνη έδρασε έχοντας γνώση των διαταγών του ή όχι, καθώς η ποινή που πρόκειται να της επιβάλει είναι βαρύτατη.
3. Με ποια επιχειρήµατα υπερασπίζεται η Αντιγόνη την πράξη της µπροστά στον Κρέοντα;
Η Αντιγόνη αξιοποιεί ως πρώτο επιχείρημά της το γεγονός πως το διάταγμα ενός θνητού ανθρώπου δεν μπορεί να θεωρηθεί ισχυρότερο από το θεϊκό δίκαιο. Εκείνη θα ήταν πρόθυμη να υπακούσει σε μια ανάλογη διαταγή, αν αυτή είχε προέλθει από τον Δία ή από τη σύνοικο των θεών του κάτω κόσμου, τη Δίκη. Προτίμησε, οπότε, να ακολουθήσει τους άγραφους νόμους και σταθερούς νόμους των θεών, καθώς αυτοί υπάρχουν διαχρονικά και η ισχύς τους είναι αναμφισβήτητη. Παραλλήλως, η Αντιγόνη επικαλείται ως επιχείρημα το γεγονός πως αν δεν υπάκουγε στο θεϊκό δίκαιο, θα αναγκαζόταν στην πορεία να βρεθεί υπόλογη απέναντι στους θεούς. Κάτι που δεν θα δεχόταν να το υποστεί εξαιτίας της αλαζονείας ενός άνδρα.
Στη συνέχεια η Αντιγόνη χρησιμοποιεί ως επιχείρημα την ίδια τη θνητή της φύση, επισημαίνοντας στον Κρέοντα πως ακόμη κι αν εκείνος δεν της επέβαλε τη σχετική ποινή εκείνη θα πέθαινε ούτως ή άλλως κάποια στιγμή, οπότε και θα περνούσε στη δικαιοδοσία των θεών του κάτω κόσμου. Τονίζει, μάλιστα, πως ο ενδεχόμενος πρόωρος θάνατός της δεν αποτελεί για εκείνη πηγή θλίψης, αλλά ευκαιρία λύτρωσης, διότι η ζωή της είναι γεμάτη οδύνες και βάσανα. Προχωρά, έτσι, στο να ακυρώσει το φόβητρο της θανατικής ποινής, καθώς αναγνωρίζει σε αυτή την απαλλαγή από τα δεινά της. Κλείνει, τέλος, την επιχειρηματολογία της αναφέροντας πως το μόνο που θα της προκαλούσε πόνο θα ήταν το να αφήσει άταφο το σώμα του νεκρού αδελφού της, διότι μόνο αυτό έχει πραγματική σημασία για εκείνη.
4. Πώς ορίζεται η σχέση ανάµεσα στο θείο και στον ανθρώπινο νόµο, σύµφωνα µε τις απόψεις που διατυπώνει γι’ αυτό το θέµα η Αντιγόνη;
Ο θεϊκός νόμος, σύμφωνα, με τις απόψεις της Αντιγόνης είναι αιώνιος και απαρασάλευτος, γεγονός που τον καθιστά σαφώς υπέρτερο του ανθρώπινου νόμου. Οι νόμοι των ανθρώπων, άλλωστε, είναι συχνά στιγμιαία δημιουργήματα, τα οποία ενδέχεται να ανταποκρίνονται στον εγωϊσμό ή στις λανθασμένες κρίσεις εκείνων που τους θεσπίζουν. Στοιχείο που φανερώνει με σαφήνεια την υπεροχή του θεϊκού νόμου, εφόσον αυτός υπάρχει από την αρχή της ανθρώπινης ύπαρξης και δεν υπόκειται σε αλλαγές, διότι δεν ικανοποιεί κάποια παροδική ανάγκη ή επιθυμία, αλλά διαχρονικές και ουσιώδεις επιταγές του ανθρώπινου βίου. Ένας ανθρώπινος νόμος, επομένως, μπορεί να θεσπίστηκε πολύ πρόσφατα και να έχει συντομότατη διάρκεια, σε αντίθεση με τους θεϊκούς νόμους που διακρίνονται για τη σταθερότητα και τη συνεχή παρουσία τους.
5. Ποια στάση διαµορφώνει η Αντιγόνη µπροστά στον πιθανό πρόωρο θάνατό της και πώς τη δικαιολογεί (460-464);
Ήξερα πολύ καλά πως θα πεθάνω, πώς όχι;
Έστω κι αν εσύ δεν το είχες διακηρύξει. Αν πεθάνω, λοιπόν,
πρόωρα, εγώ αυτό το θεωρώ κέρδος⸱
γιατί όποιος ζει σε πολλά δεινά, όπως εγώ,
πώς να μην είναι κερδισμένος όταν πεθαίνει;
Η Αντιγόνη δηλώνει με σαφή τρόπο πως το να πεθάνει πρόωρα δεν είναι κάτι που τη φοβίζει, είναι αντιθέτως κάτι που η ίδια το θεωρεί επωφελές, εφόσον θα την απαλλάξει από τις αλλεπάλληλες δυστυχίες που βιώνει. Επιχειρεί, μάλιστα, να γενικεύσει την άποψη αυτή τονίζοντας πως την ίδια στάση θα τηρούσε οποιοσδήποτε άλλος βρισκόταν αντιμέτωπος με τόσες συμφορές, όπως εκείνη. Η θαρραλέα, όμως, αυτή θέαση του θανάτου, όπως και η αναφορά της πως θα πέθαινε ούτως ή άλλως, ακόμη κι αν δεν το επέβαλε αυτό η διαταγή του Κρέοντα, μάς επιτρέπει να αντιληφθούμε ότι η ηρωίδα έχει ήδη αποφασίσει να θέσει τέρμα στη ζωή της. Έχει ήδη συμβιβαστεί με την ιδέα του θανάτου, γι’ αυτό και δεν της προκαλεί καμία αίσθηση φόβου. Δική της, άλλωστε, προτεραιότητα και, συνάμα, τελευταία της πράξη αποτελεί ο ενταφιασμός του αδελφού της.
6. Αντιµετώπισε η Αντιγόνη αρχικά το δίληµµα σε ποιο νόµο θα έπρεπε να υπακούσει (του Κρέοντα ή των θεών) ή επέλεξε να ακολουθήσει το θεϊκό νόµο χωρίς προηγουµένως να σκεφθεί τις συνέπειες από την παραβίαση των διαταγών του βασιλιά; Σε ποια συµπεράσµατα καταλήγει κανείς λαµβάνοντας υπόψη του τη µέχρι τώρα εξέλιξη του δράµατος;
Για την Αντιγόνη δεν υπήρξε κανένα δίληµµα. Οι τόσες συµφορές που βάρυναν την οικογένειά της και η εκπλήρωση του χρέους της την οδήγησαν στην απόφαση να πεθάνει. Ήταν µια λύση που την προτιµούσε και τη θεωρούσε µικρότερο κακό από το να δεχθεί τις αποφάσεις του Κρέοντα. Με αυτές τις σκέψεις αγνοεί τις απειλές του βασιλιά ότι θα τη θανατώσει. Για την Αντιγόνη το θεϊκό δίκαιο και το καθήκον απέναντι στον αδελφό της υπερτερούν ξεκάθαρα έναντι των διαταγών του θνητού Κρέοντα. Δεν τέθηκε, έτσι, για εκείνη κανένα ζήτημα σχετικά με το ποια είναι η ορθή -επί της ουσίας η μόνη- επιλογή δράσης.
7. Να εντοπίσετε τα σηµεία του κειµένου, όπου η Αντιγόνη αξιολογεί τις διαταγές του Κρέοντα (458-464) και χαρακτηρίζει τον ίδιο.
Τα σηµεία του κειµένου είναι οι στίχοι 453-454, 458-459 και 470.
«ούτε θεώρησα ότι τα κηρύγματα τα δικά σου έχουν τέτοια δύναμη,
ώστε τους άγραφους και απαρασάλευτους νόμους των θεών
να μπορείς να ξεπεράσεις εσύ, αν και είσαι θνητός.»
«Γι’ αυτά εγώ δεν επρόκειτο, κανενός άνδρα
επειδή φοβήθηκα την αλαζονεία να τιμωρηθώ μπροστά στους θεούς⸱»
«Σε σένα αν φαίνεται ότι τώρα τυχαίνει να κάνω ανοησίες,
σχεδόν θεωρούμαι ανόητη από έναν ανόητο.»
α) Οι διαταγές του δεν µπορεί να είναι ανώτερες από το θείο νόµο. Ιδίως, εφόσον αυτές έχουν ως κίνητρο την αλαζονεία ενός ανασφαλή ηγέτη. Ο ίδιος, άλλωστε, χαρακτηρίζεται εγωιστής και ανόητος, αν πιστεύει ότι η πράξη της ήταν ανόητη, διότι προφανώς δεν μπορεί να αντιληφθεί το λάθος του και να κατανοήσει πως η διαταγή του έρχεται σε σύγκρουση με το υπέρτερο και ιερό θεϊκό δίκαιο.
8. Στο λόγο της η Αντιγόνη δεν προβάλλει ως κίνητρο της πράξης της την αδελφική αγάπη (όπως στον πρόλογο), αλλά την πίστη της στους νόµους των θεών. Ποιοι λόγοι οδηγούν, κατά την άποψή σας, την Αντιγόνη να επιλέξει αυτή την τακτική αντιπαράθεσης µε τον Κρέοντα;
Η Αντιγόνη δεν απολογείται, δεν αναζητά δικαιολογίες και ελαφρυντικά, δε θέλει να συγκινήσει τον Κρέοντα, δεν την ενδιαφέρει καν η άποψή του. Γι’ αυτήν τα κίνητρά της είναι αυτονόητα και δεν έχουν να κάνουν µονάχα µε την αδελφική αγάπη. Οι αξίες όµως, µε τις οποίες θέλει να δικαιώσει δηµόσια την πράξη της, θα έπρεπε να είναι το ίδιο ισχυρές ή και ισχυρότερες ακόµη από αυτές που αντιπροσωπεύει ο Κρέοντας. Οι νόµοι των θεών βρίσκονται πάνω από τους νόµους των ανθρώπων κι έτσι το δίκιο είναι µε το µέρος της. Η αγάπη προς τον αδελφό της θα µπορούσε να θεωρηθεί ως µια καλή δικαιολογία για την «παράνοµη» πράξη της και θα της έδινε, ίσως, πολλά ελαφρυντικά. Θα ήταν ένα ευγενές κίνητρο, αλλά τίποτε παραπάνω. Η υπακοή όµως στους νόµους των θεών είναι ανάγκη και όχι κίνητρο. Και σε µια αντιπαράθεση µε τον Κρέοντα µόνο ο σεβασµός προς τους νόµους των θεών θα δικαίωνε πλήρως την παρακοή της απέναντι στην κοσµική του εξουσία.
9. Πώς χαρακτηρίζει ο χορός (στ. 471-472) την πράξη και τη συµπεριφορά της Αντιγόνης; Νοµίζετε ότι συµφωνεί µαζί της ή την αποδοκιµάζει; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
«Φαίνεται πως ο χαρακτήρας της κόρης είναι σκληρός από σκληρό πατέρα⸱
δεν γνωρίζει πώς να υποχωρεί στα δεινά.»
Το σχόλιο του χορού για την πράξη και τη γενικότερη συμπεριφορά της Αντιγόνης δεν συνιστά σαφή αποδοκιμασία των όσων πράττει η ηρωίδα. Εκφράζει περισσότερο την αίσθηση δέους που του προκαλεί με το αγέρωχο ύφος της η Αντιγόνη και του θυμίζει την επίμονη προσπάθεια του Οιδίποδα να ανακαλύψει την πραγματική ταυτότητα των γονιών του. Όπως ο Οιδίποδας οδηγήθηκε με δική του επιμονή στην πτώση του, έτσι και η Αντιγόνη, υπερασπιζόμενη το θεϊκό δίκαιο και την τιμή του νεκρού αδελφού της, θα οδηγηθεί στο πρόωρο τέλος της. Ο χορός κυρίως ανησυχεί για το πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα για την ηρωίδα παρά την αποδοκιμάζει. Είναι, άλλωστε, πολύ πιθανό πως ο χορός συμφωνεί με την πράξη της Αντιγόνης, δεν μπορεί όμως να δηλώσει κάτι τέτοιο, διότι φοβάται την αντίδραση του Κρέοντα.
10. Από τα λόγια του Κρέοντα (473-496) να επισηµάνετε τα στοιχεία που αποδίδουν το ήθος του και να τον χαρακτηρίσετε.
Στο χωρίο αυτό φανερώνεται πλήρως τόσο η αυταρχικότητα του Κρέοντα όσο και η αδυναμία του να αντικρίσει και να αξιολογήσει τη δική του στάση απέναντι στην κατάσταση. Οι απειλές που διατυπώνει στο απόσπασμα αυτό δείχνουν πως αισθάνεται ότι έχει πληγωθεί ο ανδρισμός του και πως έχει απαξιωθεί η βασιλική του ιδιότητα, γεγονός που έχει ως συνέπεια να ενταθεί περαιτέρω ο θυμός του. Απειλεί, λοιπόν, πως έχει τη δυνατότητα να λυγίσει και τους ποιο αδάμαστους χαρακτήρες σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει το κύρος του και να δείξει πως δεν τον πτοεί η απειθαρχία της Αντιγόνης. Την χαρακτηρίζει, άλλωστε, δούλο των άλλων, φανερώνοντας το τυραννικό του ήθος, εφόσον θεωρεί υποτελή του ακόμη και τη βασιλοκόρη της Θήβας, την οποία όφειλε να φροντίζει και να προστατεύει ο ίδιος από τη στιγμή που εκείνη έμεινε χωρίς πατέρα και χωρίς αδελφούς. Μέσα στο θυμό του, μάλιστα, δεν διστάζει να διαπράξει ύβρη λέγοντας πως σκοπεύει να τη φονεύσει, έστω κι αν ανήκει στον στενότερο συγγενικό του κύκλο, που προστατεύεται από τον «ερκεῖο» Δία. Εκείνο που τον απασχολεί περισσότερο είναι να την τιμωρήσει για το πλήγμα που επέφερε στον εγωισμό του. Παρασυρμένος από τον θυμό και την αίσθηση πως απειλείται η εξουσία του παρερμηνεύει την απόγνωση της Ισμήνης για ενοχή και είναι έτοιμος να τη θανατώσει κι εκείνη. Με τρόπο απόλυτα εγωκεντρικό εκλαμβάνει οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του ως ένδειξη αμφισβήτησης της δικής του δύναμης, χωρίς ποτέ να καταλαβαίνει ότι η δράση των άλλων προσώπων έχει πολύ πιο ανθρώπινα και προσωπικά κίνητρα, τα οποία διόλου δεν αφορούν το κύρος ή την εξουσία εκείνου.
11. Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι ο Κρέων, ενώ αρχικά είχε απευθύνει τις ερωτήσεις του στην Αντιγόνη, µετά τα τελευταία της λόγια δεν απευθύνεται πλέον σ’ αυτή, αλλά στο χορό;
Φαινοµενικά η απάντησή του απευθύνεται στο χορό, ενώ πραγµατικός αποδέκτης της είναι η Αντιγόνη (και οποιοσδήποτε αµφισβητεί την εξουσία του). Με τον τρόπο αυτό:
12. Με ποιες παρατηρήσεις του προσπαθεί ο Κρέων να κάµψει την αγέρωχη στάση της Αντιγόνης στους στίχους 473-478 και να την τροµοκρατήσει; Πόσο αποτελεσµατική είναι αυτή η προσπάθειά του; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας µε στοιχεία του κειµένου.
Ο Κρέοντας απευθυνόμενος στον χορό επισημαίνει: α) πως και οι πιο ισχυροί και αλύγιστοι χαρακτήρες ταπεινώνονται συχνά, β) πως ακόμη και ο πιο σκληρός σίδηρος όταν τον πυρακτώνουν για να τον κάνουν ακόμη σκληρότερο, ενδέχεται πολλές φορές να σπάσει και να θρυμματιστεί, και γ) πως τα πιο άγρια άλογα μπορεί να τα δαμάσει κάποιος με μικρό χαλινάρι. Οι παρατηρήσεις αυτές που αντλούνται από την εμπειρική παρατήρηση της ζωής, αν και αποσκοπούν στον να προκαλέσουν τρόμο στην Αντιγόνη αστοχούν, διότι εκείνο που δεν έχει κατανοήσει ο Κρέοντας είναι πως η ανιψιά του έχει ήδη συμβιβαστεί με την ιδέα του επικείμενου θανάτου της, οπότε δεν αισθάνεται πια κανέναν φόβο. Όπως, άλλωστε, το δηλώνει η ίδια στον στίχο 497: «Θέλεις κάτι περισσότερο από το να με θανατώσεις, αφού με συνέλαβες;». Η Αντιγόνη όχι μόνο δεν φοβάται, αλλά αντικρίζει κιόλας τη συνομιλία της με τον Κρέοντα ως περιττή καθυστέρηση. Είναι έτοιμη να θυσιάσει τη ζωή της για χάρη του νεκρού αδελφού της.
13. Να ερµηνεύσετε τα λόγια του Κρέοντα στους στίχους 473-478 έτσι ώστε να γίνει φανερή η τραγική ειρωνεία.
«Αλλά μάθε ότι τα πιο αλύγιστα φρονήματα
ταπεινώνονται συχνά, και τον σκληρότερο
σίδηρο πυρακτωμένο, για να γίνει άκαμπτος,
να σπάει και να κομματιάζεται τις πιο πολλές φορές μπορείς να δεις.
Με μικρό χαλινάρι γνωρίζω τα αγριεμένα άλογα
δαμάζονται⸱»
Ο Κρέοντας απευθυνόμενος στον χορό αναφέρει τα λόγια αυτά υπονοώντας πως όσο δυναμική και αν είναι η Αντιγόνη, υπάρχει ο τρόπος να κάμψει κάποιος το ηθικό της και να την κάνει να λυγίσει. Ο τρόπος, ωστόσο, με τον οποίο παρουσιάζει τον χαρακτήρα της Αντιγόνης φανερώνει επί της ουσίας περισσότερο τη δική του προσωπικότητα. Ο αλύγιστος και σκληρός χαρακτήρας που χρειάζεται να τεθεί υπό έλεγχο, διότι έχει ξεπεράσει το μέτρο είναι ο ίδιος ο Κρέοντας. Όλα αυτά, άλλωστε, που εκείνος αφήνει να εννοηθεί πως θα επιχειρήσει να εφαρμόσει στην περίπτωση της Αντιγόνης, θα καταλήξει να τα βιώσει ο ίδιος. Οι θεατές θα τον δουν να λυγίζει και να καταρρέει, όταν θα έρθει αντιμέτωπος με τις συνέπειες της πεισματώδους συμπεριφοράς του και της απροθυμίας του να αναγνωρίσει εγκαίρως το λάθος του.
14. Ποιες κατηγορίες προσάπτει συνολικά ο Κρέων στην Αντιγόνη στην προσπάθειά του να µην αφήσει καµιά αµφιβολία ότι η ποινή που της επιβάλλει είναι δίκαιη;
α) Παράκουσε τις εντολές του. β) Είχε το θράσος να καυχηθεί για την πράξη της δηµοσίως χωρίς να δείξει καµία µεταµέλεια. γ) Είχε το θράσος, αυτή, µια γυναίκα, να αµφισβητήσει τις αποφάσεις ενός άντρα και βασιλιά.
15. Εξετάζοντας τα λόγια του Κρέοντα στους στίχους 473-496, να αναφέρετε τα σφάλµατα που διαπράττει και που θα τον οδηγήσουν στο τραγικό του τέλος.
α) Αγνοεί τους νόµους των θεών για την ταφή των νεκρών. β) Περιφρονεί µε την απόφασή του τον ἑρκεῖο Δία, τον προστάτη της οικογένειας. γ) Κατηγορεί άδικα και χωρίς κανένα αποδεικτικό στοιχείο την Ισµήνη ότι παραβίασε τις εντολές του.
17. ΄Εχοντας υπόψη τη µακρά δηµοκρατική παράδοση της Αθήνας, ποια απήχηση εκτιµάτε ότι είχε στους Αθηναίους η άποψη του Κρέοντα, ότι ο πολίτης είναι δούλος των αρχόντων;
18. Να εξηγήσετε ποιοι παράγοντες εµποδίζουν τον Κρέοντα να κρίνει την πράξη της Αντιγόνης ψύχραιµα και να αποφύγει τα σφάλµατα που θα του προξενήσουν στο τέλος τόσες συµφορές.
α) Η δέσµευση που ανέλαβε µε τις προγραµµατικές του δηλώσεις. β) Η υπεροψία και η αλαζονεία, που ενισχύεται από το βασιλικό αξίωµα· βάζει τον εαυτό του και τις αποφάσεις του πάνω από όλους και όλα. γ) Ο υπερτροφικός εγωισµός του και η υπερηφάνειά του: Θεωρεί προσωπική προσβολή την παραβίαση των διαταγών του και χάνει εντελώς την ψυχραιµία του, όταν διαπιστώνει ότι είναι γυναίκα αυτή που τις παραβιάζει. δ) Η αυταρχική νοοτροπία του κατά την άσκηση της εξουσίας: Ο πολίτης είναι δούλος του άρχοντα.
19. Ποια είναι η σηµασία της λέξης ἀνήρ, όπως τη χρησιµοποιεί ο Κρέων στο στίχο 484; Τι δηλώνει η επανάληψή της και µάλιστα στον ίδιο στίχο;
«Αλήθεια, τώρα εγώ δεν είμαι άνδρας, αυτή ο άνδρας»
Ο Κρέοντας με τη χρήση της λέξης ἀνήρ παραπέμπει στις βασικές αρχές της πατριαρχικής κοινωνίας, στο πλαίσιο της οποίας οι γυναίκες όφειλαν να σέβονται και να υπακούν κάθε άνδρα -ανεξάρτητα από το αν εκείνος είχε κάποιο αξίωμα ή όχι-, εφόσον εκείνες ήταν υποδεέστερες. Οι γυναίκες δεν είχαν το δικαίωμα να λαμβάνουν πρωτοβουλίες, να δρουν πέρα από τα περιορισμένα όρια της θέσης τους, και φυσικά δεν είχαν κανένα δικαίωμα να αψηφούν τις εντολές ενός άνδρα. Το γεγονός, έτσι, ότι η Αντιγόνη αψήφησε τις εντολές του Κρέοντα συνιστά διπλή και αδιανόητη αυθάδεια, καθώς παράκουσε όχι μόνο τη διαταγή του βασιλιά της πόλης της, αλλά και τη διαταγή ενός άνδρα –ειδικότερα του μόνου άνδρα που είχε απομείνει στην οικογένειά της.
20. Πώς κατέληξε ο Κρέων στο συµπέρασµα ότι συνεργός στην ταφή ήταν και η Ισµήνη; Να ελέγξετε το συλλογισµό του και να αποκαλύψετε τις αδυναµίες του.
Ο Κρέοντας βλέποντας μέσα στο παλάτι την Ισμήνη να οδύρεται και να μην μπορεί να ελέγξει τον εαυτό της οδηγείται στο συμπέρασμα πως η κατάστασή της αυτή αποτελεί φανέρωμα της ένοχης συνείδησής της. Θεωρεί, δηλαδή, πως συνεργάστηκε με την Αντιγόνη και πως τώρα δεν μπορεί να κρύψει τις τύψεις της για την «ασεβή» αυτή πράξη. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η Ισμήνη λυγίζει από πόνο μπροστά στα συνειδητοποίηση πως σύντομα θα χάσει την αδελφή της. Τα δάκρυά της, άρα, συνιστούν εκδήλωση ψυχικής οδύνης για την αδελφή της και όχι αποτέλεσμα των δήθεν ενοχών της. Ο Κρέοντας παρερμηνεύει τη συμπεριφορά της Ισμήνης, καθώς δεν λαμβάνει υπόψη του τον εύλογο αντίκτυπο που θα είχε σε εκείνη η σύλληψη της Αντιγόνης και η γνώση της βαριάς ποινής που αναλογεί στην πράξη της. Αν, επομένως, σκεφτόταν καθαρότερα θα μπορούσε να αναγνωρίσει το ξέσπασμα της αδελφικής αγάπης και δεν θα οδηγούταν στο παρακινδυνευμένο και αστήριχτο συμπέρασμα πως η Ισμήνη νιώθει ενοχές.
22. Ποια είναι η ὕβρις της Αντιγόνης στην οποία αναφέρεται ο Κρέων στο στίχο 482;
«αυτή η αυθάδεια, αφού έκανε την πράξη, είναι η δεύτερη,
το να καυχιέται γι’ αυτά και να χλευάζει, ενώ τα έχει διαπράξει.»
Το γεγονός ότι η Αντιγόνη αναλαμβάνει άφοβα την ευθύνη για τον ενταφιασμό του Πολυνείκη συνιστά κατά την άποψη του Κρέοντα αυθάδεια. Εφόσον από τη δική του οπτική ο Πολυνείκης δεν άξιζε καμία νεκρική τιμή, το ότι η Αντιγόνη δηλώνει πως δεν θα ανεχόταν να αφεθεί άταφο το σώμα του αδελφού της αποτελεί για τον Κρέοντα απευθείας αμφισβήτηση της βασιλικής του εξουσίας. Αδυνατεί στο σημείο αυτό ο Κρέοντας να αναγνωρίσει πως κίνητρο της Αντιγόνης υπήρξε η αγάπη για τον αδελφό της και ο σεβασμός για το θεϊκό δίκαιο, γι’ αυτό και αντιμετωπίζει τη θαρραλέα στάση της όχι ως πράξη αυτοθυσίας, αλλά ως ανεπίτρεπτη αυθάδεια απέναντι στον ίδιο ως ανώτατο άρχοντα της πόλης.
23. θέλεις τι µεῖζον, τί δῆτα µέλλεις; (497, 499): Ποιο νόηµα αποκτούν τα λόγια της Αντιγόνης στην περίπτωση αυτή; Να αναφερθείτε στο ύφος της ηρωίδας και να το αιτιολογήσετε.
Αποτελούν πρόκληση, σαρκασµό και ειρωνεία για τον Κρέοντα. Διαµορφώνουν ανάλογα το ύφος της ηρωίδας. Αυτό το φραστικό «όπλο» επιλέγει η Αντιγόνη απέναντι στο βασιλιά α) επειδή ταιριάζει στο χαρακτήρα της, β) για να του δείξει την περιφρόνησή της, γ) για να τον εξευτελίσει στα µάτια των πολιτών της Θήβας, δ) επειδή εκµηδενίζει το φόβο της θανατικής ποινής και έτσι του αφαιρεί και την τελευταία ικανοποίηση, ότι µε την απειλή του θανάτου θα την κάνει να λυγίσει.
«Αλλά ο τύραννος εκτός από τα πολλά άλλα πλεονεκτήματα που έχει,
μπορεί να κάνει και να λέει ό,τι θέλει.»
Ο Κρέοντας, σύμφωνα με την Αντιγόνη, ασκεί τυραννικά την εξουσία καθιστώντας τη δική του αυθαίρετη βούληση απαράβατο νόμο. Αρνούμενος να λάβει υπόψη του τις απόψεις των άλλων ανθρώπων οδηγείται σε ακραία λάθη, εφόσον αισθάνεται πως έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει, αλλά και να αντιμετωπίζει τους άλλους με απολύτως υποτιμητικό τρόπο, μιας και δεν αναγνωρίζει καμία αξία στη γνώμη και στις αντιλήψεις τους. Πρόκειται, άρα, για μια αυταρχική εξουσία του ενός ανδρός, την οποία δεν έχει κανένας το δικαίωμα να την κρίνει ή να αμφισβητήσει καμία πτυχή της, έστω κι αν ο άρχοντας διαπράττει σφάλματα.
25. Ποια είναι η γνώµη του χορού για τις αποφάσεις του Κρέοντα σύµφωνα µε την άποψη της Αντιγόνης;
Η Αντιγόνη θεωρεί και υποστηρίζει πως οι γέροντες του χορού συμφωνούν μαζί της και επιδοκιμάζουν την πράξη της, αλλά αποφεύγουν να το δηλώσουν, διότι φοβούνται την αντίδραση του Κρέοντα. Η ηρωίδα είναι τόσο απόλυτα πεπεισμένη πως έχει δίκιο, ώστε πιστεύει πως κάθε πολίτης της πόλης συμμερίζεται και υποστηρίζει τη στάση της. Αν, μάλιστα, ο Κρέοντας είχε έναν πιο ήπιο χαρακτήρα, θα έβρισκε κι ο χορός, κατά τη γνώμη της Αντιγόνης, το κουράγιο να εκφράσει ανοιχτά τη γνώμη του, χωρίς το φόβο πως θα τιμωρηθεί με σκληρότητα.
26. Γιατί ο χορός αποφεύγει να εκφράσει ανοιχτά την άποψή του για την πράξη της Αντιγόνης;
Μετάφραση στίχων 441-507
ΚΡ. Σε σένα, σε σένα μιλάω που σκύβεις το κεφάλι στο έδαφος,
ομολογείς ή αρνείσαι ότι έκανες αυτά;
ΑΝ. Και ομολογώ ότι τα έκανα και δεν το αρνούμαι.
ΚΡ. Εσύ μπορείς να πας όπου θέλεις
εντελώς απαλλαγμένος από τη βαριά κατηγορία⸱
εσύ πες μου όχι με πολυλογία, αλλά με συντομία,
γνώριζες ότι είχε διακηρυχθεί να μην κάνεις αυτά;
ΑΝ. Το ‘ξερα⸱ πώς ήταν δυνατό να μην το ξέρω; Αφού ήταν γνωστά.
ΑΝ. Ναι, γιατί δεν ήταν ο Δίας που διακήρυξε σε μένα αυτά,
ούτε η συγκάτοικος των θεών του κάτω κόσμου, η Δίκη
τέτοιους στους ανθρώπους όρισε νόμους,
ούτε θεώρησα ότι τα κηρύγματα τα δικά σου έχουν τέτοια δύναμη,
ώστε τους άγραφους και απαρασάλευτους νόμους των θεών
να μπορείς να ξεπεράσεις εσύ, αν και είσαι θνητός.
Γιατί όχι σήμερα και χθες, αλλά αιώνια έχουν ισχύ
αυτά, και κανείς δεν γνωρίζει από πότε εμφανίστηκαν.
Γι’ αυτά εγώ δεν επρόκειτο, κανενός άνδρα
επειδή φοβήθηκα την αλαζονεία να τιμωρηθώ μπροστά στους θεούς⸱
Ήξερα πολύ καλά πως θα πεθάνω, πώς όχι;
Έστω κι αν εσύ δεν το είχες διακηρύξει. Αν πεθάνω, λοιπόν,
πρόωρα, εγώ αυτό το θεωρώ κέρδος⸱
γιατί όποιος ζει σε πολλά δεινά, όπως εγώ,
πώς να μην είναι κερδισμένος όταν πεθαίνει;
Έτσι, εμένα βέβαια το να μου τύχει αυτός ο θάνατος
καθόλου δε με λυπεί⸱ αλλά, αν τον αδερφό μου
γι’ αυτά θα πονούσα⸱ για τούτα δε λυπάμαι.
σχεδόν θεωρούμαι ανόητη από έναν ανόητο.
ΧΟ. Φαίνεται πως ο χαρακτήρας της κόρης είναι σκληρός από σκληρό πατέρα⸱
δεν γνωρίζει πώς να υποχωρεί στα δεινά.
ΚΡ. Αλλά μάθε ότι τα πιο αλύγιστα φρονήματα
ταπεινώνονται συχνά, και τον σκληρότερο
σίδηρο πυρακτωμένο, για να γίνει άκαμπτος,
να σπάει και να κομματιάζεται τις πιο πολλές φορές μπορείς να δεις.
Με μικρό χαλινάρι γνωρίζω τα αγριεμένα άλογα
δαμάζονται⸱ γιατί δεν επιτρέπεται
Αυτή να αυθαδιάζει τότε ήξερε καλά,
με το να παραβαίνει τους νόμους που ισχύουν⸱
αυτή η αυθάδεια, αφού έκανε την πράξη, είναι η δεύτερη,
το να καυχιέται γι’ αυτά και να χλευάζει, ενώ τα έχει διαπράξει.
Αλήθεια, τώρα εγώ δεν είμαι άνδρας, αυτή ο άνδρας,
αν η νίκη αυτή εξακολουθήσει να μένει χωρίς τιμωρία.
Αλλά είτε είναι κόρη της αδελφής μου, είτε ο πλησιέστερος
από όλους τους συγγενείς,
αυτή και η αδερφή της δεν θα ξεφύγουν
τον χειρότερο θάνατο⸱ γιατί κι εκείνη λοιπόν εξίσου
Και τώρα φωνάξτε κι αυτήν⸱ γιατί μέσα την είδα πριν λίγο
Η ψυχή αυτών που μηχανεύονται άσχημες πράξεις
στο σκοτάδι συνήθως προδίδεται ως ένοχη.
Το μισώ, βέβαια, όταν συλληφθεί κάποιος την ώρα που κάνει το κακό,
έπειτα να θέλει να το παρουσιάσει ως κάτι ωραίο.
ΑΝ. Θέλεις κάτι περισσότερο από το να με θανατώσεις, αφού με συνέλαβες;
ΚΡ. Εγώ τίποτα⸱ αφού έχω αυτό τα έχω όλα.
σου τίποτε δεν μου είναι ευχάριστο, ούτε ποτέ θα μου αρέσει,
έτσι και σ’ εσένα τα δικά μου είναι φυσικό να σου είναι δυσάρεστα.
Κι όμως από πού λαμπρότερη δόξα θα αποκτούσα, αν όχι από το να
ενταφιάσω τον αδελφό μου; Όλοι αυτοί θα το ομολογούσαν ότι τους αρέσει,
αν δεν τους έκλεινε το στόμα ο φόβος.
Αλλά ο τύραννος εκτός από τα πολλά άλλα πλεονεκτήματα που έχει,
μπορεί να κάνει και να λέει ό,τι θέλει.
1. Η Αντιγόνη οδηγείται από το φύλακα µπροστά στον Κρέοντα σιωπηλή και µε σκυφτό το κεφάλι. Πώς εξηγείτε αυτή της τη στάση και πώς νοµίζετε ότι την αντιλαµβάνεται ο Κρέων (441-442);
Η Αντιγόνη σκύβει το κεφάλι, επειδή είναι βυθισµένη στις σκέψεις της και όχι από αίσθηµα ενοχής ή φόβο. Αγνοεί τον Κρέοντα όπως και τις διαταγές του. Τον περιφρονεί και πιθανόν να µη θέλει να τον βλέπει. Ο Κρέοντας, άλλωστε, είναι εκείνος που της έχει προκαλέσει μεγάλη οδύνη και την έχει οδηγήσει σε μια πρόωρη αναμέτρηση με το ενδεχόμενο του θανάτου της.
Ο Κρέοντας, από τη δική του μεριά, µάλλον πιστεύει ότι η στάση της Αντιγόνης φανερώνει την ενοχή και το φόβο της. Δεν έχει αντιληφθεί τον πραγματικό αντίκτυπο που είχε η απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη στη συναισθηματική κατάσταση της Αντιγόνης. Η σιωπή στο θέατρο είναι δραµατικό στοιχείο που διεγείρει την προσοχή του θεατή.
2. Τι επιδιώκει να µάθει µε τις ερωτήσεις του ο Κρέων από την Αντιγόνη και σε τι αποσκοπεί µε αυτή την ανάκριση;
Θέλει τη δηµόσια οµολογία της Αντιγόνης ενώπιον όλων. Θέλει να αποδείξει πόσο κακός είναι ο χαρακτήρας της, πόσο πολύ κινδυνεύει η πόλη από τέτοια άτοµα. Μπορεί έτσι να στηρίξει και ηθικά τη θανατική της καταδίκη. Ίσως και να εύχεται να αγνοούσε η Αντιγόνη τη διαταγή του πιθανά για να µετριαστεί η ποινή της µε το ελαφρυντικό της άγνοιας, αλλά κυρίως για να νιώσει την εξουσία του πιο ασφαλή. Θα θεωρούσε την παράβαση της εντολής του λιγότερο προσβλητική, αν είχε προκύψει λόγω άγνοιας.
Παράλληλα, πάντως, ο Κρέοντας θέλει να είναι απολύτως σίγουρος για το κατά πόσο η Αντιγόνη έδρασε έχοντας γνώση των διαταγών του ή όχι, καθώς η ποινή που πρόκειται να της επιβάλει είναι βαρύτατη.
3. Με ποια επιχειρήµατα υπερασπίζεται η Αντιγόνη την πράξη της µπροστά στον Κρέοντα;
Η Αντιγόνη αξιοποιεί ως πρώτο επιχείρημά της το γεγονός πως το διάταγμα ενός θνητού ανθρώπου δεν μπορεί να θεωρηθεί ισχυρότερο από το θεϊκό δίκαιο. Εκείνη θα ήταν πρόθυμη να υπακούσει σε μια ανάλογη διαταγή, αν αυτή είχε προέλθει από τον Δία ή από τη σύνοικο των θεών του κάτω κόσμου, τη Δίκη. Προτίμησε, οπότε, να ακολουθήσει τους άγραφους νόμους και σταθερούς νόμους των θεών, καθώς αυτοί υπάρχουν διαχρονικά και η ισχύς τους είναι αναμφισβήτητη. Παραλλήλως, η Αντιγόνη επικαλείται ως επιχείρημα το γεγονός πως αν δεν υπάκουγε στο θεϊκό δίκαιο, θα αναγκαζόταν στην πορεία να βρεθεί υπόλογη απέναντι στους θεούς. Κάτι που δεν θα δεχόταν να το υποστεί εξαιτίας της αλαζονείας ενός άνδρα.
Στη συνέχεια η Αντιγόνη χρησιμοποιεί ως επιχείρημα την ίδια τη θνητή της φύση, επισημαίνοντας στον Κρέοντα πως ακόμη κι αν εκείνος δεν της επέβαλε τη σχετική ποινή εκείνη θα πέθαινε ούτως ή άλλως κάποια στιγμή, οπότε και θα περνούσε στη δικαιοδοσία των θεών του κάτω κόσμου. Τονίζει, μάλιστα, πως ο ενδεχόμενος πρόωρος θάνατός της δεν αποτελεί για εκείνη πηγή θλίψης, αλλά ευκαιρία λύτρωσης, διότι η ζωή της είναι γεμάτη οδύνες και βάσανα. Προχωρά, έτσι, στο να ακυρώσει το φόβητρο της θανατικής ποινής, καθώς αναγνωρίζει σε αυτή την απαλλαγή από τα δεινά της. Κλείνει, τέλος, την επιχειρηματολογία της αναφέροντας πως το μόνο που θα της προκαλούσε πόνο θα ήταν το να αφήσει άταφο το σώμα του νεκρού αδελφού της, διότι μόνο αυτό έχει πραγματική σημασία για εκείνη.
4. Πώς ορίζεται η σχέση ανάµεσα στο θείο και στον ανθρώπινο νόµο, σύµφωνα µε τις απόψεις που διατυπώνει γι’ αυτό το θέµα η Αντιγόνη;
Ο θεϊκός νόμος, σύμφωνα, με τις απόψεις της Αντιγόνης είναι αιώνιος και απαρασάλευτος, γεγονός που τον καθιστά σαφώς υπέρτερο του ανθρώπινου νόμου. Οι νόμοι των ανθρώπων, άλλωστε, είναι συχνά στιγμιαία δημιουργήματα, τα οποία ενδέχεται να ανταποκρίνονται στον εγωϊσμό ή στις λανθασμένες κρίσεις εκείνων που τους θεσπίζουν. Στοιχείο που φανερώνει με σαφήνεια την υπεροχή του θεϊκού νόμου, εφόσον αυτός υπάρχει από την αρχή της ανθρώπινης ύπαρξης και δεν υπόκειται σε αλλαγές, διότι δεν ικανοποιεί κάποια παροδική ανάγκη ή επιθυμία, αλλά διαχρονικές και ουσιώδεις επιταγές του ανθρώπινου βίου. Ένας ανθρώπινος νόμος, επομένως, μπορεί να θεσπίστηκε πολύ πρόσφατα και να έχει συντομότατη διάρκεια, σε αντίθεση με τους θεϊκούς νόμους που διακρίνονται για τη σταθερότητα και τη συνεχή παρουσία τους.
5. Ποια στάση διαµορφώνει η Αντιγόνη µπροστά στον πιθανό πρόωρο θάνατό της και πώς τη δικαιολογεί (460-464);
Ήξερα πολύ καλά πως θα πεθάνω, πώς όχι;
Έστω κι αν εσύ δεν το είχες διακηρύξει. Αν πεθάνω, λοιπόν,
πρόωρα, εγώ αυτό το θεωρώ κέρδος⸱
γιατί όποιος ζει σε πολλά δεινά, όπως εγώ,
πώς να μην είναι κερδισμένος όταν πεθαίνει;
Η Αντιγόνη δηλώνει με σαφή τρόπο πως το να πεθάνει πρόωρα δεν είναι κάτι που τη φοβίζει, είναι αντιθέτως κάτι που η ίδια το θεωρεί επωφελές, εφόσον θα την απαλλάξει από τις αλλεπάλληλες δυστυχίες που βιώνει. Επιχειρεί, μάλιστα, να γενικεύσει την άποψη αυτή τονίζοντας πως την ίδια στάση θα τηρούσε οποιοσδήποτε άλλος βρισκόταν αντιμέτωπος με τόσες συμφορές, όπως εκείνη. Η θαρραλέα, όμως, αυτή θέαση του θανάτου, όπως και η αναφορά της πως θα πέθαινε ούτως ή άλλως, ακόμη κι αν δεν το επέβαλε αυτό η διαταγή του Κρέοντα, μάς επιτρέπει να αντιληφθούμε ότι η ηρωίδα έχει ήδη αποφασίσει να θέσει τέρμα στη ζωή της. Έχει ήδη συμβιβαστεί με την ιδέα του θανάτου, γι’ αυτό και δεν της προκαλεί καμία αίσθηση φόβου. Δική της, άλλωστε, προτεραιότητα και, συνάμα, τελευταία της πράξη αποτελεί ο ενταφιασμός του αδελφού της.
6. Αντιµετώπισε η Αντιγόνη αρχικά το δίληµµα σε ποιο νόµο θα έπρεπε να υπακούσει (του Κρέοντα ή των θεών) ή επέλεξε να ακολουθήσει το θεϊκό νόµο χωρίς προηγουµένως να σκεφθεί τις συνέπειες από την παραβίαση των διαταγών του βασιλιά; Σε ποια συµπεράσµατα καταλήγει κανείς λαµβάνοντας υπόψη του τη µέχρι τώρα εξέλιξη του δράµατος;
Για την Αντιγόνη δεν υπήρξε κανένα δίληµµα. Οι τόσες συµφορές που βάρυναν την οικογένειά της και η εκπλήρωση του χρέους της την οδήγησαν στην απόφαση να πεθάνει. Ήταν µια λύση που την προτιµούσε και τη θεωρούσε µικρότερο κακό από το να δεχθεί τις αποφάσεις του Κρέοντα. Με αυτές τις σκέψεις αγνοεί τις απειλές του βασιλιά ότι θα τη θανατώσει. Για την Αντιγόνη το θεϊκό δίκαιο και το καθήκον απέναντι στον αδελφό της υπερτερούν ξεκάθαρα έναντι των διαταγών του θνητού Κρέοντα. Δεν τέθηκε, έτσι, για εκείνη κανένα ζήτημα σχετικά με το ποια είναι η ορθή -επί της ουσίας η μόνη- επιλογή δράσης.
7. Να εντοπίσετε τα σηµεία του κειµένου, όπου η Αντιγόνη αξιολογεί τις διαταγές του Κρέοντα (458-464) και χαρακτηρίζει τον ίδιο.
Τα σηµεία του κειµένου είναι οι στίχοι 453-454, 458-459 και 470.
«ούτε θεώρησα ότι τα κηρύγματα τα δικά σου έχουν τέτοια δύναμη,
ώστε τους άγραφους και απαρασάλευτους νόμους των θεών
να μπορείς να ξεπεράσεις εσύ, αν και είσαι θνητός.»
«Γι’ αυτά εγώ δεν επρόκειτο, κανενός άνδρα
επειδή φοβήθηκα την αλαζονεία να τιμωρηθώ μπροστά στους θεούς⸱»
«Σε σένα αν φαίνεται ότι τώρα τυχαίνει να κάνω ανοησίες,
σχεδόν θεωρούμαι ανόητη από έναν ανόητο.»
α) Οι διαταγές του δεν µπορεί να είναι ανώτερες από το θείο νόµο. Ιδίως, εφόσον αυτές έχουν ως κίνητρο την αλαζονεία ενός ανασφαλή ηγέτη. Ο ίδιος, άλλωστε, χαρακτηρίζεται εγωιστής και ανόητος, αν πιστεύει ότι η πράξη της ήταν ανόητη, διότι προφανώς δεν μπορεί να αντιληφθεί το λάθος του και να κατανοήσει πως η διαταγή του έρχεται σε σύγκρουση με το υπέρτερο και ιερό θεϊκό δίκαιο.
8. Στο λόγο της η Αντιγόνη δεν προβάλλει ως κίνητρο της πράξης της την αδελφική αγάπη (όπως στον πρόλογο), αλλά την πίστη της στους νόµους των θεών. Ποιοι λόγοι οδηγούν, κατά την άποψή σας, την Αντιγόνη να επιλέξει αυτή την τακτική αντιπαράθεσης µε τον Κρέοντα;
Η Αντιγόνη δεν απολογείται, δεν αναζητά δικαιολογίες και ελαφρυντικά, δε θέλει να συγκινήσει τον Κρέοντα, δεν την ενδιαφέρει καν η άποψή του. Γι’ αυτήν τα κίνητρά της είναι αυτονόητα και δεν έχουν να κάνουν µονάχα µε την αδελφική αγάπη. Οι αξίες όµως, µε τις οποίες θέλει να δικαιώσει δηµόσια την πράξη της, θα έπρεπε να είναι το ίδιο ισχυρές ή και ισχυρότερες ακόµη από αυτές που αντιπροσωπεύει ο Κρέοντας. Οι νόµοι των θεών βρίσκονται πάνω από τους νόµους των ανθρώπων κι έτσι το δίκιο είναι µε το µέρος της. Η αγάπη προς τον αδελφό της θα µπορούσε να θεωρηθεί ως µια καλή δικαιολογία για την «παράνοµη» πράξη της και θα της έδινε, ίσως, πολλά ελαφρυντικά. Θα ήταν ένα ευγενές κίνητρο, αλλά τίποτε παραπάνω. Η υπακοή όµως στους νόµους των θεών είναι ανάγκη και όχι κίνητρο. Και σε µια αντιπαράθεση µε τον Κρέοντα µόνο ο σεβασµός προς τους νόµους των θεών θα δικαίωνε πλήρως την παρακοή της απέναντι στην κοσµική του εξουσία.
9. Πώς χαρακτηρίζει ο χορός (στ. 471-472) την πράξη και τη συµπεριφορά της Αντιγόνης; Νοµίζετε ότι συµφωνεί µαζί της ή την αποδοκιµάζει; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
«Φαίνεται πως ο χαρακτήρας της κόρης είναι σκληρός από σκληρό πατέρα⸱
δεν γνωρίζει πώς να υποχωρεί στα δεινά.»
Το σχόλιο του χορού για την πράξη και τη γενικότερη συμπεριφορά της Αντιγόνης δεν συνιστά σαφή αποδοκιμασία των όσων πράττει η ηρωίδα. Εκφράζει περισσότερο την αίσθηση δέους που του προκαλεί με το αγέρωχο ύφος της η Αντιγόνη και του θυμίζει την επίμονη προσπάθεια του Οιδίποδα να ανακαλύψει την πραγματική ταυτότητα των γονιών του. Όπως ο Οιδίποδας οδηγήθηκε με δική του επιμονή στην πτώση του, έτσι και η Αντιγόνη, υπερασπιζόμενη το θεϊκό δίκαιο και την τιμή του νεκρού αδελφού της, θα οδηγηθεί στο πρόωρο τέλος της. Ο χορός κυρίως ανησυχεί για το πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα για την ηρωίδα παρά την αποδοκιμάζει. Είναι, άλλωστε, πολύ πιθανό πως ο χορός συμφωνεί με την πράξη της Αντιγόνης, δεν μπορεί όμως να δηλώσει κάτι τέτοιο, διότι φοβάται την αντίδραση του Κρέοντα.
10. Από τα λόγια του Κρέοντα (473-496) να επισηµάνετε τα στοιχεία που αποδίδουν το ήθος του και να τον χαρακτηρίσετε.
Στο χωρίο αυτό φανερώνεται πλήρως τόσο η αυταρχικότητα του Κρέοντα όσο και η αδυναμία του να αντικρίσει και να αξιολογήσει τη δική του στάση απέναντι στην κατάσταση. Οι απειλές που διατυπώνει στο απόσπασμα αυτό δείχνουν πως αισθάνεται ότι έχει πληγωθεί ο ανδρισμός του και πως έχει απαξιωθεί η βασιλική του ιδιότητα, γεγονός που έχει ως συνέπεια να ενταθεί περαιτέρω ο θυμός του. Απειλεί, λοιπόν, πως έχει τη δυνατότητα να λυγίσει και τους ποιο αδάμαστους χαρακτήρες σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει το κύρος του και να δείξει πως δεν τον πτοεί η απειθαρχία της Αντιγόνης. Την χαρακτηρίζει, άλλωστε, δούλο των άλλων, φανερώνοντας το τυραννικό του ήθος, εφόσον θεωρεί υποτελή του ακόμη και τη βασιλοκόρη της Θήβας, την οποία όφειλε να φροντίζει και να προστατεύει ο ίδιος από τη στιγμή που εκείνη έμεινε χωρίς πατέρα και χωρίς αδελφούς. Μέσα στο θυμό του, μάλιστα, δεν διστάζει να διαπράξει ύβρη λέγοντας πως σκοπεύει να τη φονεύσει, έστω κι αν ανήκει στον στενότερο συγγενικό του κύκλο, που προστατεύεται από τον «ερκεῖο» Δία. Εκείνο που τον απασχολεί περισσότερο είναι να την τιμωρήσει για το πλήγμα που επέφερε στον εγωισμό του. Παρασυρμένος από τον θυμό και την αίσθηση πως απειλείται η εξουσία του παρερμηνεύει την απόγνωση της Ισμήνης για ενοχή και είναι έτοιμος να τη θανατώσει κι εκείνη. Με τρόπο απόλυτα εγωκεντρικό εκλαμβάνει οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του ως ένδειξη αμφισβήτησης της δικής του δύναμης, χωρίς ποτέ να καταλαβαίνει ότι η δράση των άλλων προσώπων έχει πολύ πιο ανθρώπινα και προσωπικά κίνητρα, τα οποία διόλου δεν αφορούν το κύρος ή την εξουσία εκείνου.
11. Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι ο Κρέων, ενώ αρχικά είχε απευθύνει τις ερωτήσεις του στην Αντιγόνη, µετά τα τελευταία της λόγια δεν απευθύνεται πλέον σ’ αυτή, αλλά στο χορό;
Φαινοµενικά η απάντησή του απευθύνεται στο χορό, ενώ πραγµατικός αποδέκτης της είναι η Αντιγόνη (και οποιοσδήποτε αµφισβητεί την εξουσία του). Με τον τρόπο αυτό:
12. Με ποιες παρατηρήσεις του προσπαθεί ο Κρέων να κάµψει την αγέρωχη στάση της Αντιγόνης στους στίχους 473-478 και να την τροµοκρατήσει; Πόσο αποτελεσµατική είναι αυτή η προσπάθειά του; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας µε στοιχεία του κειµένου.
Ο Κρέοντας απευθυνόμενος στον χορό επισημαίνει: α) πως και οι πιο ισχυροί και αλύγιστοι χαρακτήρες ταπεινώνονται συχνά, β) πως ακόμη και ο πιο σκληρός σίδηρος όταν τον πυρακτώνουν για να τον κάνουν ακόμη σκληρότερο, ενδέχεται πολλές φορές να σπάσει και να θρυμματιστεί, και γ) πως τα πιο άγρια άλογα μπορεί να τα δαμάσει κάποιος με μικρό χαλινάρι. Οι παρατηρήσεις αυτές που αντλούνται από την εμπειρική παρατήρηση της ζωής, αν και αποσκοπούν στον να προκαλέσουν τρόμο στην Αντιγόνη αστοχούν, διότι εκείνο που δεν έχει κατανοήσει ο Κρέοντας είναι πως η ανιψιά του έχει ήδη συμβιβαστεί με την ιδέα του επικείμενου θανάτου της, οπότε δεν αισθάνεται πια κανέναν φόβο. Όπως, άλλωστε, το δηλώνει η ίδια στον στίχο 497: «Θέλεις κάτι περισσότερο από το να με θανατώσεις, αφού με συνέλαβες;». Η Αντιγόνη όχι μόνο δεν φοβάται, αλλά αντικρίζει κιόλας τη συνομιλία της με τον Κρέοντα ως περιττή καθυστέρηση. Είναι έτοιμη να θυσιάσει τη ζωή της για χάρη του νεκρού αδελφού της.
13. Να ερµηνεύσετε τα λόγια του Κρέοντα στους στίχους 473-478 έτσι ώστε να γίνει φανερή η τραγική ειρωνεία.
«Αλλά μάθε ότι τα πιο αλύγιστα φρονήματα
ταπεινώνονται συχνά, και τον σκληρότερο
σίδηρο πυρακτωμένο, για να γίνει άκαμπτος,
να σπάει και να κομματιάζεται τις πιο πολλές φορές μπορείς να δεις.
Με μικρό χαλινάρι γνωρίζω τα αγριεμένα άλογα
δαμάζονται⸱»
Ο Κρέοντας απευθυνόμενος στον χορό αναφέρει τα λόγια αυτά υπονοώντας πως όσο δυναμική και αν είναι η Αντιγόνη, υπάρχει ο τρόπος να κάμψει κάποιος το ηθικό της και να την κάνει να λυγίσει. Ο τρόπος, ωστόσο, με τον οποίο παρουσιάζει τον χαρακτήρα της Αντιγόνης φανερώνει επί της ουσίας περισσότερο τη δική του προσωπικότητα. Ο αλύγιστος και σκληρός χαρακτήρας που χρειάζεται να τεθεί υπό έλεγχο, διότι έχει ξεπεράσει το μέτρο είναι ο ίδιος ο Κρέοντας. Όλα αυτά, άλλωστε, που εκείνος αφήνει να εννοηθεί πως θα επιχειρήσει να εφαρμόσει στην περίπτωση της Αντιγόνης, θα καταλήξει να τα βιώσει ο ίδιος. Οι θεατές θα τον δουν να λυγίζει και να καταρρέει, όταν θα έρθει αντιμέτωπος με τις συνέπειες της πεισματώδους συμπεριφοράς του και της απροθυμίας του να αναγνωρίσει εγκαίρως το λάθος του.
14. Ποιες κατηγορίες προσάπτει συνολικά ο Κρέων στην Αντιγόνη στην προσπάθειά του να µην αφήσει καµιά αµφιβολία ότι η ποινή που της επιβάλλει είναι δίκαιη;
α) Παράκουσε τις εντολές του. β) Είχε το θράσος να καυχηθεί για την πράξη της δηµοσίως χωρίς να δείξει καµία µεταµέλεια. γ) Είχε το θράσος, αυτή, µια γυναίκα, να αµφισβητήσει τις αποφάσεις ενός άντρα και βασιλιά.
15. Εξετάζοντας τα λόγια του Κρέοντα στους στίχους 473-496, να αναφέρετε τα σφάλµατα που διαπράττει και που θα τον οδηγήσουν στο τραγικό του τέλος.
α) Αγνοεί τους νόµους των θεών για την ταφή των νεκρών. β) Περιφρονεί µε την απόφασή του τον ἑρκεῖο Δία, τον προστάτη της οικογένειας. γ) Κατηγορεί άδικα και χωρίς κανένα αποδεικτικό στοιχείο την Ισµήνη ότι παραβίασε τις εντολές του.
17. ΄Εχοντας υπόψη τη µακρά δηµοκρατική παράδοση της Αθήνας, ποια απήχηση εκτιµάτε ότι είχε στους Αθηναίους η άποψη του Κρέοντα, ότι ο πολίτης είναι δούλος των αρχόντων;
18. Να εξηγήσετε ποιοι παράγοντες εµποδίζουν τον Κρέοντα να κρίνει την πράξη της Αντιγόνης ψύχραιµα και να αποφύγει τα σφάλµατα που θα του προξενήσουν στο τέλος τόσες συµφορές.
α) Η δέσµευση που ανέλαβε µε τις προγραµµατικές του δηλώσεις. β) Η υπεροψία και η αλαζονεία, που ενισχύεται από το βασιλικό αξίωµα· βάζει τον εαυτό του και τις αποφάσεις του πάνω από όλους και όλα. γ) Ο υπερτροφικός εγωισµός του και η υπερηφάνειά του: Θεωρεί προσωπική προσβολή την παραβίαση των διαταγών του και χάνει εντελώς την ψυχραιµία του, όταν διαπιστώνει ότι είναι γυναίκα αυτή που τις παραβιάζει. δ) Η αυταρχική νοοτροπία του κατά την άσκηση της εξουσίας: Ο πολίτης είναι δούλος του άρχοντα.
19. Ποια είναι η σηµασία της λέξης ἀνήρ, όπως τη χρησιµοποιεί ο Κρέων στο στίχο 484; Τι δηλώνει η επανάληψή της και µάλιστα στον ίδιο στίχο;
«Αλήθεια, τώρα εγώ δεν είμαι άνδρας, αυτή ο άνδρας»
Ο Κρέοντας με τη χρήση της λέξης ἀνήρ παραπέμπει στις βασικές αρχές της πατριαρχικής κοινωνίας, στο πλαίσιο της οποίας οι γυναίκες όφειλαν να σέβονται και να υπακούν κάθε άνδρα -ανεξάρτητα από το αν εκείνος είχε κάποιο αξίωμα ή όχι-, εφόσον εκείνες ήταν υποδεέστερες. Οι γυναίκες δεν είχαν το δικαίωμα να λαμβάνουν πρωτοβουλίες, να δρουν πέρα από τα περιορισμένα όρια της θέσης τους, και φυσικά δεν είχαν κανένα δικαίωμα να αψηφούν τις εντολές ενός άνδρα. Το γεγονός, έτσι, ότι η Αντιγόνη αψήφησε τις εντολές του Κρέοντα συνιστά διπλή και αδιανόητη αυθάδεια, καθώς παράκουσε όχι μόνο τη διαταγή του βασιλιά της πόλης της, αλλά και τη διαταγή ενός άνδρα –ειδικότερα του μόνου άνδρα που είχε απομείνει στην οικογένειά της.
20. Πώς κατέληξε ο Κρέων στο συµπέρασµα ότι συνεργός στην ταφή ήταν και η Ισµήνη; Να ελέγξετε το συλλογισµό του και να αποκαλύψετε τις αδυναµίες του.
Ο Κρέοντας βλέποντας μέσα στο παλάτι την Ισμήνη να οδύρεται και να μην μπορεί να ελέγξει τον εαυτό της οδηγείται στο συμπέρασμα πως η κατάστασή της αυτή αποτελεί φανέρωμα της ένοχης συνείδησής της. Θεωρεί, δηλαδή, πως συνεργάστηκε με την Αντιγόνη και πως τώρα δεν μπορεί να κρύψει τις τύψεις της για την «ασεβή» αυτή πράξη. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η Ισμήνη λυγίζει από πόνο μπροστά στα συνειδητοποίηση πως σύντομα θα χάσει την αδελφή της. Τα δάκρυά της, άρα, συνιστούν εκδήλωση ψυχικής οδύνης για την αδελφή της και όχι αποτέλεσμα των δήθεν ενοχών της. Ο Κρέοντας παρερμηνεύει τη συμπεριφορά της Ισμήνης, καθώς δεν λαμβάνει υπόψη του τον εύλογο αντίκτυπο που θα είχε σε εκείνη η σύλληψη της Αντιγόνης και η γνώση της βαριάς ποινής που αναλογεί στην πράξη της. Αν, επομένως, σκεφτόταν καθαρότερα θα μπορούσε να αναγνωρίσει το ξέσπασμα της αδελφικής αγάπης και δεν θα οδηγούταν στο παρακινδυνευμένο και αστήριχτο συμπέρασμα πως η Ισμήνη νιώθει ενοχές.
22. Ποια είναι η ὕβρις της Αντιγόνης στην οποία αναφέρεται ο Κρέων στο στίχο 482;
«αυτή η αυθάδεια, αφού έκανε την πράξη, είναι η δεύτερη,
το να καυχιέται γι’ αυτά και να χλευάζει, ενώ τα έχει διαπράξει.»
Το γεγονός ότι η Αντιγόνη αναλαμβάνει άφοβα την ευθύνη για τον ενταφιασμό του Πολυνείκη συνιστά κατά την άποψη του Κρέοντα αυθάδεια. Εφόσον από τη δική του οπτική ο Πολυνείκης δεν άξιζε καμία νεκρική τιμή, το ότι η Αντιγόνη δηλώνει πως δεν θα ανεχόταν να αφεθεί άταφο το σώμα του αδελφού της αποτελεί για τον Κρέοντα απευθείας αμφισβήτηση της βασιλικής του εξουσίας. Αδυνατεί στο σημείο αυτό ο Κρέοντας να αναγνωρίσει πως κίνητρο της Αντιγόνης υπήρξε η αγάπη για τον αδελφό της και ο σεβασμός για το θεϊκό δίκαιο, γι’ αυτό και αντιμετωπίζει τη θαρραλέα στάση της όχι ως πράξη αυτοθυσίας, αλλά ως ανεπίτρεπτη αυθάδεια απέναντι στον ίδιο ως ανώτατο άρχοντα της πόλης.
23. θέλεις τι µεῖζον, τί δῆτα µέλλεις; (497, 499): Ποιο νόηµα αποκτούν τα λόγια της Αντιγόνης στην περίπτωση αυτή; Να αναφερθείτε στο ύφος της ηρωίδας και να το αιτιολογήσετε.
Αποτελούν πρόκληση, σαρκασµό και ειρωνεία για τον Κρέοντα. Διαµορφώνουν ανάλογα το ύφος της ηρωίδας. Αυτό το φραστικό «όπλο» επιλέγει η Αντιγόνη απέναντι στο βασιλιά α) επειδή ταιριάζει στο χαρακτήρα της, β) για να του δείξει την περιφρόνησή της, γ) για να τον εξευτελίσει στα µάτια των πολιτών της Θήβας, δ) επειδή εκµηδενίζει το φόβο της θανατικής ποινής και έτσι του αφαιρεί και την τελευταία ικανοποίηση, ότι µε την απειλή του θανάτου θα την κάνει να λυγίσει.
«Αλλά ο τύραννος εκτός από τα πολλά άλλα πλεονεκτήματα που έχει,
μπορεί να κάνει και να λέει ό,τι θέλει.»
Ο Κρέοντας, σύμφωνα με την Αντιγόνη, ασκεί τυραννικά την εξουσία καθιστώντας τη δική του αυθαίρετη βούληση απαράβατο νόμο. Αρνούμενος να λάβει υπόψη του τις απόψεις των άλλων ανθρώπων οδηγείται σε ακραία λάθη, εφόσον αισθάνεται πως έχει το δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει, αλλά και να αντιμετωπίζει τους άλλους με απολύτως υποτιμητικό τρόπο, μιας και δεν αναγνωρίζει καμία αξία στη γνώμη και στις αντιλήψεις τους. Πρόκειται, άρα, για μια αυταρχική εξουσία του ενός ανδρός, την οποία δεν έχει κανένας το δικαίωμα να την κρίνει ή να αμφισβητήσει καμία πτυχή της, έστω κι αν ο άρχοντας διαπράττει σφάλματα.
25. Ποια είναι η γνώµη του χορού για τις αποφάσεις του Κρέοντα σύµφωνα µε την άποψη της Αντιγόνης;
Η Αντιγόνη θεωρεί και υποστηρίζει πως οι γέροντες του χορού συμφωνούν μαζί της και επιδοκιμάζουν την πράξη της, αλλά αποφεύγουν να το δηλώσουν, διότι φοβούνται την αντίδραση του Κρέοντα. Η ηρωίδα είναι τόσο απόλυτα πεπεισμένη πως έχει δίκιο, ώστε πιστεύει πως κάθε πολίτης της πόλης συμμερίζεται και υποστηρίζει τη στάση της. Αν, μάλιστα, ο Κρέοντας είχε έναν πιο ήπιο χαρακτήρα, θα έβρισκε κι ο χορός, κατά τη γνώμη της Αντιγόνης, το κουράγιο να εκφράσει ανοιχτά τη γνώμη του, χωρίς το φόβο πως θα τιμωρηθεί με σκληρότητα.
26. Γιατί ο χορός αποφεύγει να εκφράσει ανοιχτά την άποψή του για την πράξη της Αντιγόνης;
Ο χορός, αν και αποτελείται από γέροντες της Θήβας, οι οποίοι θεωρητικώς
θα έπρεπε να έχουν περισσότερο θάρρος, επιλέγει να μη συμπαρασταθεί ενεργά στην
Αντιγόνη από φόβο απέναντι στον Κρέοντα. Πιθανά μια σθεναρή αντίδραση του χορού
θα μπορούσε να κλονίσει την αποφασιστικότητα του βασιλιά. Ωστόσο, ο χορός δεν
θέλει να διακινδυνεύσει μια αντιπαράθεση μαζί του, διότι έχει την ανησυχία πως
ίσως εκείνος στραφεί εναντίον τους και τους καταδικάσει σε θάνατο, όπως έκανε
και στην περίπτωση της Αντιγόνης.
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου