Αρχαία Ελληνικά: Κλίση αντωνυμιών

Carol Leigh

Αρχαία Ελληνικά: Κλίση αντωνυμιών

ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ

Αντωνυμίες λέγονται οι κλιτές λέξεις που χρησιμοποιούνται στο λόγο κυρίως στη θέση ονομάτων (ουσιαστικών ή επιθέτων): ῥώμη μετὰ μὲν φρονήσεως ὠφέλησεν, ἄνευ δὲ ταύτης (δηλ. τῆς φρονήσεως) ἔβλαψε – τοὺς ἀγαθοὺς ἄνδρας πάντες τιμῶσι· τοιοῦτοι (δηλ. ἀγαθοί) καὶ ὑμεῖς γίγνεσθε.

Τα είδη των αντωνυμιών

Οι αντωνυμίες είναι εννέα ειδών:

1) προσωπικές, 2) δεικτικές, 3) οριστικές ή επαναληπτικές, 4) κτητικές, 5) αυτοπαθητικές, 6) αλληλοπαθητικές, 7) ερωτηματικές, 8) αόριστες και 9) αναφορικές.

1. Προσωπικές αντωνυμίες

Προσωπικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν τα τρία πρόσωπα του λόγου.

Πρώτο πρόσωπο είναι εκείνο που μιλεί: εγώ·

Δεύτερο πρόσωπο είναι εκείνο που του μιλούμε: σύ·

Τρίτο πρόσωπο είναι εκείνο για το οποίο γίνεται λόγος: αὐτός, ἐκεῖνος κτλ.

Οι προσωπικές αντωνυμίες κλίνονται έτσι:

Ενικός αριθμός

α΄ πρόσ.: ἐγὼ - ἐμοῦ, μου - ἐμοί, μοι - ἐμέ, με

β΄ πρόσ.: σὺ - σοῦ, σου - σοί, σοι - σέ, σε

γ΄ πρόσ.: -- - (οὗ) - οἷ, οἱ - (ἓ)

Πληθυντικός αριθμός

α΄ πρόσ.: ἡμεῖς - ἡμῶν - ἡμῖν - ἡμᾶς

β΄ πρόσ.: ὑμεῖς - ὑμῶν - ὑμῖν - ὑμᾶς

γ΄ πρόσ.: (σφεῖς) - (σφῶν) - σφίσι(ν) - (σφᾶς)

Σημείωση 1. Από τους τύπους του γ΄ προσώπου εύχρηστοι ήταν κυρίως οι τύποι της δοτικής οἷ, σφίσι(ν). Συνήθως στις θέση της προσωπικής αντωνυμίας του γ΄ προσώπου οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν στην ονομαστική τις δεικτικές αντωνυμίες οὗτος, ἐκεῖνος, ὅδε και στις πλάγιες πτώσεις την επαναληπτική αντωνυμία αὐτός.

Σημείωση 2. Οι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών, όταν χρειάζεται να δηλωθεί έμφαση, παίρνουν στο τέλος το εγκλιτικό μόριο γε (= βέβαια ή τουλάχιστο) και τονίζονται έτσι: ἔγωγε, ἐμοῦγε, ἐμέγε - ἡμεῖσγε κτλ. – σύγε, σοῦγε κτλ.

Η ονομαστική και αιτιατική του πληθυντικού των προσωπικών αντωνυμιών παίρνουν περισπωμένη: ἡμεῖς, ἡμᾶς - ὑμεῖς, ὑμᾶς - σφεῖς, σφᾶς (με συναίρεση από το ἡμέ-ες, ἡμέ-ας κτλ.).

2. Δεικτικές αντωνυμίες

Δεικτικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν δείξιμο (αισθητό ή νοητό).

Δεικτικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής είναι οι ακόλουθες (όλες τρικατάληκτες με τρία γένη):

1. οὗτος, αὕτη, τοῦτο

2. ἐκεῖνος, ἐκείνη, ἐκεῖνο

3. ὅδε, ἥδε, τόδε (= αυτός εδώ, αυτός δα, ο εξής)

4. τοιόσδε, τοιάδε, τοιόνδε ή τοιοῦτος, τοιαύτη, τοιοῦτο(ν) (= τέτοιος).

5. τηλικόσδε, τηλικήδε, τηλικόνδε ή τηλικοῦτος, τηλικαύτη, τηλικοῦτο(ν) (= τόσο μεγάλος).

1) Η αντωνυμία οὗτος, αὗτη, τοῦτο κλίνεται έτσι:

Ενικός αριθμός

οὗτος - τούτου - τούτῳ - τοῦτον - (ὦ) οὗτος

αὕτη - ταύτης - ταύτῃ - ταύτην - (ὦ) αὕτη

τοῦτο - τούτου - τούτῳ - τοῦτο - ---

Πληθυντικός αριθμός

οὗτοι - τούτων - τούτοις - τούτους

αὗται - τούτων - ταύταις - ταύτας

ταῦτα - τούτων - τούτοις - ταῦτα

Σημείωση. Το (ὦ) οὗτος και το (ὦ) αὕτη χρησιμοποιούνται ως κλητικές της προσωπικής αντωνυμίας σύ. Καμιά άλλη αντωνυμία δεν έχει κλητική.

2) Η αντωνυμία ἐκεῖνος, ἐκείνη, ἐκεῖνο κλίνεται ως τρικατάληκτο επίθετο της β΄ κλίσης σε -ος, -η, -ον, αλλά χωρίς το τελικό ν στο ουδέτερο.

Ενικός αριθμός

ἐκεῖνος - ἐκείνου - ἐκείνῳ - ἐκεῖνον

ἐκείνη - ἐκείνης - ἐκείνῃ - ἐκείνην

ἐκεῖνο - ἐκείνου - ἐκείνῳ - ἐκεῖνο

Πληθυντικός αριθμός

ἐκεῖνοι - ἐκείνων - ἐκείνοις - ἐκείνους

ἐκεῖναι - ἐκείνων - ἐκείναις - ἐκείνας

ἐκεῖνα - ἐκείνων - ἐκείνοις - ἐκεῖνα

3) Η αντωνυμία ὅδε, ἥδε, τόδε σχηματίστηκε από το άρθρο ὁ, ἡ, τὸ (που αρχικά είχε δεικτική σημασία) μαζί με το εγκλιτικό δεικτικό μόριο δὲ στο τέλος του. Κλίνεται όπως το άρθρο με το εγκλιτικό μόριο δὲ.

Ενικός αριθμός

ὅδε - τοῦδε - τῷδε - τόνδε

ἥδε - τῆσδε - τῇδε - τήνδε

τόδε - τοῦδε - τῷδε - τόδε

Πληθυντικός αριθμός

οἵδε - τῶνδε - τοῖσδε - τούσδε

αἵδε - τῶνδε - ταῖσδε - τάσδε

τάδε - τῶνδε - τοῖσδε - τάδε

4) Οι αντωνυμίες τοιόσδε, τοιάδε, τοιόνδε — τοσόσδε, τοσήδε, τοσόνδε και τηλικόσδε, τηλικήδε, τηλικόνδε (που απαρτίζονται από τις αρχαιότερες αντωνυμίεςτοῖος, τόσος, τηλίκος και το εγκλιτικό μόριο δὲ) κλίνονται μόνο κατά το πρώτο μέρος τους, με το μόριο δὲ αμετάβλητο:

Ενικός αριθμός

τοιόσδε - τοιοῦδε - τοιῷδε - τοιόνδε

τοιάδε - τοιᾶσδε - τοιᾷδε - τοιάνδε

τοιόνδε - τοιοῦδε - τοιῷδε - τοιόνδε

Πληθυντικός αριθμός

τοιοίδε - τοιῶνδε - τοιοῖσδε - τοιούσδε

τοιαίδε - τοιῶνδε - τοιαῖσδε - τοιάσδε

τοιάδε - τοιῶνδε - τοιοῖσδε – τοιάδε

Ενικός αριθμός

τοσόσδε - τοσοῦδε - τοσῷδε - τοσόνδε

τοσήδε - τοσῆσδε - τοσῇδε - τοσήνδε

τοσόνδε - τοσοῦδε - τοσῷδε - τοσόνδε

Πληθυντικός αριθμός

τοσοίδε - τοσῶνδε - τοσοῖσδε - τοσούσδε

τοσαίδε - τοσῶνδε - τοσαῖσδε - τοσάσδε

τοσάδε - τοσῶνδε - τοσοῖσδε - τοσάδε

Ενικός αριθμός

τηλικόσδε - τηλικοῦδε - τηλικῷδε - τηλικόνδε

τηλικήδε - τηλικῆσδε - τηλικῇδε - τηλικήνδε

τηλικόνδε - τηλικοῦδε - τηλικῷδε - τηλικόνδε

Πληθυντικός αριθμός

τηλικοίδε - τηλικῶνδε - τηλικοῖσδε - τηλικούσδε

τηλικαίδε - τηλικῶνδε - τηλικαῖσδε - τηλικάσδε

τηλικάδε - τηλικῶνδε - τηλικοῖσδε - τηλικάδε

5) Οι αντωνυμίες τοιοῦτος, τοσοῦτος, τηλικοῦτος (που είναι σύνθετες από τις αρχαιότερες αντωνυμίες τοῖος, τόσος, τηλίκος και την αντων. οὗτος) κλίνονται έτσι:

Ενικός αριθμός

τοιοῦτος - τοιούτου - τοιούτῳ - τοιοῦτον

τοιαύτη - τοιαύτης - τοιαύτῃ - τοιαύτην

τοιοῦτο(ν) - τοιούτου - τοιούτῳ - τοιοῦτο(ν)

Πληθυντικός αριθμός

τοιοῦτοι - τοιούτων - τοιούτοις - τοιούτους

τοιαῦται - τοιούτων - τοιαύταις - τοιαύτας

τοιαῦτα - τοιούτων - τοιούτοις - τοιαῦτα

Ενικός αριθμός

τοσοῦτος - τοσούτου - τοσούτῳ - τοσοῦτον

τοσαύτη - τοσαύτης - τοσαύτῃ - τοσαύτην

τοσοῦτο(ν) - τοσούτου - τοσούτῳ - τοσοῦτο(ν)

Πληθυντικός αριθμός

τοσοῦτοι - τοσούτων - τοσούτοις - τοσούτους   

τοσαῦται - τοσούτων - τοσαύταις - τοσαύτας

τοσαῦτα - τοσούτων - τοσούτοις - τοσαῦτα

Ενικός αριθμός

τηλικοῦτος - τηλικούτου - τηλικούτῳ - τηλικοῦτον

τηλικαύτη - τηλικαύτης - τηλικαύτῃ - τηλικαύτην

τηλικοῦτο(ν) - τηλικούτου - τηλικούτῳ - τηλικοῦτο(ν)

Πληθυντικός αριθμός

τηλικοῦτοι - τηλικούτων - τηλικούτοις - τηλικούτους

τηλικαῦται - τηλικούτων - τηλικαύταις - τηλικαύτας

τηλικαῦτα - τηλικούτων - τηλικούτοις - τηλικαῦτα

Σημείωση 1. Το ουδέτερο στις παραπάνω αντωνυμίες σχηματίζει συχνότερα την ονομαστική και αιτιατική ενικού χωρίς το τελικό ν. 

Σημείωση 2. Οι δεικτικές αντωνυμίες παίρνουν πολλές φορές στο τέλος ένα -ι (δεικτικό) για να δηλωθεί πιο έντονα η δεικτική σημασία τους∙ ο τόνος τότε κατεβαίνει στο δεικτικό -ι και, αν πριν απ’ αυτό υπάρχει βραχύχρονο φωνήεν, αυτό αποβάλλεται: οὑτοσί, τουτουί κτλ. - αὑτηί, ταυτησί κτλ. - τουτί (= τοῦτο -ι), ταὑτί (= ταῦτα -ι), ὁδί (= ὅδε -ι) κτλ.

Σημείωση 3. Αρχαιότερα ως δεικτική αντωνυμία χρησίμευε και το άρθρο (ὁ, ἡ, το) που διατήρησε και αργότερα την αντωνυμική σημασία του σε ορισμένες περιπτώσεις∙ π.χ. τόν καί τόν, τό καί τό, τά καί τά (= αὐτόν καί αὐτόν, αὐτό καί αὐτό, αὐτά καί αὐτά) - ὁ μέν… ὁ δε σε κάθε γένος, πτώση και αριθμό (= ὁ ἕνας… ὁ ἄλλος∙ πληθ. = μερικοί… μερικοί) - ὁ δέ, ἡ δέ, τό δέ σε κάθε πτώση και αριθμό (αντί: οὗτος δέ, αὕτη δέ, τοῦτο δέ) - ὁ γάρ ἦλθε (αντί: οὗτος γάρ ἦλθε).

Επίσης δεικτική αντωνυμία ήταν και η ομηρική και ποιητική ὃς (= οὗτος), θηλ. ἢ (= αὕτη), ουδ. ὃ (= τοῦτο). Η αντωνυμία αυτή στην αττική διάλεκτο έμεινε στις φράσεις: καί ὅς (αντί: καί οὗτος), καί ἢ (αντί: καί αὕτη) - ἦ δ’ ὃς (= είπε αυτός), ἦ δ’ ἢ (= είπε αυτή).  

3. Οριστική ή επαναληπτική αντωνυμία

Η αντωνυμία αὐτός, αὐτή, αὐτό στην αρχαία ελληνική είναι οριστική ή επαναληπτική.

1) Οριστική είναι η αντωνυμία αὐτός (σε όλες τις πτώσεις) όταν χρησιμεύει για να ορίσει κάτι (δηλ. να το ξεχωρίσει από άλλα): τὴν στρατείαν αὐτὸς Ξέρξης ἤγαγε (= μόνος του ο Ξ., αυτός ο ίδιος και όχι άλλος) — ἔσωσε καὶ αὐτὸν καὶ τοὺς παῖδας (και αυτόν τον ίδιο και τα παιδιά).

Σημείωση: Η αντωνυμία αὐτός λέγεται και διασταλτική, γιατί διαστέλλει (ξεχωρίζει) κάτι από άλλα.

2) Επαναληπτική είναι η αντωνυμία αὐτὸς (μόνο στις πλάγιες πτώσεις), όταν χρησιμεύει για να επαναλάβει κάτι που γι’ αυτό έγινε λόγος πρωτύτερα. Με τέτοια σημασία η αντωνυμία αὐτὸς στις πλάγιες πτώσεις χρησιμοποιείται στη θέση της προσωπικής αντωνυμίας του γ΄ προσώπου: βασιλεὺς καὶ οἱ μετ’ αὐτοῦ (δηλ. τοῦ βασιλέως) ή καὶ oἱ σὺναὐτῷ (δηλ. τῷ βασιλεῖ) — Κῦρον μεταπέμπεται ἀπὸ τῆς ἀρχῆς, ἧς αὐτὸν (δηλ. τὸν Κῦρον) σατράπην ἐποίησε.

- Η αντων. αὐτός, όταν εκφέρεται μαζί με το άρθρο, σημαίνει ταυτότητα (ὁ αὐτὸς = ο ίδιος): τὴν Ἀττικήν ἄνθρωποι ᾤκουν οἱ αὐτοὶ ἀεί (= οι ίδιοι πάντοτε).

Η αντωνυμία αὐτὸς κλίνεται σαν τρικατάληκτο επίθετο της β΄ κλίσης σε -ος, -η, -ον, αλλά χωρίς το τελικό ν στο ουδέτερο του ενικού: 

Ενικός αριθμός

αὐτός - αὐτοῦ - αὐτῷ - αὐτόν

αὐτή - αὐτῆς - αὐτῇ - αὐτήν

αὐτό - αὐτοῦ - αὐτῷ - αὐτό

Πληθυντικός αριθμός

αὐτοί - αὐτῶν - αὐτοῖς - αὐτούς

αὐταί - αὐτῶν - αὐταῖς - αὐτάς

αὐτά - αὐτῶν - αὐτοῖς - αὐτά

Σημείωση. Οι τύποι του άρθρου που λήγουν σε φωνήεν συνήθως παθαίνουν κράση με τους τύπους της αντωνυμίας αὐτός και τότε η ονομαστική και η αιτιατική του ουδετέρου μπορεί να πάρει και το τελικό ν: (ὁ αὐτός) αὑτός, (ἡ αὐτή) αὑτή, (τό αὐτό) ταὐτό και ταὐτόν. 

4. Κτητικές αντωνυμίες

Κτητικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν σε ποιον ανήκει κάτι, δηλ. ορίζουν τον κτήτορα.

Οι κτητικές αντωνυμίες έχουν τρία πρόσωπα, όπως και οι προσωπικές, και σχηματίζονται από τα θέματα των αντίστοιχων προσωπικών αντωνυμιών:

Α΄ Για έναν κτήτορα

α΄ πρόσωπο: ἐμός, ἐμή, ἐμὸν (= δικός μου, δική μου, δικό μου)·

β΄ πρόσωπο: σός, σή, σὸν (= δικός σου, δική σου, δικό σου)·

γ΄ πρόσωπο: ἑός, ἑή, ἑὸν (= δικός του, δική του, δικό του).

                          

Β΄ Για πολλούς κτήτορες

α΄ πρόσ.: ἡμέτερος, ἡμετέρα, ἡμέτερον (= δικός μας, δική μας, δικό μας)·

β΄ πρόσ.: ὑμέτερος, ὑμετέρα, ὑμέτερον (= δικός σας, δική σας, δικό σας)·

γ΄ πρόσ.: σφέτερος, σφετέρα, σφέτερον (= δικός τους, δική τους, δικό τους).

Οι κτητικές αντωνυμίες κλίνονται σαν τρικατάληκτα επίθετα της β΄ κλίσης σε -ος, -η, -ον και -ος, -α, -ον: ἐμός, ἐμή, ἐμόν (όπως σοφός, σοφή, σοφὸν) — ἡμέτερος, ἡμετέρα, ἡμέτερον (όπως δίκαιος, δικαία, δίκαιον)·

Ενικός αριθμός

ἐμός - ἐμοῦ - ἐμῷ - ἐμόν

ἐμή - ἐμῆς - ἐμῇ - ἐμήν

ἐμόν - ἐμοῦ - ἐμῷ - ἐμόν

Πληθυντικός αριθμός

ἐμοί - ἐμῶν - ἐμοῖς - ἐμούς

ἐμαί - ἐμῶν - ἐμαῖς - ἐμάς

ἐμά - ἐμῶν - ἐμοῖς - ἐμά

Ενικός αριθμός

σός - σοῦ - σῷ - σόν

σή - σῆς - σῇ - σήν

σόν - σοῦ - σῷ - σόν

Πληθυντικός αριθμός

σοί - σῶν - σοῖς - σούς

σαί - σῶν - σαῖς - σας

σά - σῶν - σοῖς - σά

Ενικός αριθμός

ἑός - ἑοῦ - ἑῷ - ἑόν

ἑή - ἑῆς - ἑῇ - ἑήν

ἑόν - ἑοῦ - ἑῷ - ἑόν

Πληθυντικός αριθμός

ἑοί - ἑῶν - ἑοῖς - ἑούς

ἑαί - ἑῶν - ἑαῖς - ἑάς

ἑά - ἑῶν - ἑοῖς - ἑά

Ενικός αριθμός

ἡμέτερος - ἡμετέρου - ἡμετέρῳ - ἡμέτερον

ἡμετέρα - ἡμετέρας - ἡμετέρᾳ - ἡμετέραν

ἡμέτερον - ἡμετέρου - ἡμετέρῳ - ἡμέτερον

Πληθυντικός αριθμός

ἡμέτεροι - ἡμετέρων - ἡμετέροις - ἡμετέρους    

ἡμέτεραι - ἡμετέρων - ἡμετέραις - ἡμετέρας                 

ἡμέτερα - ἡμετέρων - ἡμετέροις - ἡμέτερα

Ενικός αριθμός

ὑμέτερος - ὑμετέρου - ὑμετέρῳ - ὑμέτερον

ὑμετέρα - ὑμετέρας - ὑμετέρᾳ - ὑμετέραν

ὑμέτερον - ὑμετέρου - ὑμετέρῳ - ὑμέτερον        

Πληθυντικός αριθμός

ὑμέτεροι - ὑμετέρων - ὑμετέροις - ὑμετέρους

ὑμέτεραι - ὑμετέρων - ὑμετέραις - ὑμετέρας

ὑμέτερα - ὑμετέρων - ὑμετέροις - ὑμέτερα

Ενικός αριθμός

σφέτερος - σφετέρου - σφετέρῳ - σφέτερον

σφετέρα - σφετέρας - σφετέρᾳ - σφετέραν

σφέτερον - σφετέρου - σφετέρῳ - σφέτερον

Πληθυντικός αριθμός

σφέτεροι - σφετέρων - σφετέροις - σφετέρους

σφέτεραι - σφετέρων - σφετέραις - σφετέρας

σφέτερα - σφετέρων - σφετέροις - σφέτερα      

Σημείωση. Η κτητική αντωνυμία του γ΄ προσώπου ἑός, ἑή, ἑὸν είναι ποιητική και η σφέτερος, σφετέρα, σφέτερον είναι σπάνια.

Στη θέση τους οι Αττικοί πεζογράφοι χρησιμοποιούσαν τη γενική των δεικτικών αντωνυμιών ή της επαναληπτικής ή της αυτοπαθητικής αντωνυμίας: ὁ τούτου πατήρ, οἱ φίλοι ἐκείνου, ὁ ἀγρός αὐτῶν, τούς ἑαυτοῦ φίλους κτλ.

5. Αυτοπαθητικές αντωνυμίες

Αυτοπαθητικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν ότι το ίδιο υποκείμενο ενεργεί και συγχρόνως παθαίνει: ἐγὼ τιμῶ ἐμαυτὸν (= εγώ τιμώ τον εαυτό μου) – γνῶθι σαυτὸν (= συ γνώρισε τον εαυτό σου) – οὗτος ἐπιμελεῖται ἑαυτοῦ(= αυτός φροντίζει για τον εαυτό του) κτλ.

Οι αυτοπαθητικές αντωνυμίες εξαιτίας της σημασίας τους δε συνηθίζονται στην ονομαστική, παρά μόνο στις πλάγιες πτώσεις. Οι αντωνυμίες αυτές έχουν τρία πρόσωπα και κλίνονται κατά τον ακόλουθο τρόπο:

Ενικός αριθμός α΄ προσώπου

ἐμαυτοῦ - ἐμαυτῷ - ἐμαυτὸν

ἐμαυτῆς - ἐμαυτῇ - ἐμαυτὴν

Πληθυντικός αριθμός

ἡμῶν αὐτῶν - ἡμῖν αὐτοῖς - ἡμᾶς αὐτοὺς

ἡμῶν αὐτῶν - ἡμῖν αὐταῖς - ἡμᾶς αὐτὰς

Ενικός αριθμός β΄ προσώπου

σεαυτοῦ - σεαυτῷ - σεαυτὸν

σεαυτῆς - σεαυτῇ - σεαυτὴν

Πληθυντικός αριθμός

ὑμῶν αὐτῶν - ὑμῖν αὐτοῖς - ὑμᾶς αὐτοὺς

ὑμῶν αὐτῶν - ὑμῖν αὐταῖς - ὑμᾶς αὐτὰς

Ενικός αριθμός γ΄ προσώπου

ἑαυτοῦ - ἑαυτῷ - ἑαυτὸν

ἑαυτῆς - ἑαυτῇ - ἑαυτὴν

-------- - ------- - ἑαυτὸ

Πληθυντικός αριθμός

ἑαυτῶν ή σφῶν αὐτῶν - ἑαυτοῖς ή σφίσιν αὐτοῖς - ἑαυτοὺς ή σφᾶς αὐτοὺς

ἑαυτῶν ή σφῶν αὐτῶν - ἑαυταῖς ή σφίσιν αὐταῖς - ἑαυτὰς ή σφᾶς αὐτὰς

--------------------------- - ----------------------------- -  ἑαυτὰ

Σημείωση 1. Στο ουδέτερο γένος το α΄ και το β΄ πρόσωπο της αυτοπαθητικής αντωνυμίας δεν έχουν ιδιαίτερους τύπους∙ το γ΄ πρόσωπο έχει μόνο αιτιατική ενικού (ἑαυτὸ) και αιτιατική πληθυντικού (ἑαυτὰ).

Σημείωση 2. Οι τύποι σεαυτοῦ, σεαυτῆς, κτλ., και ἑαυτοῦ, ἑαυτῆς κτλ. Βρίσκονται και συνηρημένοι: σαυτοῦ, σαυτῆς κτλ. Και αὑτοῦ, αὑτῆς κτλ. (με δασεία): γνῶθι σαυτόν - εἶχε δέ Κίλισσα φυλακήν περί αὑτήν.

Σημείωση 3. Οι αυτοπαθητικές αντωνυμίες απαρτίζονται από τις πλάγιες πτώσεις των προσωπικών αντωνυμιών και της αντωνυμίας αὐτός, όπως τούτο φαίνεται καθαρά στον πληθυντικό (ἡμῶν αὐτῶν, ἡμῖν αὐτοῖς, ἡμᾶς αὐτοὺς κτλ.). Αρχικά από τη συνεκφορά της αιτιατικής του ενικού της προσωπικής αντωνυμίας (ἐμέ, σέ, ἓ) και της αντωνυμίας αὐτός σχηματίστηκαν οι μονολεκτικοί τύποι (ἐμέ αὐτόν) ἐμαυτόν, (σέ αὐτόν) σεαυτόν ή σαυτόν, (ἓ αὐτόν) ἑαυτόν, και από αυτούς έπειτα οι άλλοι μονολεκτική τύποι των αυτοπαθητικών αντωνυμιών.

6. Αλληλοπαθητική αντωνυμία

Αλληλοπαθητική λέγεται η αντωνυμία που φανερώνει ότι δύο ή περισσότερα πρόσωπα ενεργούν και παθαίνουν αμοιβαίως: οὗτοι ἠδίκουν ἀλλήλους (= ο ένας αδικούσε τον άλλον, δηλ. καθένας αδικούσε τους άλλους και συγχρόνως τον αδικούσαν οι άλλοι).

Η αλληλοπαθητική αντωνυμία, επειδή είναι λέξη που φανερώνει δύο ή περισσότερα πρόσωπα, έχει μόνο δυϊκό και πληθυντικό. Δε συνηθίζεται στην ονομαστική αλλά μόνο στις πλάγιες πτώσεις. Έχει τρία γένη και κλίνεται όπως τα τρικατάληκτα επίθετα της β΄ κλίσης:

Δυϊκός αριθμός (και για τα τρία γένη)

ἀλλήλοιν - ἀλλήλοιν - ἀλλήλω

Πληθυντικός αριθμός

ἀλλήλων - ἀλλήλοις - ἀλλήλους

ἀλλήλων - ἀλλήλαις - ἀλλήλας

ἀλλήλων - ἀλλήλοις - ἄλληλα

Σημείωση. Η αλληλοπαθητική αντωνυμία σχηματίστηκε από συνεκφορά τύπων της αόριστης αντωνυμίας ἄλλος∙ π.χ. ἄλλοι - ἄλλους = ἀλλήλλους και με ανομοίωση ἀλλήλους∙ έτσι και: ἄλλαι - ἄλλας = ἀλλήλλας = ἀλλήλας∙ ἄλλα - ἄλλα = ἄλληλλα = ἄλληλα.

7. Ερωτηματικές αντωνυμίες

Ερωτηματικές λέγονται οι αντωνυμίες που εισάγουν ερωτήσεις: πόσαι σοι οἰκίαι ἦσαν; — Μανία δὲ τίνος ἦν; — Κῦρος ἤρετο τίς ὁ θόρυβος εἴη.

Ερωτηματικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής είναι:

1)  τίς (αρσ. και θηλ.), τί (ουδ.) (= ποιος;)

2)  πότερος, ποτέρα, πότερον (= ποιος από τους δύο;)·

3)   πόσος, πόση, πόσον·

4)   ποῖος, ποία, ποῖον (= τι λογής;)·

5)   πηλίκος, πηλίκη, πηλίκον (= πόσο μεγάλος; ή ποιας ηλικίας;)·

6)   ποδαπός, ποδαπή, ποδαπὸν (= από ποιον τόπο;)·

7)  πόστος, πόστη, πόστον (= τι θέση έχει σε μια αριθμητική σειρά; πβ. πρῶτος, τρίτος κτλ.)·

8)  ποσταῖος, ποσταία, ποσταῖον (= σε πόσες μέρες; — πβ. τριταῖος, τεταρταῖος κτλ.).

Σημείωση. Η αντωνυμία της αρχαίας ποῖος αναφέρεται στην ποιότητα και σημαίνει τι λογής: ποῖος ὁ ἄνθρωπος; = τι λογής είναι ο άνθρωπος; 

Εκτός από την αντων. τίς, τί, όλες οι άλλες ερωτηματικές αντωνυμίες κλίνονται όπως τα τρικατάληκτα επίθετα της β΄ κλίσης (σε -ος, -η, -ον ή -ος, -α, -ον).

Η ερωτηματική αντωνυμία τίς, τί είναι δικατάληκτη με τρία γένη και κλίνεται κατά την γ΄ κλίση:

Ενικός αριθμός

αρσ. και θηλ.

τίς - τίνος ή τοῦ - τίνι ή τῷ - τίνα

ουδέτ.

τί - τίνος ή τοῦ - τίνι ή τῷ - τί

Πληθυντικός αριθμός

αρσ. και θηλ.

τίνες - τίνων - τίσι(ν) - τίνας

ουδέτ.

τίνα - τίνων - τίσι(ν) - τίνα

Ενικός αριθμός

πότερος - ποτέρου - ποτέρῳ - πότερον

ποτέρα - ποτέρας - ποτέρᾳ - ποτέραν

πότερον - ποτέρου - ποτέρῳ - πότερον

Πληθυντικός αριθμός

πότεροι - ποτέρων - ποτέροις - ποτέρους

πότεραι - ποτέρων - ποτέραις - ποτέρας

πότερα - ποτέρων - ποτέροις - πότερα

Ενικός αριθμός

πόσος - πόσου - πόσῳ - πόσον

πόση - πόσης - πόσῃ - πόσην

πόσον - πόσου - πόσῳ - πόσον

Πληθυντικός αριθμός

πόσοι - πόσων - πόσοις - πόσους

πόσαι - πόσων - πόσαις - πόσας

πόσα - πόσων - πόσοις - πόσα

Ενικός αριθμός

ποῖος - ποίου - ποίῳ - ποῖον

ποία - ποίας - ποίᾳ - ποίαν

ποῖον - ποίου - ποίῳ - ποῖον

Πληθυντικός αριθμός

ποῖοι - ποίων - ποίοις - ποίους

ποῖαι - ποίων - ποίαις - ποίας

ποῖα - ποίων - ποίοις - ποῖα

Ενικός αριθμός

πηλίκος - πηλίκου - πηλίκῳ - πηλίκον

πηλίκη - πηλίκης - πηλίκῃ - πηλίκην

πηλίκον - πηλίκου - πηλίκῳ - πηλίκον

Πληθυντικός αριθμός

πηλίκοι - πηλίκων - πηλίκοις - πηλίκους

πηλίκαι - πηλίκων - πηλίκαις - πηλίκας

πηλίκα - πηλίκων - πηλίκοις - πηλίκα

Ενικός αριθμός

ποδαπός - ποδαποῦ - ποδαπῷ - ποδαπόν

ποδαπή - ποδαπῆς - ποδαπῇ - ποδαπήν

ποδαπόν - ποδαποῦ - ποδαπῷ - ποδαπόν

Πληθυντικός αριθμός

ποδαποί - ποδαπῶν - ποδαποῖς - ποδαπούς

ποδαπαί - ποδαπῶν - ποδαπαῖς - ποδαπάς       

ποδαπά - ποδαπῶν - ποδαποῖς - ποδαπά

Ενικός αριθμός

πόστος - πόστου - πόστῳ - πόστον

πόστη - πόστης - πόστῃ - πόστην

πόστον - πόστου - πόστῳ - πόστον

Πληθυντικός αριθμός

πόστοι - πόστων - πόστοις - πόστους

πόσται - πόστων - πόσταις - πόστας

πόστα - πόστων -  πόστοις - πόστα

Ενικός αριθμός

ποσταῖος - ποσταίου - ποσταίῳ - ποσταῖον

ποσταία - ποσταίας - ποσταίᾳ - ποσταίαν

ποσταῖον - ποσταίου - ποσταίῳ - ποσταῖον

Πληθυντικός αριθμός

ποσταῖοι - ποσταίων - ποσταίοις - ποσταίους               

ποσταῖαι - ποσταίων - ποσταίαις - ποσταίας

ποσταῖα - ποσταίων - ποσταίοις - ποσταῖα

Σημείωση. Η ερωτηματική αντωνυμία τίς, τί, επειδή εκφέρεται με έμφαση, τονίζεται στους μονοσύλλαβους τύπους πάντα με οξεία (ποτέ με βαρεία). Η αντωνυμία αυτή δεν ακολουθεί τον τονισμό των μονοσύλλαβων ονομάτων της γ΄ κλίσης, παρά σχηματίζει παροξύτονους όλους τους δισύλλαβους τύπους.

8. Αόριστες αντωνυμίες

Αόριστες λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν κάτι αόριστο, που δεν μπορεί κανείς ή δε θέλει να το ονομάσει: Κῦρε, λέγουσί τινες (= κάποιοι) ὅτι πολλὰ ὑπισχνεῖ,... ἔνιοι (= μερικοί) δὲ ὅτι οὐκ ἂν δύναιο ἀποδοῦναι ὅσα ὑπισχνεῖ.

Αόριστες αντωνυμίες της αρχαίας είναι κυρίως οι ακόλουθες τρεις:

1)   τὶς (αρσ. και θηλ.), τὶ (ουδ.) (= κάποιος)·

2)   ὁ δεῖνα, ἡ δεῖνα, τὸ δεῖνα·

3)   ἔvιοι, ἔνιαι, ἔνια (= μερικοί).

Από τις αόριστες αντωνυμίες:

α) η αντωνυμία τίς, τὶ είναι δικατάληκτη με τρία γένη και κλίνεται κατά την γ΄ κλίση:

Ενικός αριθμός

αρσ. και θηλ.

τὶς - τινὸς ή του - τινὶ ή τῳ - τινὰ

ουδέτ.

τὶ - τινὸς ή του - τινὶ ή τῳ - τὶ

Πληθυντικός αριθμός

αρσ. και θηλ.

τινὲς - τινῶν - τισὶ(ν) - τινὰς

ουδέτ.

τινὰ ή ἄττα - τινῶν - τισὶ(ν) - τινὰ ή ἄττα

Σημείωση. Όλοι οι τύποι της αόριστης αντωνυμίας τίς, τὶ τονίζονται στη λήγουσα και είναι εγκλιτικοί, εκτός από τον τύπο ἄττα. Το ἄττα της αόριστης αντωνυμίας παίρνει ψιλή, ενώ ο ομόηχος τύπος της αναφορικής αντωνυμίας παίρνει δασεία.

β) η αντωνυμία δεῖνα στην αρχαία ελληνική ή μένει άκλιτη (όπως στη νέα) ή κλίνεται κατά την γ΄ κλίση:

Ενικός αριθμός (και για τα τρία γένη)

δεῖνα - δεῖνος - δεῖνι - δεῖνα

Πληθυντικός αριθμός (και για τα τρία γένη)

δεῖνες - δείνων - (δεῖσι) - δεῖνας

γ) η αντωνυμία ἔνιοι, ἔνιαι, ἔνια βρίσκεται μόνο στον πληθ. και κλίνεται σαν τρικατάληκτο επίθετο της β΄ κλίσης.

Πληθυντικός αριθμός

ἔνιοι - ἐνίων - ἐνίοις - ἐνίους

Στις αόριστες αντωνυμίες ανήκουν και τα ακόλουθα επίθετα που λέγονται και επιμεριστικές αντωνυμίες, γιατί σημαίνουν επιμερισμό από ένα σύνολο δύο ή περισσότερων ουσιαστικών:

1) πᾶς, πᾶσα, πᾶν (= καθένας χωρίς καμιά εξαίρεση· μ’ αυτή τη σημασία ο πληθ. πάντες = όλοι): οὐ παντὸς πλεῖν ἐς Κόρινθον (= δεν είναι εύκολο στον καθένα κτλ.) -πάντες ἐθαύμαζον (= όλοι εθαύμαζαν)·

2) ἕκαστος, ἑκάστη, ἕκαστον (= καθένας)·

3) ἄλλος, ἄλλη, ἄλλο·

4) οὐδείς, οὐδεμία, οὐδὲν - μηδείς, μηδεμία, μηδὲν (= κανείς)·

5) ἀμφότεροι, ἀμφότεραι, ἀμφότερα (= και οι δύο μαζί)·

6) ἑκάτερος, ἑκατέρα, ἑκάτερον (= καθένας από τους δύο)·

7) ἕτερος, ἑτέρα, ἕτερον (= άλλος· λέγεται για δύο ουσιαστικά)·

8) οὐδέτερος, οὐδετέρα, οὐδέτερον — μηδέτερος, μηδετέρα, μηδέτερον (= ούτε ο ένας ούτε ο άλλος)·

9) ποσός, ποσή, ποσὸν (= κάμποσος· πβ. § 234, 3, πόσος)·

10) ποιός, ποιά, ποιὸν (προφ. ποι-ός, ποι-ά, ποι-ὸν) (= κάποιας λογής· ποῖος)·

11) ἀλλοδαπός, ἀλλοδαπή, ἀλλοδαπὸν (= από άλλον τόπο· ποδαπός).

Σημείωση. Η λέξη ποιός της αρχαίας (δισύλλαβη ποι –ός) σημαίνει κάποιας λογής, εκείνος που έχει κάποια ποιότητα (από εδώ το ουδέτερο τό ποιόν = η ποιότητα).

Από τις επιμεριστικές αντωνυμίες:

α) η αντωνυμία πᾶς, πᾶσα, πᾶν χρησιμεύει και ως επίθετο (= όλος, ολόκληρος): πᾶς ἀνήρ, πᾶσα ἡ πόλις.

Ενικός αριθμός

πᾶς - παντός - παντί - πάντα

πᾶσα - πάσης - πάσῃ - πᾶσαν

πᾶν - παντός - παντί - πᾶν

Πληθυντικός αριθμός

πάντες - πάντων - πᾶσι(ν) - πάντας

πᾶσαι - πασῶν - πάσαις - πάσας

πάντα - πάντων - πᾶσι(ν) - πάντα                        

β) οι αντωνυμία οὐδεὶς και μηδεὶς κλίνονται όπως το αριθμητικό εἷς, μία, ἓν, αλλά στο αρσενικό γένος έχουν και πληθυντικό αριθμό οὐδένες, μηδένες (= κανείς, χωρίς εξαίρεση):

Ενικός αριθμός

οὐδεὶς - οὐδενὸς - οὐδενὶ - οὐδένα

οὐδεμία - οὐδεμιᾶς - οὐδεμιᾷ - οὐδεμίαν

οὐδὲν - οὐδενὸς - οὐδενὶ - οὐδὲν

Πληθυντικός αριθμός

οὐδένες - οὐδένων - οὐδέσι(ν) - οὐδένας

Ενικός αριθμός

μηδείς - μηδενός - μηδενί - μηδένα

μηδεμία - μηδεμιᾶς - μηδεμιᾷ - μηδεμίαν

μηδέν - μηδενός - μηδενί - μηδέν

Πληθυντικός αριθμός

μηδένες - μηδένων - μηδέσι(ν) - μηδένας

γ) η αντωνυμία ἄλλος, ἄλλη, ἄλλο κλίνεται ως τρικατάληκτο επίθετο της β΄ κλίσης σε-ος, -η, -ον, αλλά χωρίς τελικό ν στο ουδέτερο.

Ενικός αριθμός

ἄλλος - ἄλλου - ἄλλῳ - ἄλλον

ἄλλη - ἄλλης - ἄλλῃ - ἄλλην

ἄλλο - ἄλλου - ἄλλῳ - ἄλλο

Πληθυντικός αριθμός

ἄλλοι - ἄλλων - ἄλλοις - ἄλλους

ἄλλαι - ἄλλων - ἄλλαις - ἄλλας

ἄλλα - ἄλλων - ἄλλοις - ἄλλα

δ) η αντωνυμία ἀμφότεροι, ἀμφότεραι, ἀμφότερα κλίνεται κανονικά στον πληθυντικό και δυϊκό αριθμό ως τρικατάληκτο επίθετο της β΄ κλίσης.

Πληθυντικός αριθμός

ἀμφότεροι - ἀμφοτέρων - ἀμφοτέροις - ἀμφοτέρους

ἀμφότεραι - ἀμφοτέρων - ἀμφοτέραις - ἀμφοτέρας

ἀμφότερα - ἀμφοτέρων - ἀμφοτέροις - ἀμφότερα

ε) οι λοιπές αντωνυμίες ἕκαστος, ἑκάτερος, ἕτερος, οὐδέτερος, μηδέτερος, ποσός, ποιός, ἀλλοδαπὸς κλίνονται ως τρικατάληκτα επίθετα σε -ος, -η, -ον ή -ος, -α, -ον.

Ενικός αριθμός

ἕκαστος - ἑκάστου - ἑκάστῳ - ἕκαστον

ἑκάστη - ἑκάστης - ἑκάστῃ - ἑκάστην

ἕκαστον - ἑκάστου - ἑκάστῳ - ἕκαστον

Πληθυντικός αριθμός

ἕκαστοι - ἑκάστων - ἑκάστοις - ἑκάστους

ἕκασται - ἑκάστων - ἑκάσταις - ἑκάστας

ἕκαστα - ἑκάστων - ἑκάστοις - ἕκαστα

Ενικός αριθμός

ἑκάτερος - ἑκατέρου - ἑκατέρῳ - ἑκάτερον

ἑκατέρα - ἑκατέρας - ἑκατέρᾳ - ἑκατέραν

ἑκάτερον - ἑκατέρου - ἑκατέρῳ - ἑκάτερον

Πληθυντικός αριθμός

ἑκάτεροι - ἑκατέρων - ἑκατέροις - ἑκατέρους

ἑκάτεραι - ἑκατέρων - ἑκατέραις - ἑκατέρας

ἑκάτερα - ἑκατέρων - ἑκατέροις - ἑκάτερα

Ενικός αριθμός

ἕτερος - ἑτέρου - ἑτέρῳ - ἕτερον

ἑτέρα - ἑτέρας - ἑτέρᾳ - ἑτέραν

ἕτερον - ἑτέρου - ἑτέρῳ - ἕτερον

Πληθυντικός αριθμός

ἕτεροι - ἑτέρων - ἑτέροις - ἑτέρους

ἕτεραι - ἑτέρων - ἑτέραις - ἑτέρας

ἕτερα - ἑτέρων - ἑτέροις - ἕτερα

Ενικός αριθμός

οὐδέτερος - οὐδετέρου - οὐδετέρῳ - οὐδέτερον

οὐδετέρα - οὐδετέρας - οὐδετέρᾳ - οὐδετέραν

οὐδέτερον - οὐδετέρου - οὐδετέρῳ - οὐδέτερον

Πληθυντικός αριθμός

οὐδέτεροι - οὐδετέρων - οὐδετέροις - οὐδετέρους

οὐδέτεραι - οὐδετέρων - οὐδετέραις - οὐδετέρας

οὐδέτερα - οὐδετέρων - οὐδετέροις - οὐδέτερα

Ενικός αριθμός

ποσός - ποσοῦ - ποσῷ - ποσόν

ποσή - ποσῆς - ποσῇ - ποσήν

ποσόν - ποσοῦ - ποσῷ - ποσόν

Πληθυντικός αριθμός

ποσοί - ποσῶν - ποσοῖς - ποσούς

ποσαί - ποσῶν - ποσαῖς - ποσάς

ποσά - ποσῶν - ποσοῖς - ποσά

Ενικός αριθμός

ποιός - ποιοῦ - ποιῷ - ποιόν

ποιά - ποιᾶς - ποιᾷ - ποιάν

ποιόν - ποιοῦ - ποιῷ - ποιόν

Πληθυντικός αριθμός

ποιοί - ποιῶν - ποιοῖς - ποιούς

ποιαί - ποιῶν - ποιαῖς - ποιάς

ποιά - ποιῶν - ποιοῖς - ποιά

Ενικός αριθμός

ἀλλοδαπός - ἀλλοδαποῦ - ἀλλοδαπῷ - ἀλλοδαπόν

ἀλλοδαπή - ἀλλοδαπῆς - ἀλλοδαπῇ - ἀλλοδαπήν

ἀλλοδαπόν - ἀλλοδαποῦ - ἀλλοδαπῷ - ἀλλοδαπόν

Πληθυντικός αριθμός

ἀλλοδαποί - ἀλλοδαπῶν - ἀλλοδαποῖς - ἀλλοδαπούς

ἀλλοδαπαί - ἀλλοδαπῶν - ἀλλοδαπαῖς - ἀλλοδαπάς

ἀλλοδαπά - ἀλλοδαπῶν - ἀλλοδαποῖς - ἀλλοδαπά

9. Αναφορικές αντωνυμίες

Αναφορικές λέγονται οι αντωνυμίες με τις οποίες κανονικά μια ολόκληρη πρόταση αναφέρεται σε λέξη άλλης πρότασης ή στο όλο νόημά της: ἔστι δίκης ὀφθαλμός, ὅς τὰ πάνθ’ ὁρᾷ — Δερκυλίδας ἐστάθη τὴν ἀσπίδα ἔχων, ὃ δοκεῖ κηλὶς εἶναι...

Αναφορικές αντωνυμίες της αρχαίας ελληνικής είναι:

1) ὅς, ἥ, ὃ (= ο οποίος, αυτός που)·

2) ὅσπερ, ἥπερ, ὅπερ (= αυτός ακριβώς που)·

3) ὅστις, ἥτις, ὅ,τι (= όποιος)·

4) ὁπότερος, ὁποτέρα, ὁπότερον (= όποιος από τους δύο)∙

5) ὅσος, ὅση, ὅσον 

6) ὁπόσος, ὁπόση, ὁπόσον (= όσος)·

7) οἷος, οἵα, οἷον (= τέτοιος που)·

8) ὁποῖος, ὁποία, ὁποῖον χωρίς άρθρο (= όποιας λογής)·

9) ἡλίκος, ἡλίκη, ἡλίκον (= όσο μεγάλος)·

10) ὁπηλίκος, ὁπηλίκη, ὁπηλίκον (= όσο μεγάλος)·

11) ὁποδαπός, ὁποδαπή, ὁποδαπόν (= από ποιον τόπο· σε πλάγια ερώτηση).

Οι αναφορικές αντωνυμίες ὅς, ὅσπερ και ὅστις κλίνονται κατά τον ακόλουθο τρόπο:

Ενικός αριθμός

ὃς - οὗ - ᾧ - ὃν

ἣ - ἧς - ᾗ - ἣν

ὃ - οὗ - ᾧ - ὃ

Πληθυντικός αριθμός

oἳ - ὧν - οἷς - οὓς

αἱ - ὧν - αἷς - ἃς

ἃ - ὧν - οἷς - ἃ

Ενικός αριθμός

ὅσπερ - οὗπερ - ᾧπερ - ὅνπερ

ἥπερ - ἧσπερ - ᾗπερ - ἥνπερ

ὅπερ - οὗπερ - ᾧπερ - ὅπερ

Πληθυντικός αριθμός

οἵπερ - ὧνπερ - οἷσπερ - οὕσπερ

αἵπερ - ὧνπερ - αἷσπερ - ἅσπερ   

ἅπερ - ὧνπερ - οἷσπερ - ἅπερ

Σημείωση. Η αντωνυμία ὅσπερ, ἥπερ, ὅπερ σχηματίζεται από την αναφορική αντωνυμία ὅς, ἥ, ὃ και το εγκλιτικό μόριο πέρ (= ακριβώς) και κλίνεται μόνο κατά το πρώτη μέρος της.

Ενικός αριθμός

ὅστις - οὗτινος και ὅτου - ᾧτινι και ὅτῳ - ὅντινα

ἥτις - ἧστινος - ᾗτινι - ἥντινα

ὅ,τι - οὗτινος και ὅτου - ᾧτινι και ὅτῳ - ὅ,τι

Πληθυντικός αριθμός

οἵτινες - ὧντινων - οἷστισι(ν) - οὕστινας

αἵτινες - ὧντινων - αἷστισι(ν) - ἅστινας

ἅτινα ή ἅττα - ὧντινων - οἷστισι(ν) - ἅτινα ή ἅττα

Σημείωση. Η αντωνυμία ὅστις, ἥτις, ὅ,τι σχηματίζεται από την αναφορική ὅς, ἥ, ὃ και την αόριστη τὶς, τὶ. Σε όλες τις πτώσεις κλίνονται και τα δύο μέρη, αλλά με έγκλιση του τόνου∙ διαφορά παρουσιάζουν οι τύποι ὅτου, ὅτῳ (από το αναφορικό ὅ που μένει άκλιτο και τους εγκλιτικούς τύπους του, τῳ της αόριστης αντωνυμίας) και ο τύπος ἅττα.

Οι άλλες αναφορικές αντωνυμίες, εκτός από το ὃς, ὅσπερ, ὅτις, κλίνονται σαν τρικατάληκτα επίθετα της β΄ κλίσης:

Ενικός αριθμός

ὁπότερος - ὁποτέρου - ὁποτέρῳ - ὁπότερον

ὁποτέρα - ὁποτέρας - ὁποτέρᾳ - ὁποτέραν

ὁπότερον - ὁποτέρου - ὁποτέρῳ - ὁπότερον

Πληθυντικός αριθμός

ὁπότεροι - ὁποτέρων - ὁποτέροις - ὁποτέρους

ὁπότεραι - ὁποτέρων - ὁποτέραις - ὁποτέρας

ὁπότερα - ὁποτέρων - ὁποτέροις - ὁπότερα

Ενικός αριθμός

ὅσος - ὅσου - ὅσῳ - ὅσον

ὅση - ὅσης - ὅσῃ - ὅσην

ὅσον - ὅσου - ὅσῳ - ὅσον

Πληθυντικός αριθμός

ὅσοι - ὅσων - ὅσοις - ὅσους

ὅσαι - ὅσων - ὅσαις - ὅσας             

ὅσα - ὅσων - ὅσοις - ὅσα

Ενικός αριθμός

ὁπόσος - ὁπόσου - ὁπόσῳ - ὁπόσον

ὁπόση - ὁπόσης - ὁπόσῃ - ὁπόσην

ὁπόσον - ὁπόσου - ὁπόσῳ - ὁπόσον

Πληθυντικός αριθμός

ὁπόσοι - ὁπόσων - ὁπόσοις - ὁπόσους

ὁπόσαι - ὁπόσων - ὁπόσαις - ὁπόσας

ὁπόσα - ὁπόσων - ὁπόσοις - ὁπόσα

Ενικός αριθμός

οἷος - οἵου - οἵῳ - οἷον

οἵα - οἵας - οἵᾳ - οἵαν

οἷον - οἵου - οἵῳ - οἷον

Πληθυντικός αριθμός

οἷοι - οἵων - οἵοις - οἵους

οἷαι - οἵων - οἵαις - οἵας

οἷα - οἵων - οἵοις - οἷα
                                                                                                                     

Ενικός αριθμός

ὁποῖος - ὁποίου - ὁποίῳ - ὁποῖον

ὁποία - ὁποίας - ὁποίᾳ - ὁποίαν

ὁποῖον - ὁποίου - ὁποίῳ - ὁποῖον

Πληθυντικός αριθμός

ὁποῖοι - ὁποίων - ὁποίοις - ὁποίους

ὁποῖαι - ὁποίων - ὁποίαις - ὁποίας

ὁποῖα - ὁποίων - ὁποίοις - ὁποῖα

Ενικός αριθμός

ἡλίκος - ἡλίκου - ἡλίκῳ - ἡλίκον

ἡλίκη - ἡλίκης - ἡλίκῃ - ἡλίκην

ἡλίκον - ἡλίκου - ἡλίκῳ - ἡλίκον

Πληθυντικός αριθμός

ἡλίκοι - ἡλίκων - ἡλίκοις - ἡλίκους

ἡλίκαι - ἡλίκων - ἡλίκαις - ἡλίκας

ἡλίκα - ἡλίκων - ἡλίκοις - ἡλίκα                

Ενικός αριθμός

ὁπηλίκος - ὁπηλίκου - ὁπηλίκῳ - ὁπηλίκον

ὁπηλίκη - ὁπηλίκης - ὁπηλίκῃ - ὁπηλίκην

ὁπηλίκον - ὁπηλίκου - ὁπηλίκῳ - ὁπηλίκον

Πληθυντικός αριθμός

ὁπηλίκοι - ὁπηλίκων - ὁπηλίκοις - ὁπηλίκους

ὁπηλίκαι - ὁπηλίκων - ὁπηλίκαις - ὁπηλίκας

ὁπηλίκα - ὁπηλίκων - ὁπηλίκοις - ὁπηλίκα

Ενικός αριθμός

ὁποδαπός - ὁποδαποῦ - ὁποδαπῷ - ὁποδαπόν

ὁποδαπή - ὁποδαπῆς - ὁποδαπῇ - ὁποδαπήν

ὁποδαπόν - ὁποδαποῦ - ὁποδαπῷ - ὁποδαπόν

Πληθυντικός αριθμός

ὁποδαποί - ὁποδαπῶν - ὁποδαποῖς - ὁποδαπούς

ὁποδαπαί - ὁποδαπῶν - ὁποδαπαῖς - ὁποδαπάς

ὁποδαπά - ὁποδαπῶν - ὁποδαποῖς - ὁποδαπά 

Κωνσταντίνος Καβάφης «Επάνοδος από την Ελλάδα»

Κωνσταντίνος Καβάφης «Επάνοδος από την Ελλάδα»

Ώστε κοντεύουμε να φθάσουμ’, Έρμιππε.

Μεθαύριο, θαρρώ· έτσ’ είπε ο πλοίαρχος.

Τουλάχιστον στην θάλασσά μας πλέουμε·

νερά της Κύπρου, της Συρίας, και της Αιγύπτου,

αγαπημένα των πατρίδων μας νερά.

Γιατί έτσι σιωπηλός; Ρώτησε την καρδιά σου,

όσο που απ’ την Ελλάδα μακρυνόμεθαν

δεν χαίροσουν και συ; Αξίζει να γελιούμαστε; —

αυτό δεν θα ’ταν βέβαια ελληνοπρεπές.

Ας την παραδεχθούμε την αλήθεια πια·

είμεθα Έλληνες κ’ εμείς — τι άλλο είμεθα; —

αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις της Ασίας,

αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις

που κάποτε ξενίζουν τον Ελληνισμό.

Δεν μας ταιριάζει, Έρμιππε, εμάς τους φιλοσόφους

να μοιάζουμε σαν κάτι μικροβασιλείς μας

(θυμάσαι πώς γελούσαμε με δαύτους

σαν επισκέπτονταν τα σπουδαστήριά μας)

που κάτω απ’ το εξωτερικό τους το επιδεικτικά

ελληνοποιημένο, και (τι λόγος!) μακεδονικό,

καμιά Αραβία ξεμυτίζει κάθε τόσο

καμιά Μηδία που δεν περιμαζεύεται,

και με τι κωμικά τεχνάσματα οι καημένοι

πασχίζουν να μη παρατηρηθεί.

A όχι δεν ταιριάζουνε σ’ εμάς αυτά.

Σ’ Έλληνας σαν κ’ εμάς δεν κάνουν τέτοιες μικροπρέπειες.

Το αίμα της Συρίας και της Αιγύπτου

που ρέει μες στες φλέβες μας να μη ντραπούμε,

να το τιμήσουμε και να το καυχηθούμε.

Έρμιππος: κοινό αρχαιοελληνικό όνομα. Αν τούτος ο «δραματικός μονόλογος» δεν είναι ολότελα φανταστικός, ο σιωπηλός ακροατής του ανώνυμου πρωταγωνιστή θα μπορούσε να είναι ο Ελληνοφοίνικας πρώην δούλος, λογιότατος μαθητής του Φίλωνος από την Βύβλο (64-141 μ.Χ.).

Πβ. Τα ποιήματα «Φιλέλλην» (1912) και «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης» (1928).

Φίλων ο Ερέννιος: γραμματικός και ιστορικός από την Βύβλο της Φοινίκης (1^ος μ.Χ. αιώνας). Έγραψε: Περί κτήσεως και εκλογής βιβλίων, Περί πόλεων και ους εκάστη αυτών ενδόξους ήνεγκε, Ρηματικόν (σχετικά με την κλίση των ρημάτων) και ένα λεξικό συνωνύμων. Κατέστη όμως ονομαστός για την μετάφραση στα Ελληνικά του ιστορικού συγγράμματος του Σαγχουνιάθωνος.

Έρμιππος: Έλληνας συγγραφέας από τη Βηρυττό που έζησε τον 2^ο μ.Χ. αιώνα. Κατά το λεξικό Σούδα καταγόταν από γένος δούλων, ήταν μαθητής του Φίλωνος από τη Βύβλο, σχετιζόταν με τον Ερέννιο Σεβήρο και ήταν σύγχρονος του Αλεξανδρινού γραμματικού Νικάνορος. Ως έργα του Ερμίππου αναφέρονται τα Ονειροκριτικά σε πέντε βιβλία, τα οποία ίσως αποτέλεσαν πηγή πληροφοριών για τον ονειροκρίτη Αρτεμίδωρο, το Περί Εβδομάδος και δύο βιογραφικά έργα με τίτλο Περί των εν παιδεία διαπρεψάντων δούλων και Περί ενδόξων ιατρών. Σώζονται επίσης λίγα αποσπάσματα από άγνωστα σε μας έργα του, που αναφέρονται στον Κένταυρο Χείρωνα και σε ετυμολογικά ζητήματα.

Βύβλος: ελληνική ονομασία παραλιακής πόλης της αρχαίας Φοινίκης, που βρισκόταν στα βόρεια της Βηρυτού και ονομαζόταν Goubla στα σφηνοειδή κείμενα και Grbal στην Αγία Γραφή. Πολύ γρήγορα (4^η π.Χ. χιλιετία) η Βύβλος έγινε σημαντικότατο εμπορικό κέντρο, μέσω του οποίου γινόταν η αποστολή ξυλείας από τον Λίβανο στην Αίγυπτο. Η πόλη ήταν επίσης θρησκευτικό κέντρο, όπου λατρευόταν η Αστάρτη, ο Άδωνις, ο Όσιρις και η Ίσις. Ο Πλούταρχος παραδίδει ότι το φέρετρο του Οσίριδος μεταφέρθηκε από τη θάλασσα, που το ξέβρασε στην παραλία της Βύβλου, όπου το βρήκε η Ίσις. Μετά τις επιδρομές των Υξώς και την ασσυριακή κατάκτηση, η Βύβλος ακολούθησε την τύχη της Μεσογειακής Ανατολής. Η πόλη φαίνεται ότι παρήκμασε μετά την αποψίλωση των δασών του Λιβάνου.  

Στο ποίημα «Επάνοδος από την Ελλάδα» ο Κωνσταντίνος Καβάφης εξετάζει την έννοια της ελληνικής ταυτότητας σε όλο το εκπληκτικό της εύρος, όπως αυτό προέκυψε χάρη στις εκτεταμένες κτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά και χάρη στην ιδιαίτερη ποιότητα του ελληνικού πολιτισμού. Ακόμη κι όταν τα ελληνιστικά βασίλεια είχαν πλέον παρακμάσει και τεθεί υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων, οι άνθρωποι εκείνων των περιοχών που είχαν λάβει ελληνική παιδεία, παρά το γεγονός ότι δεν είχαν γεννηθεί στην Ελλάδα και παρά το γεγονός ότι δεν ζούσαν στον κυρίως ελληνικό χώρο, ένιωθαν εντούτοις Έλληνες. Μπορεί να μην είχαν τους τρόπους των Ελλήνων και μπορεί οι συνήθειες τους να είχαν έντονο το χρώμα του τόπου όπου κατοικούσαν, αλλά αυτό δεν μπορούσε -και δεν έπρεπε- να τους αποτρέψει από το να προσδιορίζονται ως Έλληνες, αφού η πνευματική τους διαμόρφωση είχε συντελεστεί υπό την ισχυρή επιρροή του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας.   

Ώστε κοντεύουμε να φθάσουμ’, Έρμιππε.

Μεθαύριο, θαρρώ∙ έτσ’ είπε ο πλοίαρχος.

Τουλάχιστον στην θάλασσά μας πλέουμε∙

νερά της Κύπρου, της Συρίας, και της Αιγύπτου,

αγαπημένα των πατρίδων μας νερά.

Το ποιητικό υποκείμενο -πιθανώς ο Φίλων- απευθύνεται στον Έρμιππο με τον οποίο κάνουν μαζί το ταξίδι της επιστροφής από την Ελλάδα. Τον ενημερώνει πως το ταξίδι τους κοντεύει πια να ολοκληρωθεί, αφού μάλλον μεθαύριο, όπως του είπε ο πλοίαρχος, θα έχουν φτάσει στον προορισμό τους. Παράλληλα, μιας και αντιλαμβάνεται πως δεν είναι τόσο μικρό το διάστημα που απομένει, του επισημαίνει πως είναι τουλάχιστον ευχάριστο το ότι πλέουν πια στη δική τους θάλασσα∙ στα αγαπημένα νερά των πατρίδων τους, τα νερά της Κύπρου, της Συρίας και της Αιγύπτου.

Μια προσπάθεια του Φίλωνα να φτιάξει τη διάθεση του Έρμιππου, ο οποίος φαίνεται πως έχει χάσει την ευδιαθεσία του κατά τη διάρκεια του ταξιδιού.

Γιατί έτσι σιωπηλός; Ρώτησε την καρδιά σου,

όσο που απ’ την Ελλάδα μακρυνόμεθαν

δεν χαίροσουν και συ; Αξίζει να γελιούμαστε; —

αυτό δεν θα ’ταν βέβαια ελληνοπρεπές.

Όπως γίνεται πάντως αντιληπτό ούτε το τελευταίο σχόλιο του Φίλωνα σχετικά με το γεγονός ότι βρίσκονται πλέον στα αγαπημένα νερά των πατρίδων τους στάθηκε αρκετό να προκαλέσει κάποια αντίδραση του Έρμιππου, ο οποίος παραμένει επίμονα σιωπηλός. Σιωπή που έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού σε αυτή εντοπίζεται ένα σημαντικό μέρος του προβληματισμού του ποιήματος.

Ο Έρμιππος εμφανίζεται κακοδιάθετος και σιωπηλός, παρά τις προσπάθειες του Φίλωνα να του αποσπάσει κάποια κουβέντα, αφού βιώνει έναν εσωτερικό διχασμό. Από τη μία αισθάνεται Έλληνας και θα έπρεπε να είναι χαρούμενος που βρέθηκε στην Ελλάδα, μα από την άλλη δεν ένιωθε όσο βρισκόταν εκεί πως ανήκει πραγματικά σ’ εκείνο το περιβάλλον. Χάρηκε, λοιπόν, που έφυγε από εκεί, αλλά και πάλι δεν μπορεί να κατανοήσει το πώς θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η ελληνική του ταυτότητα αν αισθάνεται την Ασία περισσότερο ως πατρίδα του. Πώς, άρα, συμβιβάζεται το να θεωρεί τον εαυτό του Έλληνα, όταν η ίδια η Ελλάδα του φαίνεται ξένη και δεν του προκάλεσε την ανάγκη να παραμείνει εκεί; Πώς γίνεται κάποιος που θεωρεί τον εαυτό του Έλληνα να μη νιώθει την Ελλάδα ως φυσικό του χώρο;

Όλα αυτά τα καταλαβαίνει ο Φίλωνας, που έχει ωστόσο μια πιο ξεκάθαρη σκέψη σε σχέση με την ελληνικότητά τους, γι’ αυτό και παροτρύνει τον Έρμιππο να δει με μεγαλύτερη ειλικρίνεια την κατάσταση. «Ρώτησε την καρδιά σου», τον παροτρύνει, όσο απομακρυνόμασταν από την Ελλάδα, χαιρόσουν και συ, αφού το ένιωθες ότι δεν ανήκουμε εκεί. Αξίζει, λοιπόν, να γελιόμαστε και να προσπαθούμε να κρύψουμε το πώς πραγματικά νιώθουμε; Όχι, βέβαια, διότι αυτό δεν θα ήταν ελληνοπρεπές, προσθέτει ύστερα από μια μικρή παύση, και παρουσιάζει έτσι μια ιδιαίτερη ποιότητα των Ελλήνων -όλων των Ελλήνων, είτε αυτοί ανήκουν στον κυρίως ελληνικό χώρο, είτε αυτοί ανήκουν σε κάποια από τις περιφερειακές περιοχές του ελληνισμού και ειδικότερα των ελληνιστικών βασιλείων-∙ μια ποιότητα που σχετίζεται με την τάση των Ελλήνων να αποδέχονται πάντοτε την πραγματικότητα για τον εαυτό τους και να μην προσπαθούν να προσποιούνται ή να κρύβονται. Για τους Έλληνες εκείνο που έχει σημασία είναι να φανερώνουν την αλήθεια τους κι όχι να υιοθετούν υποκριτικά συμπεριφορές και στάσεις μόνο και μόνο για να κρύψουν κάτι που πιθανώς δεν τους τιμά ή δεν το θεωρούν αρκετά αξιόλογο.   

Ας την παραδεχθούμε την αλήθεια πια∙

είμεθα Έλληνες κ’ εμείς — τι άλλο είμεθα; —

αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις της Ασίας,

αλλά με αγάπες και με συγκινήσεις

που κάποτε ξενίζουν τον Ελληνισμό.

Ο Φίλων διατυπώνει κατόπιν με κατηγορηματικό τρόπο τη δική του σκέψη. Η αλήθεια που πρέπει να παραδεχτούν είναι πως κι εκείνοι είναι Έλληνες∙ τι άλλο θα μπορούσαν να είναι άλλωστε. Είναι Έλληνες, αλλά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ασιατικού χώρου∙ με αγάπες και συγκινήσεις της Ασίας∙ με αγάπες και συγκινήσεις που αν και συνηθισμένες στα μέρη της Ασίας κάποτε ξενίζουν τον ελληνισμό.

Το γεγονός ότι έχουν γεννηθεί στον ασιατικό χώρο κι έχουν υιοθετήσει τους τρόπους της Ασίας, κι ιδίως στοιχεία του αισθητισμού και του ερωτισμού της Ασίας, δεν τους καθιστά λιγότερο Έλληνες. Η παιδεία, η γλώσσα κι η σκέψη τους έχουν πάνω απ’ όλα το στοιχείο της ελληνικότητας∙ έχουν πάνω απ’ όλα διαμορφωθεί με βάση τον ελληνικό πολιτισμό.

Δεν μας ταιριάζει, Έρμιππε, εμάς τους φιλοσόφους

να μοιάζουμε σαν κάτι μικροβασιλείς μας

(θυμάσαι πώς γελούσαμε με δαύτους

σαν επισκέπτονταν τα σπουδαστήριά μας)

που κάτω απ’ το εξωτερικό τους το επιδεικτικά

ελληνοποιημένο, και (τι λόγος!) μακεδονικό,

καμιά Αραβία ξεμυτίζει κάθε τόσο

καμιά Μηδία που δεν περιμαζεύεται,

και με τι κωμικά τεχνάσματα οι καημένοι

πασχίζουν να μη παρατηρηθεί.

Ο Φίλωνας θεωρεί πως οφείλουν να αποδεχτούν το γεγονός ότι αποτελούν ένα αμάλγαμα πολιτισμών και να είναι περήφανοι γι’ αυτό. Οι ίδιοι, άλλωστε, είναι φιλόσοφοι, είναι άνθρωποι της σκέψης, και θα ήταν αστείο γι’ αυτούς να κάνουν ό,τι και κάποιοι μικροβασιλείς από τα μέρη τους, οι οποίοι προσπαθούν με κάθε τρόπο να φέρονται και να ντύνονται σαν Έλληνες. Θυμίζει, μάλιστα, στον Έρμιππο πόσο γελούσαν με «δαύτους» τους τοπικούς ηγεμονίσκους, όταν σε επισκέψεις εκείνων στο σπουδαστήριο των δύο φιλοσόφων, φαινόταν η αγωνία τους να κρύψουν την αραβική και τη μηδική τους ταυτότητα. Αν και η εξωτερική τους εμφάνιση ήταν έντονα ελληνοποιημένη, κάποτε μάλιστα ακόμα και μακεδονική∙ «τι λόγος!», αναφωνεί εδώ ο Φίλωνας για να τονίσει πόσο θράσος διακατείχε αυτούς τους ηγεμονίσκους που ήθελαν να υιοθετούν τη μακεδονική εμφάνιση σε μια προσπάθεια να δείξουν ή καλύτερα να υποκριθούν καταγωγή και ταύτιση με τη μητρική γη όλων των ελληνιστικών βασιλείων. Η αλήθεια για την πραγματική τους εθνολογική ταυτότητα, εντούτοις, δεν μπορούσε με τίποτα να κρυφτεί, αφού όλο και κάποιο αραβικό ή μηδικό χαρακτηριστικό στη συμπεριφορά ή στο λόγο ξεμυτούσε, που δεν μπορούσε να περιμαζευτεί με τίποτα, όσο κι αν εκείνοι οι καημένοι πάσχιζαν με κάθε είδους κωμικά τεχνάσματα να το καλύψουν για να μην το προσέξουν οι συνομιλητές τους.

- Η τάση των ανθρώπων να προσποιούνται πως είναι κάτι που προφανώς δεν είναι ή πως έχουν προτερήματα που προφανώς δεν τα έχουν, προκαλεί ιδιαίτερη ενόχληση στον Καβάφη, ο οποίος συνηθίζει στην ποίησή του να στηλιτεύει με ιδιαίτερα ειρωνικό τρόπο τέτοιου είδους ανώριμες συμπεριφορές.    

A όχι δεν ταιριάζουνε σ’ εμάς αυτά.

Σ’ Έλληνας σαν κ’ εμάς δεν κάνουν τέτοιες μικροπρέπειες.

Το αίμα της Συρίας και της Αιγύπτου

που ρέει μες στες φλέβες μας να μη ντραπούμε,

να το τιμήσουμε και να το καυχηθούμε.

Οι δύο φιλόσοφοι δεν θα μπορούσαν ποτέ να καταφύγουν σε μια τόσο γελοία συμπεριφορά και να φτάσουν να μιλούν και να ντύνονται σαν να είναι γεννημένοι και μεγαλωμένοι στην Ελλάδα, αφού από τη μία αυτό θα ήταν υποτιμητικό γι’ αυτούς και από την άλλη δεν θα έπειθαν ποτέ κανέναν. Είναι, άρα, προτιμότερο να αποδεχτούν το γεγονός ότι ανήκουν στον ευρύτερο ελληνισμό και πως τόσο η εμφάνισή τους όσο και η υπόστασή τους εμπεριέχει συνδυασμό στοιχείων, παρά να γελοιοποιούνται, όπως εκείνοι οι συντοπίτες τους που θέλουν να αποκρύψουν και να αποποιηθούν την ασιατική πτυχή του εαυτού τους.

Ο Φίλωνας, λοιπόν, προτείνει στον Έρμιππο την οδό της ειλικρίνειας, αφού σε Έλληνες όπως είναι αυτοί δεν ταιριάζουν οι υποκρισίες και οι μικροπρέπειες. Ως Έλληνες του χώρου των ελληνιστικών βασιλείων, οφείλουν να τιμήσουν το αίμα της Συρίας και της Αιγύπτου που ρέει στις φλέβες τους. Δεν θα πρέπει να ντραπούν για την εθνολογική τους καταγωγή, αλλά αντιθέτως θα πρέπει να καυχηθούν γι’ αυτή, αφού τους καθιστά μέλη ενός νέου κόσμου∙ ενός εκπληκτικού νέου κόσμου που προέκυψε από την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής παιδείας. 

Κωνσταντίνος Καβάφης «Συμεών»

Κωνσταντίνος Καβάφης «Συμεών»

Τα ξέρω, ναι, τα νέα ποιήματά του·

ενθουσιάσθηκεν η Βηρυτός μ’ αυτά.

Μιαν άλλη μέρα θα τα μελετήσω.

Σήμερα δεν μπορώ γιατ’ είμαι κάπως ταραγμένος.

Απ’ τον Λιβάνιο πιο ελληνομαθής είναι βεβαίως.

Όμως καλύτερος κι απ’ τον Μελέαγρο; Δεν πιστεύω.

A, Μέβη, τι Λιβάνιος! και τι βιβλία!

και τι μικρότητες!..... Μέβη, ήμουν χθες—

η τύχη το ’φερε— κάτω απ’ του Συμεών τον στύλο.

Χώθηκα ανάμεσα στους Χριστιανούς

που σιωπηλοί προσεύχονταν κ’ ελάτρευαν,

και προσκυνούσαν· πλην μη όντας Χριστιανός

την ψυχική γαλήνη των δεν είχα—

κ’ έτρεμα ολόκληρος και υπόφερνα·

κ’ έφριττα, και ταράττομουν, και παθαινόμουν.

A μη χαμογελάς· τριάντα πέντε χρόνια, σκέψου—

χειμώνα, καλοκαίρι, νύχτα, μέρα, τριάντα πέντε

χρόνια επάνω σ’ έναν στύλο ζει και μαρτυρεί.

Πριν γεννηθούμ’ εμείς —εγώ είμαι είκοσι εννιά ετών,

εσύ θαρρώ είσαι νεότερός μου—

πριν γεννηθούμ’ εμείς, φαντάσου το,

ανέβηκεν ο Συμεών στον στύλο

κ’ έκτοτε μένει αυτού εμπρός εις τον Θεό.

Δεν έχω σήμερα κεφάλι για δουλειά.—

Πλην τούτο, Μέβη, κάλλιο να το πεις

που ό,τι κι αν λεν οι άλλοι σοφισταί,

εγώ τον παραδέχομαι τον Λάμονα

για πρώτο της Συρίας ποιητή.

Συμεών: ο Άγιος Συμεών «Στυλίτης» ο Πρεσβύτερος (π. 389-459) γεννήθηκε στα σύνορα Συρίας και Κιλικίας και πέθανε κοντά στην Αντιόχεια. Έφηβος (π. 405) επήγε στην Αντιόχεια, όπου εμόνασε στα περίχωρα. Η άκρα εγκράτειά του έγινε αμφισβητούμενο αντικείμενο μιμήσεως. Περί το 415 έκτισε έναν στύλο, αρχικώς χαμηλόν, του οποίου το ύψος βαθμηδόν έφθασε τα 16 μέτρα. Εκεί επέρασε την υπόλοιπη ζωή του αφιερωμένος στην προσευχή και στο θείο κήρυγμα. Ο πρωτότυπος αυτός τρόπος αποχής από τα κοσμικά, προκάλεσε συνεχή ροή παντοδαπών προσκυνητών και έγινε παράδειγμα προς μίμηση.

Το ποίημα Συμεών συντέθηκε το 1917, ουσιώδης, ωστόσο, ένδειξη για την πρώιμη προετοιμασία του Καβάφη για το ποίημα αποτελεί το εξής σχόλιό του (γραμμένο περίπου 1896-1899) σε όσα γράφει ο Gibbon για τον Συμεών (πρωτοδημοσιεύτηκε το 1963 στο Περίδης, Πεζά, 70-74):

«This great, this wonderful saint is surely an object to be singled out in ecclesiastical history for admiration and study. He had been, perhaps, the only man who has dared to be really alone.

There is no exaggeration in the words “Simeon was repeatedly saved from pious suicide”. To make the sense clearer the word unintentional should be added. St. Blasius once saved Simeon when he was on the point of expiring from suffering.

The height of the column is correctly given by Gibbon. There is an extant passage of Evagrius in which it is stated that Simeon Stylites built a small house, or rather a small room on the top of the column. But a modern German savant, Gregorovius, is of opinion that Simeon must have used the room only during the first years till he got used to the vertiginous height, and must afterwards have pulled it down.

The glory of Simeon filled and astounded the earth. Innumerable pilgrims crowded round his column. People came from the farthest West and from the farthest East, from Britain and from India, to gaze at the unique sight – on this candle of faith (such is the magnificent language of the historian Theodoret) set up and lit on o lofty chandelier.

I have met with only one poem on Simeon Stylites, but it is in no way worthy of the subject.

The poem of Tennyson, though it contains some well-made verses, fails in tone. Its great defect lies in its form of a monologue. The complaints of Simeon, his eagerness for the “meed of saints, the white robe and the palm”, his dubious humility, his latent vanity, are not objectionable in themselves and maybe were necessary to the poem, but they have been handled in a common, almost vulgar manner. It was a very difficult task -a task reserved perhaps, for some mighty king of art- to find fitting language for so great a saint, so wonderful a man.»

Λιβάνιος: Ελληνοσύρος ρήτωρ (314-393), που δίδαξε ρητορική στον Ιουλιανό και στους μετέπειτα Ιεράρχες Βασίλειο και Ιωάννη Χρυσόστομο.

Μελέαγρος: Ελληνοσύρος ελάσσων ποιητής ελεγειακών συνθέσεων με αντικείμενο τον έρωτα και τον θάνατο, και συμπιλητής ανθολογίας επιγραμμάτων με τίτλο Στέφανος. Άκμασε περί το 100 π.Χ.

Μέβης: πιθανότατα φανταστικό πρόσωπο, όπως και ο ανώνυμος ομιλητής του δραματικού μονολόγου. Ο Καβάφης χρησιμοποίησε το ίδιο όνομα και στο ποίημα «Σοφιστής απερχόμενος εκ Συρίας» (1926), αλλά για άσχετο πρόσωπο.

Λάμων: ο ποιητής Λάμων, που αποτελεί το έναυσμα του μονολόγου, είναι πιθανότατα φανταστικό πρόσωπο. Ο στ. 28 δείχνει πως ο Καβάφης είχε κατά νου την παροιμιακή φράση: «Εν τυφλών πόλει (γ)λάμων [= ο τσιμπλιάρης] βασιλεύει».

[Γ. Π. Σαββίδης, Φιλολογική επιμέλεια Κρυμμένων Ποιημάτων του Κ. Καβάφη]

Τα ξέρω, ναι, τα νέα ποιήματά του∙

ενθουσιάσθηκεν η Βηρυτός μ’ αυτά.

Μιαν άλλη μέρα θα τα μελετήσω.

Σήμερα δεν μπορώ γιατ’ είμαι κάπως ταραγμένος.

Το ποίημα του Καβάφη, που έχει τη μορφή δραματικού μονολόγου, ξεκινά με αφορμή τα νέα ποιήματα του Λάμονα, για τα οποία το ποιητικό υποκείμενο, σαν να απαντά σε κάποια σχετική αναφορά του φίλου του Μέβη, σχολιάζει πως τα έχει σαφώς υπόψη του (το ότι πρόκειται για ποιήματα του Λάμονα γίνεται πάντως αντιληπτό μόλις στην καταληκτική στροφή).

Το ποιητικό υποκείμενο, αν και δηλώνει πως γνωρίζει τα νέα αυτά ποιήματα, τονίζει εντούτοις πως δεν είναι προς το παρόν διατεθειμένος να τα μελετήσει προσεκτικά, κι ιδίως σήμερα δεν μπορεί, γιατί, όπως αναφέρει, είναι κάπως ταραγμένος.

Απ’ τον Λιβάνιο πιο ελληνομαθής είναι βεβαίως.

Όμως καλύτερος κι απ’ τον Μελέαγρο; Δεν πιστεύω.

Τα λόγια αυτά που θα ταίριαζαν περισσότερο στον Μέβη, αλλά κάτι τέτοιο δεν δικαιολογείται από κάποια τυπογραφική ένδειξη, αποτελούν μια πρόχειρη αποτίμηση του ποιητικού υποκειμένου για τον Λάμονα, το περιεχόμενο της οποίας θα αναιρεθεί ωστόσο στη συνέχεια.

Ο ήρωας, ταραγμένος όπως είναι, παρασύρεται για λίγο ν’ ασχοληθεί με το θέμα του Λάμονα, έστω κι αν η σκέψη του είναι προφανώς αλλού. Σχολιάζει, έτσι, πως σαφώς ο Λάμονας είναι πιο ελληνομαθής από τον Λιβάνιο, αλλά δεν είναι σίγουρος πως θα τον χαρακτήριζε καλύτερο κι απ’ τον Μελέαγρο.

Το γιατί η αξιολογική κατάταξη του -μη υπαρκτού- Λάμονα έχει σημασία θα φανεί στο τέλος του ποιήματος.

A, Μέβη, τι Λιβάνιος! και τι βιβλία!

και τι μικρότητες!..... Μέβη, ήμουν χθες—

η τύχη το ’φερε— κάτω απ’ του Συμεών τον στύλο.

Ο ήρωας πολύ γρήγορα όμως απορρίπτει αυτό το θέμα συζήτησης, αγανακτώντας με τον εαυτό του που παρασύρθηκε. Με μια αποστροφή στον φίλο του τον Μέβη, του δηλώνει πως τόσο ο Λιβάνιος και τα βιβλία, όσο και γενικότερα οι μικρότητες του λογοτεχνικού κόσμου για το ποιος είναι καλύτερος, είναι θέματα που δεν αξίζουν την προσοχή του.

Με τα αποσιωπητικά υποδηλώνεται πως ο ήρωας κάνει μια μικρή παύση, κι αμέσως μετά αποκαλύπτει στον Μέβη το λόγο της αναστάτωσής του. Χθες, τυχαία, βρέθηκε κάτω από τον στύλο του Συμεών, γεγονός που του προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό για τον απόλυτο ασκητισμό του. Προσέχουμε τη φράση «η τύχη το ‘φερε» που δηλώνει πως ο ανώνυμος ήρωας δεν ανήκει σ’ εκείνους τους πιστούς που συνέρρεαν για να τιμήσουν τον Συμεών, αφού, όπως θα τονίσει στη συνέχεια, ο ίδιος δεν είναι Χριστιανός.

Χώθηκα ανάμεσα στους Χριστιανούς

που σιωπηλοί προσεύχονταν κ’ ελάτρευαν,

και προσκυνούσαν∙ πλην μη όντας Χριστιανός

την ψυχική γαλήνη των δεν είχα—

κ’ έτρεμα ολόκληρος και υπόφερνα∙

κ’ έφριττα, και ταράττομουν, και παθαινόμουν.

Η εντύπωση που προκαλεί το θέαμα του ασκητή πάνω στον ψηλό στύλο είναι εκπληκτική. Ο ανώνυμος ήρωας, που έχει χωθεί ανάμεσα στους Χριστιανούς για να δει από κοντά αυτή την πρωτόφαντη αποφασιστικότητα αποχής από τα εγκόσμια, συγκλονίζεται. Τρέμει ολόκληρος και υποφέρει, μη μπορώντας να διανοηθεί το πώς θα μπορούσε ποτέ ένας άνθρωπος να ζήσει για ένα τόσο μεγάλο διάστημα σε πλήρη απομόνωση και με πλήρη στέρηση κάθε πιθανής άνεσης. Του είναι αδύνατο να αντιληφθεί το γιατί κάποιος θα υπέβαλε τον εαυτό του σε αυτή την απόλυτη κακουχία, γι’ αυτό και φρίττει και ταράζεται. Σε αντίθεση με τους Χριστιανούς που κατανοούν τη βαθιά ανάγκη αφοσίωσης στον Θεό που εύλογα ωθεί έναν πιστό στο ν’ απαρνηθεί κάθε εγκόσμια ευκολία ή απόλαυση, εκείνος που προφανώς έχει ταυτίσει τη ζωή με την επιδίωξη της ευδαιμονίας, βιώνει έντονη ψυχική αναστάτωση από το θέαμα του μοναχού. Έτσι, την ίδια στιγμή που οι Χριστιανοί προσκυνούν τον Συμεών και προσεύχονται σιωπηλοί, αντλώντας από το παράδειγμά του την ευλογία της ψυχικής γαλήνης, ο ήρωας υποφέρει, αφού βρίσκεται μπροστά σ’ έναν τρόπο σκέψης και μια αντίληψη τελείως διαφορετική από τη δική του.

Ο ανώνυμος ήρωας, που είναι συγκαιρινός του Συμεών, δηλώνει πως δεν είναι Χριστιανός, δικαιολογώντας έτσι την αδυναμία του να κατανοήσει την απόφαση του ασκητή να υποβληθεί σε μια τόσο μαρτυρική αποχώρηση από τα εγκόσμια. Προσέχουμε, ωστόσο, πως παρά τον εμφανή μηχανισμό αποστασιοποίησης, πίσω από τον ανώνυμο ήρωα κινείται ο ίδιος ο Καβάφης. Ο ποιητής, αν και τυπικά Χριστιανός, δεν εντάσσει τον εαυτό του στους πιστούς και διατηρεί σταθερά αποστάσεις από τη χριστιανική θρησκεία που με τον υπερβολικό συντηρητισμό της τον απωθεί. Ο θαυμασμός, ωστόσο, για τον Συμεών, που εκφράζεται από τον ανώνυμο ήρωα, είναι ο ειλικρινής θαυμασμός του ίδιου του ποιητή που εντυπωσιάζεται από την εκπληκτική αφοσίωσή του στον Θεό.

A μη χαμογελάς∙ τριάντα πέντε χρόνια, σκέψου—

χειμώνα, καλοκαίρι, νύχτα, μέρα, τριάντα πέντε

χρόνια επάνω σ’ έναν στύλο ζει και μαρτυρεί.

Πριν γεννηθούμ’ εμείς —εγώ είμαι είκοσι εννιά ετών,

εσύ θαρρώ είσαι νεότερός μου—

πριν γεννηθούμ’ εμείς, φαντάσου το,

ανέβηκεν ο Συμεών στον στύλο

κ’ έκτοτε μένει αυτού εμπρός εις τον Θεό.

Οι δηλώσεις του ήρωα για το πόσο βαθιά ταράχτηκε από το θέαμα του Συμεών προκαλούν την αντίδραση του Μέβη που τον κοιτάζει πλέον χαμογελώντας -πιθανώς- ειρωνικά. Ο ήρωας νιώθει έτσι την ανάγκη να δώσει επιπλέον εξηγήσεις για το βαθμό της αναστάτωσής του, ζητώντας από τον φίλο του να σκεφτεί πως ο ασκητής αυτός έχει περάσει 35 χρόνια πάνω σ’ έναν στύλο∙ 35 χρόνια, -αναφέρει κατά τρόπο εμφατικό- χειμώνα, καλοκαίρι, νύχτα, μέρα ο άνθρωπος αυτός ζει πάνω σ’ έναν στύλο και μαρτυρεί για τη θρησκεία και τον Θεό του. Προκειμένου, μάλιστα, να δώσει στον Μέβη να καταλάβει ακόμη καλύτερα πόσο μεγάλο είναι αυτό το χρονικό διάστημα, του τονίζει πως κανένας από τους δύο δεν έχει ζήσει τόσο καιρό. Ο ήρωας του ποιήματος είναι 29 ετών, ενώ ο Μέβης είναι μάλλον λίγο νεότερος.

«Φαντάσου το», παροτρύνει ο ήρωας τον Μέβη∙ ο Συμεών ανέβηκε σ’ αυτό τον στύλο προτού οι δυο μας γεννηθούμε κι έκτοτε βρίσκεται συνεχώς εκεί, 35 χρόνια τώρα, μπροστά στον Θεό του∙ στερούμενος τα πάντα για χάρη του Θεού του∙ ταλαιπωρώντας μέχρις εσχάτων τον εαυτό του για χάρη του Θεού του. Μια αφοσίωση που ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα, κι η οποία δεν μπορεί παρά να πηγάζει από μια βαθιά και ακλόνητη πίστη. Μια αφοσίωση που κάνει πολλές πράξεις και συμπεριφορές των άλλων ανθρώπων να χάνουν την αξία τους και να μοιάζουν ανούσιες, αφού σχεδόν τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με το ψυχικό και σωματικό σθένος του Συμεών.

Ας σημειωθεί ότι η αναφορά στα 35 χρόνια παρουσίας του Συμεών πάνω στον στύλο τοποθετεί τον μονόλογο αυτό στα 350 μ.Χ.

Δεν έχω σήμερα κεφάλι για δουλειά.—

Πλην τούτο, Μέβη, κάλλιο να το πεις

που ό,τι κι αν λεν οι άλλοι σοφισταί,

εγώ τον παραδέχομαι τον Λάμονα

για πρώτο της Συρίας ποιητή.

Ο ανώνυμος ήρωας έχοντας δει τον Συμεών κι έχοντας αναλογιστεί το πόσο εξαιρετικά δύσκολο και απαιτητικό είναι αυτό που έχει υπομείνει για 35 χρόνια, μπαίνει σε μια διαδικασία έντονου προβληματισμού που τον κάνει να χάνει την ηρεμία του. Δυσκολεύεται να δουλέψει και ν’ ασχοληθεί με όσα συνήθως αποτελούν την καθημερινότητά του, δεν έχει «κεφάλι για δουλειά», όπως χαρακτηριστικά λέει στον φίλο του Μέβη.

Δέχεται, ωστόσο, να κάνει ένα σχόλιο για τον Λάμονα∙ ένα σχόλιο που τον φέρνει σε αντίθεση με τους άλλους σοφιστές, αφού ο ίδιος, παρά τις διαφωνίες εκείνων, θεωρεί πως ο Λάμονας είναι ο καλύτερος ποιητής της Συρίας.

Η παρατήρηση αυτή του ανώνυμου ήρωα έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς προκρίνοντας τον Λάμονα -έναν μη υπαρκτό ποιητή- ως καλύτερο της Συρίας, γίνεται φανερή η διάθεση του Καβάφη να δείξει πως κάποιες φορές οι ποιητές, ακόμη και οι καλύτεροι από αυτούς, αδυνατούν να αποδώσουν το μεγαλείο ορισμένων ανθρώπων και το εκπληκτικό ορισμένων καταστάσεων. Η ψυχική δύναμη του Συμεών, για παράδειγμα, που του επιτρέπει να ζει επί 35 χρόνια πάνω σ’ έναν στύλο, είναι κάτι που πολύ δύσκολα θα μπορούσε ένας ποιητής να το καταγράψει και να το τιμήσει επάξια με τους στίχους του.

Ο προβληματισμός του ανώνυμου ήρωα είναι προβληματισμός και του ίδιου του Καβάφη, ο οποίος έχοντας διαβάσει το ποίημα του Άλφρεντ Τέννυσον για τον Συμεών (St Simeon Stylites by Alfred Tennyson, 1842) κι έχοντας απογοητευτεί από αυτό, βρίσκει τον εαυτό του να πιστεύει πως υπάρχουν τελικά καταστάσεις που ξεπερνούν τις δυνατότητες των ποιητών. Κανένας ποιητής δεν κατόρθωσε να υμνήσει όπως του άξιζε τον Συμεών∙ κανένας ποιητής δεν μπόρεσε να δημιουργήσει με τον λόγο του ένα έργο που να αποδίδει με τρόπο επάξιο το μεγαλείο αυτού του ανθρώπου που απαρνήθηκε τα πάντα για χάρη του Θεού για 35 ολόκληρα χρόνια. Έτσι, καταλήγει να επικρίνει εμμέσως τους ομοτέχνους του με τρόπο ιδιαίτερα καυστικό, αφού σε μια ομάδα τυφλών ο (γ)λάμων, ο τσιμπλιάρης, είναι λογικό να βασιλεύει. Προκρίνει, δηλαδή, τον ανύπαρκτο Λάμονα, αφού κανείς απ’ όσους έχουν παρουσιάσει έργο δεν έχει το αναγκαίο ταλέντο για να θεωρηθεί άξιος και ικανός∙ σε ό,τι αφορά τουλάχιστον την εκπληκτική περίπτωση του Συμεών.  

Κωνσταντίνος Καβάφης «Στρατηγού Θάνατος»

English School

Κωνσταντίνος Καβάφης «Στρατηγού Θάνατος»

Το χέρι του ο θάνατος απλώνει

κ’ ενός ενδόξου στρατηγού το μέτωπον αγγίζει.

Το βράδυ μια εφημερίς το νέον φανερώνει.

Το σπίτι του αρρώστου με πλήθος πολύ γεμίζει.

Εκείνον τον παρέλυσαν οι πόνοι

τα μέλη και την γλώσσα του. Το βλέμμα του γυρίζει

και ώρα πολλή σε πράγματα γνώριμα προσηλώνει.

Ατάραχος, τους παλαιούς ήρωας ενθυμίζει.

Απ’ έξω — τον εσκέπασε σιγή κι ακινησία.

Μέσα — τον σάπισεν ο φθόνος της ζωής, δειλία,

λέπρα ηδονική, μωρόν πείσμα, οργή, κακία.

Βαριά βογγά. — Ξεψύχησε.— Θρηνεί κάθε πολίτου

φωνή· «Την πολιτεία μας ερήμαξ’ η θανή του!

Aλίμονον η Αρετή απέθανε μαζί του!».

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης με την ιδιαίτερη ειρωνεία της γραφής του προσεγγίζει τη διάσταση που υπάρχει ανάμεσα στη δημόσια εικόνα ενός προσώπου και την πραγματική του υπόσταση. Από τη μία τα χαρακτηριστικά εκείνα που θεωρείται πως αρμόζουν σ’ ένα πρόσωπο με βάση την κοινωνική και επαγγελματική του θέση, τα οποία συνθέτουν κατά κάποιο τρόπο ένα πρότυπο συμπεριφοράς που οφείλει να ακολουθεί, κι από την άλλη η αληθινή του φύση, που μένει, δικαίως ίσως, κρυφή, προκειμένου να μην αλλοιωθεί η εξιδανικευμένη και προβεβλημένη δημόσια εικόνα.

Το χέρι του ο θάνατος απλώνει

κ’ ενός ενδόξου στρατηγού το μέτωπον αγγίζει.

Το βράδυ μια εφημερίς το νέον φανερώνει.

Το σπίτι του αρρώστου με πλήθος πολύ γεμίζει.

Ο ποιητής συνθέτει σταδιακά το αφηγηματικό πλαίσιο του ποιήματος. Ένας ένδοξος στρατηγός είναι βαριά άρρωστος∙ ο θάνατος απλώνει ήδη το χέρι του και αγγίζει το μέτωπο του μεγάλου ανδρός. Το νέο δημοσιοποιείται από μια εφημερίδα και πλήθος κόσμου σπεύδει στο σπίτι του στρατηγού, για να εκφράσει τη συμπαράστασή του.

Το γεγονός ότι το κεντρικό πρόσωπο του ποιήματος είναι ένας «ένδοξος» στρατηγός, δημιουργεί ήδη από την πρώτη αναφορά ορισμένες προσδοκίες σχετικά με τις ηθικές του ποιότητες και την προσωπικότητά του, κι αυτές επιχειρεί έμμεσα να τονίσει ο ποιητής με τις λέξεις και τις εικόνες εκείνες που αποπνέουν μια αίσθηση ηρωισμού. Η εισαγωγική κιόλας εικόνα με τον θάνατο που απλώνει το χέρι του στο μέτωπο του στρατηγού, φέρνει στη σκέψη μια ηρωική αναμέτρηση με τον Χάρο, όπως την ήθελε η παράδοση για τον Διγενή Ακρίτα.

Εκείνον τον παρέλυσαν οι πόνοι

τα μέλη και την γλώσσα του. Το βλέμμα του γυρίζει

και ώρα πολλή σε πράγματα γνώριμα προσηλώνει.

Ατάραχος, τους παλαιούς ήρωας ενθυμίζει.

Η εικόνα που παρουσιάζει ο ετοιμοθάνατος στρατηγός δημιουργεί δέος, αφού παρά τους έντονους πόνους που έχουν παραλύσει τελείως τα μέλη του σώματός του και τη γλώσσα του, στερώντας του πια την κίνηση και την ομιλία, εκείνος δεν αφήνει κανένα ίχνος οδύνης να φανεί. Υπομένει με στωικότητα το τελευταίο του μαρτύριο, κοιτάζοντας απλώς γύρω του και προσηλώνοντας για ώρα το βλέμμα του σε πράγματα που του είναι οικεία. Έτσι ατάραχος όπως είναι, παρά τους πόνους που αισθάνεται, θυμίζει τους παλιούς εκείνους ήρωες που το ψυχικό τους σθένος ξεπερνούσε τα ανθρώπινα μέτρα.

Απ’ έξω — τον εσκέπασε σιγή κι ακινησία.

Μέσα — τον σάπισεν ο φθόνος της ζωής, δειλία,

λέπρα ηδονική, μωρόν πείσμα, οργή, κακία.

Η εξωτερική εικόνα του στρατηγού -αυτή που βλέπουν όσοι σπεύδουν να τον αποχαιρετήσουν- χαρακτηρίζεται από στωική σιωπή και ακινησία. Η εσωτερική του κατάσταση, όμως, είναι τελείως διαφορετική, καθώς μέσα του τον έχει σαπίσει η ζήλια της ζωής∙ τον έχει διαλύσει η επίγνωση πως πεθαίνει, ενώ εκείνος το μόνο που θα ήθελε είναι να συνεχίσει να ζει, όπως όλοι αυτοί γύρω του, που τον κοιτούν με θλίψη∙ τον έχει παραλύσει η δειλία για το τι πρόκειται να συμβεί∙ τον έχει εξαχρειώσει η αίσθηση της εσωτερικής του σήψης, προκαλώντας του ένα ανόητο πείσμα να αντισταθεί στο αναπόφευκτο, να παλέψει για τη ζωή που τόσο επιθυμεί. Μέσα του νιώθει απροσμέτρητη οργή γι’ αυτό που του συμβαίνει και βαθιά κακία απέναντι στους άλλους που θα συνεχίσουν να απολαμβάνουν το δώρο της ζωής.

Ο ηρωισμός του στρατηγού, που τόσο επαινείται, δεν είναι παρά φανέρωμα της φιλοδοξίας του και της επιθυμίας του για εξουσία και αναγνώριση. Η επιλογή του να σταδιοδρομήσει στον στρατό συνδέεται περισσότερο απ’ όλα με τον εγωκεντρισμό και την απληστία του∙ με την ανάγκη του να έχει ελέγχει καθετί γύρω του. Ο ένδοξος στρατηγός δεν είναι ένας γνήσια ηρωικός άνθρωπος με αφιλοκερδές και ειλικρινές ενδιαφέρον για τους συνανθρώπους του και την πατρίδα του. Είναι ένας φαύλος άνθρωπος, άπληστος για δόξα και δύναμη∙ με ακόρεστη όρεξη για ζωή και τιμές. Ο ένδοξος στρατηγός είναι ένας κενόδοξος άνθρωπος, γεμάτος φθόνο και κακία, που έχει ωστόσο τη σύνεση να κρύβει καλά το πραγματικό ποιόν του.

Βαριά βογγά. — Ξεψύχησε.— Θρηνεί κάθε πολίτου

φωνή∙ «Την πολιτεία μας ερήμαξ’ η θανή του!

Aλίμονον η Αρετή απέθανε μαζί του!».

Ο ένδοξος στρατηγός ξεψυχά εντέλει, μ’ ένα τελευταίο βαρύ βογγητό, κι ο θάνατός του σκορπά το θρήνο σε όλους τους πολίτες. Οδύρονται κι εκφράζουν την απόγνωσή τους για τη μεγάλη αυτή απώλεια, σχολιάζοντας πως ο θάνατός του ρήμαξε την πολιτεία τους και πως μαζί μ’ εκείνον πέθανε -αλίμονο- και η Αρετή!

Οι πολίτες στο πρόσωπο του ένδοξου στρατηγού χάνουν ένα πρότυπο ηθικής κι έναν ηρωικό άνδρα που έθετε πάντα το καθήκον και το χρέος απέναντι στην πατρίδα πάνω απ’ τον εαυτό του. Χάνουν έναν άξιο μέλος της κοινωνίας τους κι ένα σύμβολο της ανδρείας και του ήθους.

Οι πολίτες, βέβαια, έχουν αυτή την εξιδανικευμένη εικόνα για τον ένδοξο στρατηγό, καθώς αυτή είναι η εικόνα που εξυπηρετεί την ανάγκη της κοινωνίας να παρουσιάζει θετικά πρότυπα στα μέλη της∙ αυτή είναι η εικόνα που τους δημιουργεί την αίσθηση πως πάντοτε υπάρχουν εκείνοι οι ηθικά άμεμπτοι άνθρωποι που είναι έτοιμοι να θυσιαστούν για το καλό της πατρίδας, χωρίς να υπολογίζουν τον εαυτό τους και τη ζωή τους.

Οι πολίτες έχουν αυτή την εξιδανικευμένη εικόνα για τον ένδοξο στρατηγό, διότι η κοινωνία δεν αντέχει να αναγνωρίζει παντού και σε όλους την ίδια ελλιπή ανθρώπινη φύση με τα πολλαπλά της ελαττώματα και τον υπέρμετρο εγωισμό της.

Ενώ, κι ο ίδιος ο στρατηγός -όπως και κάθε άλλο πρόσωπο στη θέση εκείνου- φροντίζει να υιοθετήσει την περσόνα που του αποδίδουν και να υποδυθεί το ρόλο που του αναλογεί, αποκομίζοντας το επιπλέον όφελος των τιμών και του σεβασμού από τους πολίτες, έστω κι αν στην πραγματικότητα κάθε του πράξη και κάθε του επιδίωξη αποσκοπούσε στο προσωπικό του συμφέρον και μόνο.