Έκθεση Β΄ Λυκείου: Η προέλευση της τέχνης

Ruslan Bulgov

Έκθεση Β΄ Λυκείου: Η προέλευση της τέχνης

Οι τέχνες που εξαρτώνται από το σχέδιο άρχισαν, όπως όλες οι εφευρέσεις, με τα αναγκαία. Στη συνέχεια επιζητήθηκε η ομορφιά και τελικά ακολούθησε το περιττό. Αυτά είναι τα τρία κυριότερα στάδια της τέχνης. Οι παλιότερες αναφορές μας διδάσκουν ότι τα πρώτα εικαστικά έργα έδειχναν τι είναι ο άνθρωπος και όχι πώς φαίνεται στα μάτια μας, δηλαδή το περίγραμμά του και όχι τη μορφή του. Από την απλοϊκότητα της μορφής πέρασαν στην εξέταση των σχέσεων, η οποία δίδαξε την ορθότητα. Με τη σειρά της αυτή προσέφερε την ασφάλεια, για να αποτολμηθεί το μεγάλο. Έτσι, η τέχνη απέκτησε μεγαλείο και τελικά με τους Έλληνες έφτασε σταδιακά στην ανώτατη ομορφιά. Αφού εναρμονίστηκαν όλα τα μέρη της και επιζητήθηκε ο εξωραϊσμός της, οι καλλιτέχνες προχώρησαν στο περιττό, οπότε χάθηκε η μεγαλοσύνη της τέχνης και τέλος ακολούθησε η πλήρης παρακμή της.

Η τέχνη άρχισε με την πιο απλοϊκή μορφή και ίσως με ένα είδος γλυπτικής, καθώς και ένα παιδί μπορεί να δώσει μια ορισμένη μορφή σε μια μαλακή μάζα. Δεν μπορεί, όμως, να σχεδιάσει οτιδήποτε πάνω σε μια επιφάνεια, επειδή στην πρώτη περίπτωση αρκεί η απλή ιδέα ενός πράγματος, ενώ το σχέδιο απαιτεί πολλές άλλες γνώσεις. Αργότερα η ζωγραφική έγινε η διακοσμήτρια της γλυπτικής.

Η προέλευση της τέχνης φαίνεται πως είναι ίδια σε όλους τους λαούς που την άσκησαν και δεν έχουμε επαρκείς λόγους, για να δηλώσουμε μια ιδιαίτερη πατρίδα της, καθώς το πρώτο σπέρμα για το αναγκαίο το βρήκε κάθε λαός στον εαυτό του. Αλλά η επινόηση της τέχνης διαφέρει ανάλογα με την ηλικία των λαών και την πρώιμη ή όψιμη εισαγωγή της λατρείας των θεών. Έτσι, οι Χαλδαίοι ή οι Αιγύπτιοι πρέπει να αισθητοποίησαν νωρίτερα από τους Έλληνες στο πλαίσιο της λατρείας τις ανώτερες δυνάμεις που φαντάστηκαν. Εδώ συμβαίνει ό,τι παρατηρείται και στις άλλες τέχνες και εφευρέσεις, όπως είναι ο χρωματισμός με πορφύρα, που στις χώρες της Ανατολής έγιναν γνωστές και ασκήθηκαν νωρίτερα.

Εκείνοι, όμως, που αναφέρονται στην προέλευση μιας χρήσης ή σε μια τέχνη και τη μετάδοσή της από έναν λαό στον άλλον πλανώνται γενικά, επειδή στηρίζονται σε επιμέρους στοιχεία που έχουν μια ομοιότητα μεταξύ τους και από αυτό βγάζουν ένα γενικό συμπέρασμα. Για παράδειγμα, ορισμένοι λόγω της χαρακτηριστικής κοιλιάς τόσο των Ελλήνων όσο και των Ρωμαίων παλαιστών ισχυρίζονται ότι οι δεύτεροι, εφόσον έπονται χρονικά, κατάγονται από τους πρώτους. Η τέχνη στους Έλληνες, αν και αναπτύχθηκε πολύ αργότερα από ό,τι τις χώρες της Ανατολής, άρχισε με μιαν απλοϊκότητα, καθώς, όπως φαίνεται, οι Έλληνες δε δέχτηκαν το πρώτο σπέρμα για την τέχνη τους από κανέναν άλλο λαό, αλλά φαίνεται πως είναι οι πρώτοι εφευρέτες της.

J. Winckelmann (2010). Ιστορία της Αρχαίας Τέχνης. Αθήνα: Gutenberg (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (80 - 100 λέξεις).

Οι τέχνες ξεκίνησαν με απλοϊκότητα στη μορφή, προχώρησαν στον εξωραϊσμό και οδηγήθηκαν στην παρακμή από την επιδίωξη του περιττού. Ίσως η πρώτη μορφή τέχνης να ήταν κάποιο είδος γλυπτικής, ενώ ακολούθησε το σχέδιο που απαιτεί περισσότερες γνώσεις. Η προέλευση, πάντως, της τέχνης φαίνεται να είναι ίδια σε όλους τους λαούς, χωρίς να μπορεί να δηλωθεί μία ιδιαίτερη πατρίδα της. Η εξέλιξή της διαφοροποιήθηκε ανάλογα με την ηλικία κάθε λαού, αλλά δεν ευσταθεί η άποψη πως μεταδόθηκε από τον ένα λαό στον άλλον, καθώς ο καθένας έφτασε σε αυτή αυτόνομα. Η τέχνη στους Έλληνες, για παράδειγμα, ξεκίνησε με απλοϊκές μορφές, αφού οι ίδιοι, χωρίς να δεχτούν επιδράσεις από άλλους, στάθηκαν οι πρώτοι εφευρέτες της τέχνης τους.

Β1. Ποια είναι, κατά τον συγγραφέα, τα κύρια στάδια εξέλιξης της τέχνης; (60 – 80 λέξεις)

Η τέχνη που εξαρτάται από το σχέδιο ξεκίνησε από τα τελείως αναγκαία και ακολούθως επιδίωξε την ομορφιά, ενώ έφτασε στην παρακμή μόλις ζήτησε το περιττό. Ειδικότερα, το πέρασμα από την απλοϊκότητα της μορφής σε πιο ορθά σχέδια κατέστη δυνατό ύστερα από την εξέταση των σχέσεων και την εναρμόνιση όλων των μερών. Επίτευγμα που προσέφερε στους δημιουργούς το απαραίτητο αίσθημα ασφάλειας για να επιδιώξουν το μεγαλειώδες, που χάρη στους Έλληνες οδήγησε την τέχνη σταδιακά στην ανώτατη ομορφιά. Ωστόσο, το μεγαλείο αυτό χάθηκε και η τέχνη έφτασε στην παρακμή της, μόλις οι καλλιτέχνες προχώρησαν στο περιττό στοιχείο που επέφερε τη δυσαρμονία.  

Β1. Να εξηγήσετε τη θέση του συγγραφέα ότι «δεν έχουμε επαρκείς λόγους, για να δηλώσουμε μια ιδιαίτερη πατρίδα της τέχνης» (60 – 80 λέξεις)

Ο συγγραφέας θεωρεί πως δεν έχουμε επαρκείς λόγους, για να δηλώσουμε μια ιδιαίτερη πατρίδα της τέχνης, μιας και η προέλευση της τέχνης προέκυψε αυτόνομα σε κάθε λαό. Όλοι με τη σειρά τους στράφηκαν στην καλλιτεχνική έκφραση, βρίσκοντας στον ίδιο τους τον εαυτό το αναγκαίο έναυσμα. Ό,τι διαφέρει ανάμεσα στους επιμέρους λαούς είναι η επινόηση της τέχνης, η οποία ακολούθησε πορεία ανάλογη με την ηλικία του κάθε λαού, αλλά και με το πόσο πρώιμη ή όψιμη υπήρξε η εισαγωγή της λατρείας των θεών σε αυτούς.

Β1. Να εξηγήσετε τη θέση του συγγραφέα ότι η ενασχόληση των καλλιτεχνών με το περιττό οδήγησε στη σταδιακή παρακμή της τέχνης. (60 – 80 λέξεις)

Ο συγγραφέας παρουσιάζει τη σταδιακή εξέλιξη της τέχνης από την αρχική απλοϊκότητα της μορφής, μέχρι την επιδίωξη του περιττού που οδήγησε τελικά στην απώλεια της μεγαλοσύνης και στη σταδιακή παρακμή της τέχνης. Το πέρασμα στην αρτιότερη τέχνη επιτεύχθηκε με την εξέταση των σχέσεων που επέτρεψε την ορθότητα στον σχεδιασμό και προσέφερε στους δημιουργούς το αναγκαίο αίσθημα της ασφάλειας, ώστε να επιζητηθεί στην πορεία το μεγάλο. Κατ’ αυτό το τρόπο η τέχνη απέκτησε μεγαλείο και με τους Έλληνες γνώρισε την ανώτατη ομορφιά. Εντούτοις, από τη στιγμή που επιτεύχθηκε ο εναρμονισμός όλων των μερών της, επιδιώχθηκε ο περαιτέρω εξωραϊσμός της με την προσθήκη του περιττού στοιχείου, το οποίο και κατέληξε να στερεί από την τέχνη τη μεγαλοσύνη της.   

Β2α. Να επισημάνετε δύο διαρθρωτικές λέξεις με τις οποίες επιτυγχάνεται η συνοχή στην τρίτη παράγραφο (Η προέλευση... νωρίτερα).

- Αλλά

- Έτσι

Β2β. Ποια σχέση συνοχής επιτυγχάνεται με καθεμιά από αυτές;

Με τον σύνδεσμο «αλλά» δηλώνεται αντίθεση, ενώ με το επίρρημα «έτσι» δηλώνεται συμπέρασμα.

Β2α. Με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η τελευταία παράγραφος (Εκείνοι… εφευρέτες της) του κειμένου;

Η παράγραφος αναπτύσσεται με τη μέθοδο των παραδειγμάτων. Μπορούμε, εντούτοις, να διακρίνουμε επίσης τον τρόπο της αιτιολόγησης.

Β2β. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

Παραδείγματα: «Για παράδειγμα, ορισμένοι λόγω της χαρακτηριστικής κοιλιάς τόσο των Ελλήνων όσο και των Ρωμαίων παλαιστών ισχυρίζονται ότι οι δεύτεροι, εφόσον έπονται χρονικά, κατάγονται από τους πρώτους.»

Αιτιολόγηση: «Εκείνοι, όμως, που αναφέρονται στην προέλευση μιας χρήσης ή σε μια τέχνη και τη μετάδοσή της από έναν λαό στον άλλον πλανώνται γενικά, επειδή στηρίζονται σε επιμέρους στοιχεία που έχουν μια ομοιότητα μεταξύ τους και από αυτό βγάζουν ένα γενικό συμπέρασμα.»

Αιτιολόγηση υπάρχει και στις τελευταίες περιόδους της παραγράφου, όπου ο συγγραφέας αιτιολογεί το γιατί η τέχνη στους Έλληνες άρχισε με μιαν απλοϊκότητα:

«Η τέχνη στους Έλληνες, αν και αναπτύχθηκε πολύ αργότερα από ό,τι τις χώρες της Ανατολής, άρχισε με μιαν απλοϊκότητα, καθώς, όπως φαίνεται, οι Έλληνες δε δέχτηκαν το πρώτο σπέρμα για την τέχνη τους από κανέναν άλλο λαό, αλλά φαίνεται πως είναι οι πρώτοι εφευρέτες της.»

Β2. Ποια συλλογιστική πορεία (παραγωγική – επαγωγική) ακολουθεί ο συγγραφέας στην τρίτη (Η προέλευση… νωρίτερα) παράγραφο του κειμένου;

Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, διότι ο συγγραφέας ξεκινά με μια γενικότερη διαπίστωση σχετικά με την κοινή προέλευση της τέχνης σε όλους τους λαούς, και προχωρά σε ειδικότερες παρατηρήσεις σχετικά με τις διαφοροποιήσεις ως προς το χρόνο επινόησης της τέχνης σε επιμέρους περιοχές.

Γ1. Να γράψετε από μία πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις (επισημαίνονται και στο κείμενο με έντονη γραφή). Φροντίστε, ώστε μέσα από την πρόταση να γίνεται φανερή η σημασία της κάθε λέξης: εικαστικά, απαιτεί, επαρκείς, ομοιότητα, αναπτύχθηκε (μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο, δηλαδή την πτώση, τον αριθμό, το γένος κλπ.).

- Εικαστικές είναι οι τέχνες που προσπαθούν να αναπαράγουν, να αναπαραστήσουν τον ορατό κόσμο, όπως είναι για παράδειγμα η ζωγραφική, η γλυπτική κι η φωτογραφία.

- Απαιτώ πειθαρχία, τόνισε ο διοικητής στους νεοσύλλεκτους.

- Δεν υπάρχουν επαρκείς πόροι για τη συνέχιση του έργου.

- Παρ’ όλη τους την ομοιότητα, μπορώ να τους ξεχωρίσω.

- Είναι παράδειγμα παιδιού που αναπτύσσεται σωστά με την κατάλληλη φροντίδα των γονιών του.

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με την έντονη γραφή: τέχνη, ορισμένη μορφή, συμβαίνει, ομοιότητα μεταξύ τους, αναπτύχθηκε. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κλπ.).

Ένα σύνηθες φαινόμενο στην τέχνη είναι να εντοπίζει κανείς σημαντικές ομοιότητες σε ορισμένες μορφές έργων ή τεχνοτροπιών που αναπτύχθηκαν σε περιοχές που δεν έχουν καμία σχέση εγγύτητας ή άλλης επαφής μεταξύ τους. Συμβαίνει, δηλαδή, να γεννιούνται παρόμοιες μέθοδοι προσέγγισης της καλλιτεχνικής δημιουργίας, χωρίς να μπορεί να προσδιορισθεί κάποια σχέση αντιγραφής, δανεισμού ή αλληλεπίδρασης. Γεγονός που φανερώνει αφενός την πηγαία ανάγκη του ανθρώπου για καλλιτεχνική έκφραση κι αφετέρου την πνευματική συγγένεια των ανθρώπων σε βασικά σημεία, έστω κι αν ανήκουν σε τελείως διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές. 

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με την έντονη γραφή: Οι τέχνες, μας διδάσκουν, προέλευση, διαφέρει ανάλογα, όμως. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κλπ.).

Αν και η προέλευση της τέχνης φαίνεται πως είναι κοινή για όλους τους ανθρώπους, είναι σαφές πως διαφέρει η πορεία που ακολούθησαν οι επιμέρους μορφές της ανάλογα με τις ειδικότερες περιβαλλοντικές συνθήκες και τις ιδεολογικές αντιλήψεις κάθε περιοχής. Τα έργα της κλασικής περιόδου στην αρχαιοελληνική τέχνη, για παράδειγμα, μας διδάσκουν την ιδιαίτερη αξία που απέδιδαν στη σωματική αρτιότητα του ατόμου, χωρίς να λησμονείται, όμως, πως αντίστοιχη σημασία έδιναν και στην πνευματική του καλλιέργεια.  

Γ1. Να συντάξετε μία παράγραφο 50-60 λέξεων, χρησιμοποιώντας τις λέξεις/φράσεις του κειμένου με την έντονη γραφή: εικαστικά έργα, μεγαλείο, αισθητοποίησαν, τέχνη, φαίνεται. (Μπορείτε να διαφοροποιήσετε τους γραμματικούς τύπους ως προς την πτώση, τον αριθμό, το γένος, το πρόσωπο κ.λπ.).

Στα πρώιμα εικαστικά έργα τους οι άνθρωποι, φαίνεται, πως επιχείρησαν να αισθητοποιήσουν το θαυμασμό ή και την ανησυχία τους για την ομορφιά, μα και τη δύναμη της φύσης. Ενώ, στην πορεία, κι έχοντας αποδώσει τη δημιουργία των ίδιων, όπως και του φυσικού περιβάλλοντος, σε πανίσχυρους θεούς, επιχείρησαν μέσα από τα καλλιτεχνικά τους δημιουργήματα να αποδώσουν το μεγαλείο αυτών των θεών. Η τέχνη συνδέθηκε έτσι από νωρίς με την έννοια της θρησκείας.  

Γ2α. «Δεν μπορεί, όμως, να σχεδιάσει οτιδήποτε πάνω σε μια επιφάνεια…». Να δηλώσετε αν η χρήση της γλώσσας στην παραπάνω φράση είναι κυριολεκτική / δηλωτική ή μεταφορική / συνυποδηλωτική.

- Η χρήση της γλώσσας είναι κυριολεκτική.

Γ2β. Να γράψετε δύο προτάσεις με τη λέξη επιφάνεια. Στην πρώτη χρησιμοποιήστε τη λέξη κυριολεκτικά / δηλωτικά και στη δεύτερη μεταφορικά / συνυποδηλωτικά.

- Μπορούσε να δει το πρόσωπό του να καθρεφτίζεται στην επιφάνεια του νερού.

- Η εγκληματική τους δράση ήρθε στην επιφάνεια.

Γ2. Να επισημάνετε στο κείμενο πέντε όρους ειδικού / επιστημονικού λεξιλογίου και να αιτιολογήσετε τη χρήση τους.

- εικαστικά έργα

- περίγραμμα

- γλυπτικής

- αισθητοποίησαν

- χρωματισμός

Εφόσον το κείμενο αναφέρεται στην προέλευση της τέχνης είναι εύλογο να χρησιμοποιούνται όροι που σχετίζονται με τις επιμέρους μορφές της τέχνης και τις ειδικότερες λειτουργίες της, προκειμένου το εξεταζόμενα θέμα να διερευνηθεί με την αναγκαία επάρκεια.

Γ2α. «Εκείνοι, όμως, που αναφέρονται στην προέλευση μιας χρήσης ή σε μια τέχνη και τη μετάδοσή της από έναν λαό στον άλλον πλανώνται γενικά».

Στην παραπάνω περίοδο να εντοπίσετε την αναφορική πρόταση.

Η αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που αναφέρονται στην προέλευση μιας χρήσης ή σε μια τέχνη και τη μετάδοσή της από έναν λαό στον άλλον».

Γ2β. Στη συνέχεια να γράψετε αν αυτή είναι προσδιοριστική ή παραθετική / προσθετική.

Η αναφορική πρόταση είναι προσδιοριστική, αποτελεί, δηλαδή, αναγκαίο συμπλήρωμα του όρου που προσδιορίζει (εκείνοι), διότι χωρίς την αναφορική πρόταση ο αναγνώστης δεν μπορεί να κατανοήσει σε ποιους αναφέρεται ο γράφων.

Γ2α. «Οι τέχνες που εξαρτώνται από το σχέδιο άρχισαν… με τα αναγκαία».

Στην παραπάνω περίοδο να εντοπίσετε την αναφορική πρόταση.

Η αναφορική πρόταση είναι η ακόλουθη: «που εξαρτώνται από το σχέδιο».

Γ2β. Στη συνέχεια να γράψετε αν αυτή είναι προσδιοριστική ή παραθετική / προσθετική.

Η δευτερεύουσα αναφορική είναι προσδιοριστική, καθώς αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του προσδιοριζόμενου όρου (οι τέχνες), γι’ αυτό και δεν χωρίζεται από αυτόν με κόμμα.

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Κοινή γνώμη

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Κοινή γνώμη

Κοινή γνώμη: η άποψη που επικρατεί σε μεγάλο μέρος των μελών μιας κοινωνίας για συγκεκριμένο κοινωνικό θέμα, η συλλογική στάση του κοινωνικού συνόλου και συνεκδοχικά ο μέσος άνθρωπος, οι καθημερινοί άνθρωποι.

Η κοινή γνώμη λειτουργεί υπό μία έννοια καθοριστικά σε διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, καθώς εκπροσωπεί τις πεποιθήσεις και τη θέληση της πλειοψηφίας των πολιτών. Δεν είναι ασύνηθες, άλλωστε, υπό την πίεση της κοινής γνώμης μια κυβέρνηση να εγκαταλείπει κάποια σχεδιαζόμενη πολιτική δράση ή να την τροποποιεί ριζικά προκειμένου να κατευνάσει τις αντιρρήσεις και τον εκνευρισμό των πολιτών.  

Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν και διαμορφώνουν την κοινή γνώμη:

Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης: Η τηλεόραση, οι εφημερίδες και πλέον το διαδίκτυο -μέσω κυρίως των social media (μέσων κοινωνικής δικτύωσης)-, διαδραματίζουν κύριο ρόλο στον επηρεασμό και τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, εφόσον μέσω αυτών φτάνουν στους πολίτες οι ειδήσεις και οι πληροφορίες, δοσμένες και ερμηνευμένες, όμως, συχνά με βάση την οπτική και τα συμφέροντα του μέσου που παρέχει την εκάστοτε είδηση. Οι πολίτες λαμβάνουν, λοιπόν, τις αναγκαίες πληροφορίες για την κοινωνικοοικονομική κατάσταση της χώρας, όχι όμως πάντοτε απαλλαγμένες από τα ερμηνευτικά εκείνα σχόλια που επιχειρούν να τους οδηγήσουν στην εξαγωγή συγκεκριμένων συμπερασμάτων, και, άρα, στη διαμόρφωση αρνητικής ή θετικής γνώμης για διάφορα ζητήματα, όπως για τις επικρατούσες οικονομικές συνθήκες, για την ακολουθούμενη κυβερνητική πολιτική, για τη δράση των πολιτικών παρατάξεων, για τις προοπτικές της χώρας κ.ά.

Ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται πλέον η επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μιας και μέσω αυτών πολίτες -είτε με την εντύπωση ή την ελπίδα πως βοηθούν άλλους να κατανοήσουν πληρέστερα τις τρέχουσες εξελίξεις είτε με την επιθυμία να τους καθοδηγήσουν σκοπίμως προς τη διαμόρφωση συγκεκριμένης άποψης- μοιράζονται με μεγάλη συχνότητα τις απόψεις και τις ιδέες τους, παρασύροντας τελικά εκείνους που όντας λιγότερο ενήμεροι δεν έχουν διαμορφώσει δικές τους απόψεις και προτιμούν απλώς να ακολουθούν όποια τάση μοιάζει να είναι πιο δημοφιλής και να γίνεται αποδεκτή από τους περισσότερους. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, βέβαια, πέρα από τους απλούς πολίτες που αυτοβούλως ή με το δέλεαρ κάποιας ανταμοιβής επιχειρούν να επηρεάσουν όσους περισσότερους συμπολίτες τους μπορούν, υπάρχουν κι επίσημες ή ανεπίσημες σελίδες πολιτικών προσώπων και κομμάτων με ανάλογη συστηματική -προπαγανδιστική- δράση.

Οι υπάρχουσες πολιτικές πεποιθήσεις του ατόμου: Παρά το γεγονός ότι αναγνωρίζεται αυξημένη δύναμη επιρροής των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στους πολίτες, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη πως συχνά τα άτομα -ιδίως μεγαλύτερης ηλικίας- έχουν ήδη διαμορφωμένες απόψεις (πολιτικές ή άλλες) τις οποίες διατηρούν με αξιοσημείωτη σταθερότητα, χωρίς να επηρεάζονται από την επικρατούσα οπτική των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Ο κάθε πολίτης με βάση τις δικές του εμπειρίες και τη δική του προσωπική διαδρομή, οδηγείται σε ορισμένα συμπεράσματα σε σχέση με την ταυτότητα και την ποιότητα των πολιτικών παρατάξεων, τα οποία και διαφυλάττει ως δοκιμασμένες αλήθειες. Έτσι, ακόμη κι όταν η ενημέρωση του παρουσιάζεται από κάποια οπτική που έρχεται σε αντίθεση με τις δικές του πεποιθήσεις, εκείνος επιλέγει να ερμηνεύει τα γεγονότα βασιζόμενος στις δικές του απόψεις.

Το μορφωτικό επίπεδο κι η κριτική αντίληψη των ατόμων: Άτομα που έχουν λάβει ουσιαστική αγωγή κι έχουν κατανοήσει την αξία που έχει η διαμόρφωση προσωπικής άποψης για τα καίρια ζητήματα της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας, τείνουν να διερευνούν συστηματικά τις επιμέρους εξελίξεις και να αναζητούν ποικίλες πηγές πληροφόρησης, προκειμένου να καταλήξουν σε όσο γίνεται πιο αντικειμενικά συμπεράσματα. Από την άλλη, άτομα που δεν έχουν λάβει αξιόλογη αγωγή και δεν έχουν κατανοήσει την αξία της προσωπικής ενασχόλησης με τα τρέχοντα ζητήματα, τείνουν να αποδέχονται άκριτα έτοιμες τις απόψεις άλλων προσώπων -οικείων ή με αναγνωρισμένη φήμη- ή να υιοθετούν τις απόψεις που φαίνεται να αποδέχεται η πλειονότητα των πολιτών, χωρίς να προβληματίζονται για την ουσία και την αντικειμενικότητα αυτών των απόψεων.

Η απουσία πολιτικής συνείδησης: Καίριο ζήτημα για την ελληνική πραγματικότητα είναι η διαχρονική τάση των πολιτών να υιοθετούν μια κομματική ταυτότητα και να λειτουργούν, όχι ως πολίτες, αλλά ως οπαδοί συγκεκριμένου κόμματος. Άμεση συνέπεια αυτής της λανθασμένης τακτικής είναι να μην κρίνουν τα πράγματα με βάση το συλλογικό συμφέρον, αλλά με βάση μόνο το κομματικό ή και καθαρά προσωπικό τους συμφέρον. Έτσι, ενώ θα έπρεπε ως ενεργοί και ευσυνείδητοι πολίτες να κρίνουν κάθε πολιτική απόφαση με αντικειμενικά κριτήρια, έχουν αντιθέτως την τάση να αποδέχονται και να υπερασπίζονται μετ’ εμμονής κάθε επιλογή του κόμματός τους, έστω κι αν είναι εξόφθαλμα λανθασμένη ή επιζήμια, μόνο και μόνο για να μη χρειαστεί να παραδεχτούν στους άλλους -και κυρίως στον εαυτό τους- πως το κόμμα που έχουν επιλέξει δεν είναι εν τέλει ικανό να ασκήσει ορθή πολιτική.

Προκαταλήψεις και στερεότυπα: Σε ό,τι αφορά τα κοινωνικά ζητήματα σημαντική μερίδα των πολιτών οδηγείται στη διαμόρφωση κάποιας άποψης, όχι ύστερα από ουσιαστική μελέτη και διερεύνηση του θέματος, αλλά με βάση τις έτοιμες αντιλήψεις που έχουν λάβει από τις προηγούμενες γενιές. Τα έτοιμα αυτά νοητικά σχήματα που γίνονται αποδεκτά ως έχουν και χωρίς κανέναν ουσιαστικό έλεγχο από κάθε νεότερη γενιά, ασκούν αρνητική επίδραση, καθώς καθηλώνουν τους πολίτες σε παρωχημένους και συντηρητικούς τρόπους σκέψης.

Οι δημοσκοπήσεις: Οι έρευνες που γίνονται προκειμένου να καταγραφούν οι τάσεις της κοινής γνώμης ασκούν τελικά μεγάλη επίδραση στους πολίτες και λειτουργούν ως διαμορφωτές της κοινής γνώμης, καθώς πολλοί είναι εκείνοι που μένουν αναποφάσιστοι μέχρι να διαπιστώσουν προς τα που κλίνει η πλειοψηφία των συμπολιτών τους. Μοιάζει παράδοξο, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολλοί εκείνοι που αδυνατούν να αποφασίσουν από μόνοι τους και θεωρούν πως ο καλύτερος κριτής της πραγματικότητας είναι η άποψη της πλειοψηφίας. Ενώ δεν λείπουν κι εκείνοι που θέλουν πάντοτε να είναι με τη μεριά των νικητών και της κυρίαρχης άποψης, μιας και γι’ αυτούς ό,τι έχει μεγαλύτερη σημασία είναι να νιώθουν πως με τις επιλογές τους γίνονται αποδεκτοί από την πλειονότητα των ανθρώπων γύρω τους.

Προπαγάνδα & Λαϊκισμός: Σε περιόδους οικονομικής αστάθειας κατά τις οποίες οι πολίτες αναζητούν εναγωνίως μια διέξοδο στα οικονομικά τους προβλήματα, ενισχύεται δραστικά η αποτελεσματικότητα των πολιτικών εκείνων που βασίζονται στο λαϊκισμό. Οι πολίτες σπεύδουν να υποδεχτούν ως μεσσίες τους πολιτικούς εκείνους που τους υπόσχονται εύκολες λύσεις στα εκ των πραγμάτων δύσκολα προβλήματα της οικονομικής πραγματικότητας, και δεν εξετάζουν ούτε στο ελάχιστο το κατά πόσο είναι εφικτό να υλοποιήσει κάποιος ανάλογες υποσχέσεις, ούτε προβληματίζονται για τα κίνητρα εκείνων που μοιράζουν αφειδώς τέτοιες -ανέφικτες στην ουσία τους- υποσχέσεις και «δεσμεύσεις».

Η αποτελεσματικότητα του λαϊκισμού, άλλωστε, ενισχύεται από τις συνήθεις τακτικές προπαγάνδας, που χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το διαδίκτυο, αποδεικνύονται πλέον ακόμη πιο επιτυχημένες, εφόσον ο επηρεασμός της κοινής γνώμης καθίσταται κατά πολύ ευκολότερος∙ τα προπαγανδιστικά μηνύματα διαχέονται με ταχύτατους ρυθμούς και λαμβάνουν την κατάλληλη μορφή ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα στην οποία στοχεύουν.

Ισχυρά πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα: Τη δύναμη των μέσων ενημέρωσης, όπως και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αξιοποιούν οι «ισχυροί» της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, προκειμένου να κατευθύνουν την κοινή γνώμη σε επιλογές που εξυπηρετούν ή διευκολύνουν τους δικούς τους ευρύτερους σχεδιασμούς. Πέρα, άλλωστε, από τις εμφανείς στοχεύσεις του πολιτικού κόσμου, υπάρχουν κι εκείνες οι επιδιώξεις, που αν και δεν γνωστοποιούνται, αποσκοπούν στην ικανοποίηση και την εξυπηρέτηση ποικίλων συμφερόντων ολιγάριθμων ομάδων με υψηλά προνόμια.

Προϋποθέσεις για την ορθή διαμόρφωση της κοινής γνώμης

Αντικειμενική και πλουραλιστική ενημέρωση: Προκειμένου οι πολίτες να είναι σε θέση να διαμορφώσουν μια αντικειμενική άποψη για την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα χρειάζονται αληθινή και αντικειμενική ενημέρωση. Επειδή, όμως, τα περισσότερα μέσα ενημέρωσης έχουν ως ένα βαθμό κομματική ταυτότητα, και, άρα, δεν είναι εφικτό να αναμένεται από αυτά πλήρης αντικειμενικότητα, απαιτείται η παράλληλη ύπαρξη ποικίλων πηγών ενημέρωσης, ώστε το άτομο να έχει τη δυνατότητα να αξιολογεί τις επιμέρους ειδήσεις και να διαμορφώνει τη δική του άποψη για το ποια ερμηνεία των γεγονότων πλησιάζει περισσότερο την αλήθεια.

Παροχή ουσιαστικής παιδείας και ενίσχυση της κριτικής αντίληψης: Οι πολίτες θα πρέπει να λαμβάνουν γενική παιδεία που θα αποσκοπεί στο να οξύνει την κριτική τους ικανότητα, ώστε να μην είναι εύκολος ο αποπροσανατολισμός και η χειραγώγησή τους. Παιδεία, δηλαδή, που θα βασίζεται στο να παρουσιάζει τις διάφορες εκδοχές που υπάρχουν για τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και για ποικίλα κοινωνικά ζητήματα, προκειμένου οι νέοι να είναι σε θέση να αντιληφθούν πως κάθε γεγονός και κάθε θέμα μπορεί να ιδωθεί από διάφορες οπτικές γωνίες και, συνάμα, πως για κάθε άποψη υπάρχουν αρκετά και κάποτε εξίσου πειστικά επιχειρήματα. Ζητούμενο, εδώ, οφείλει να είναι η ενθάρρυνση της σε βάθος εξέτασης κάθε ζητήματος, ώστε να καθίστανται εμφανή τα τρωτά σημεία κάθε ερμηνείας και η εύρεση εκείνης της άποψης που αιτιολογεί πληρέστερα και με μεγαλύτερη συνέπεια το κάθε γεγονός ή θέμα.

Οι νέοι που έχουν ασκηθεί στο να διερευνούν όλες τις απόψεις δεν θα κινδυνεύουν να εγκλωβιστούν σε μία μονόπλευρη -κομματική- θέαση της πραγματικότητας και θα είναι σε θέση να αντιληφθούν πως κάποτε η «αντίπαλη» άποψη είναι ορθότερη και γι’ αυτό θα πρέπει να γίνεται σεβαστή και να υιοθετείται.

Ορθή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος: Στο πλαίσιο μιας δημοκρατίας, που επιδιώκει να λειτουργεί άρτια, οφείλουν να ακούγονται όλες οι απόψεις για κάθε ζήτημα, χωρίς να επιχειρείται η φίμωση Μέσων Ενημέρωσης, ομάδων ή ατόμων που εκφράζουν κάποια άποψη που αντιτίθεται στα συμφέροντα του κυβερνώντος κόμματος. Η ενημέρωση οφείλει να είναι ανεξάρτητη, όπως ακριβώς και η δικαιοσύνη, έστω κι αν αυτό σημαίνει πως θα καταπέφτουν και θα απορρίπτονται νομοθετικές ρυθμίσεις ή σχεδιασμοί της κυβερνητικής παράταξης, που έρχονται σε αντίθεση με το Δίκαιο ή με τη θέληση των πολιτών.

Κάθε προσπάθεια εκφοβισμού των ατόμων που δεν ασπάζονται τις απόψεις της πλειοψηφίας ή που δεν υποκύπτουν στην προπαγάνδα και τα τεχνάσματα λαϊκισμού της κυρίαρχης πολιτικής παράταξης, έρχεται εμφανώς σε αντίθεση με την έννοια του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Έμφαση στην αξία της προσωπικής άποψης: Τα άτομα θα πρέπει να αποκτούν από νωρίς, μέσω της ορθής διαπαιδαγώγησης, την αυτοπεποίθηση εκείνη που θα τους επιτρέπει να προφυλάσσουν το δικαίωμά τους στη διαμόρφωσης της προσωπικής τους άποψης, καθώς και την επίγνωση της καίριας σημασίας που έχει το να οδηγείται κανείς μέσα από προσωπικό προβληματισμό και αναζήτηση στη διαμόρφωση άποψης για τα τρέχοντα ζητήματα. Κατ’ αυτό τον τρόπο δεν θα νιώθουν την ανάγκη να συμμορφώνονται με τις απόψεις της πλειοψηφίας, μόνο και μόνο για να γίνουν αρεστοί και αποδεκτοί, ούτε θα αμφιβάλλουν για την ορθότητα των συλλογισμών τους, παρασυρμένοι από τη λανθασμένη εντύπωση πως οι «πολλοί» έχουν πάντα δίκιο. Είναι, άλλωστε, σύνηθες οι «πολλοί» να έχουν απλώς ενδώσει στα θέλγητρα του λαϊκισμού ή να έχουν οδηγηθεί προς την πλευρά της πλειοψηφίας, επειδή ακριβώς δεν έχουν δική τους άποψη ή επειδή αναζητούν την με κάθε τρόπο αποδοχή από τους άλλους.

Τα οφέλη της ορθώς διαμορφωμένης κοινής γνώμης:

Σθεναρή αντίσταση στη δημαγωγία και την προπαγάνδα: Η πολιτεία της οποίας τα μέλη σχηματίζουν τις απόψεις τους με βάση την αντικειμενική αλήθεια και πραγματικότητα, διαφυλάσσεται από την ασύδοτη δράση των δημαγωγών και δεν παρασύρεται σε λανθασμένες αποφάσεις από προπαγανδιστικές τακτικές. Η ορθώς διαμορφωμένη κοινή γνώμη δεν ενδίδει στον λαϊκισμό και επιβραβεύει μόνο τις πολιτικές εκείνες παρατάξεις που διεκδικούν την ψήφο των πολιτών παρουσιάζοντας την αλήθεια και προτείνοντας ρεαλιστικές -έστω κι αν δεν είναι πάντα ευχάριστες- λύσεις στα επιμέρους προβλήματα.

Προφύλαξη των δημοκρατικών αρχών: Η κοινή γνώμη που βασίζεται στην αντικειμενική αλήθεια δεν παρασύρεται από μεθόδους αποπροσανατολισμού και διατηρεί σταθερά την προσοχή της στα ουσιώδη ζητήματα, μη επιτρέποντας στους πολιτικούς την καταφυγή σε δόλιες πρακτικές, στην κατάχρηση εξουσίας και στην παραβίαση των νόμων. Οι πολιτικοί αδυνατούν, επιπλέον, να «ξεγελάσουν» τους πολίτες με ανούσιες υποσχέσεις και κενά λόγια, κι αναγκάζονται είτε να καταστούν αποτελεσματικοί είτε να αποχωρήσουν.

Περιφρούρηση ηθικών αξιών και θεμελιωδών δικαιωμάτων: Η ορθώς διαμορφωμένη κοινή γνώμη εκφράζει τις αξίες εκείνες που θεωρούνται καίριες για την αρμονική λειτουργία της πολιτείας και αντιδρά δυναμικά σε κάθε προσπάθεια παρέκκλισης από αυτές. Φαινόμενα αναξιοκρατίας, ευνοιοκρατίας και ρουσφετολογικών τοποθετήσεων καταδικάζονται, καθώς έρχονται σε αντίθεση με το κοινό αίσθημα περί δικαίου. Αντιστοίχως, απόπειρες των πολιτικών να περιορίσουν τα δικαιώματα των πολιτών σε θεμελιώδεις τομείς, όπως είναι η εργασία ή η ελευθερία λόγου, αποτυγχάνουν, εφόσον οι πολίτες αντιδρούν αποφασιστικά για την προάσπιση των δικαιωμάτων τους.

Ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής: Η κοινή γνώμη που είναι προσανατολισμένη προς το συλλογικό συμφέρον, και δεν έχει διασπαστεί με γνώμονα τα επιμέρους συμφέροντα μικρότερων ομάδων, επιτρέπει την αρμονικότερη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου, καθώς επιζητά πάντοτε τις βέλτιστες επιλογές για το σύνολο των ατόμων και καθιστά έτσι αποτελεσματικότερες τις επιμέρους διεκδικήσεις. Πρόκειται για μια «ενεργή» κοινή γνώμη, που αντιδρά σε κάθε φαινόμενο αδικίας και υπερασπίζεται με σθένος τα δικαιώματα των πιο αδύναμων μελών της∙ για μια κοινή γνώμη που δεν μένει αδρανής απέναντι στις διάφορες παθογένειας του πολιτικού κόσμου, με άμεση συνέπεια να εξωθεί τους ιθύνοντες και τους κυβερνώντες στο να αντιμετωπίζουν γρήγορα και με αποτελεσματικότητα τα κάθε είδους κοινωνικά ζητήματα.

Οι αρνητικές συνέπειες μιας λανθασμένα διαμορφωμένης κοινής γνώμης:

Κοινωνική διάσπαση: Όταν οι πολίτες χωρίζονται σε επιμέρους ομάδες με βάση τα προσωπικά τους και μόνο συμφέροντα, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το συλλογικά επωφελές, εξασθενεί δραστικά η ικανότητά τους να αντιδρούν στην ασυδοσία των πολιτικών και τους επιτρέπουν έτσι να λαμβάνουν ευκολότερα κάθε πιθανό αντιλαϊκό μέτρο. Αντιστοίχως, βέβαια, παρατηρείται η ενίσχυση του φαινομένου της αντίδρασης σε μέτρα και πολιτικές που μακροπρόθεσμα θα ωφελήσουν την κοινωνία, έστω κι αν σε πρώτο επίπεδο θίγουν τα συμφέροντα μιας συγκεκριμένης ομάδας. Οι πολίτες δεν κατορθώνουν να αντιληφθούν και να αποδεχτούν έγκαιρα ποια είναι εκείνα τα μέτρα που θα τους ωφελήσουν και ποια είναι εκείνα που αποσκοπούν στη δημιουργία εντυπώσεων ή στην εξυπηρέτηση συγκεκριμένων ομάδων.

Μια τέτοιου είδους διάσπαση προκύπτει όταν μέρος της κοινής γνώμης παρασύρεται από τη δημαγωγία και τον λαϊκισμό και παύει να αξιολογεί ορθά τις ακολουθούμενες πολιτικές.

Κυριαρχία δημαγωγών και προπαγάνδας: Η κοινή γνώμη που δεν βασίζεται στη συστηματική αναζήτηση της αλήθειας, καθίσταται ευάλωτη στην επιδίωξη της εύκολης λύσης, όπως αυτή παρουσιάζεται από λαϊκιστές πολιτικούς, ή σε μονόπλευρες απόψεις, όπως αυτές προωθούνται μέσω της προπαγάνδας. Έτσι, συχνά η εξουσία περνά στα χέρια ανεύθυνων δημαγωγών που οδηγούν την κοινωνική και οικονομική κατάσταση σε περαιτέρω επιδείνωση.

Μαζοποίηση και χειραγώγηση των πολιτών: Στο πλαίσιο μιας πολιτείας, όπου η κοινή γνώμη δεν διαμορφώνεται ορθά, οι πολίτες τρέπονται σε μια εύκολα χειραγωγούμενη μάζα, εφόσον εμπιστεύονται άκριτα όποιον τους παρουσιάσει την πιο «ελκυστική» εκδοχή της πραγματικότητας. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, κάθε επιτήδειος πολιτικός, που ενδεχομένως εξυπηρετεί τα συμφέροντα μιας συγκεκριμένης ομάδας ή ιδεολογίας, μπορεί να κερδίσει την εύνοια των πολιτών, αξιοποιώντας τις τεχνικές της προπαγάνδας, και να εξωθήσει τους πολίτες σε επιλογές που εμφανώς αντιτίθενται στο συλλογικό συμφέρον.  

Υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών: Όταν οι πολίτες έχουν κομματική -και όχι πολιτική- συνείδηση, τείνουν να υιοθετούν τις απόψεις και τις θέσεις του κόμματός τους, χωρίς να ελέγχουν διεξοδικά την ορθότητα αυτών των απόψεων. Φτάνουν, μάλιστα, στο σημείο να φανατίζονται με την υπεράσπιση του κόμματός τους μη θέλοντας ή και μη επιτρέποντας τον αντίλογο, προκαλώντας έτσι μια καίρια δυσλειτουργία στο δημοκρατικό πολίτευμα, το οποίο βασίζεται ακριβώς στην ελεύθερη έκφραση όλων των απόψεων και στην αναζήτηση της αλήθειας μέσα από τη δημοκρατική αντιπαράθεση, χωρίς τις παρωπίδες των κομματικών ιδεοληψιών.    

Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ «Ο μικρός πρίγκιπας και η αλεπού»

Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ «Ο μικρός πρίγκιπας και η αλεπού» 

(ερωτήσεις σχολικού βιβλίου)

Ο Σαιντ-Εξυπερύ έγραψε το 1943, στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου πόλεμου, το Μικρό πρίγκιπα. Το βιβλίο είναι ένα συμβολικό παραμύθι με ποιητική γραφή και αυτοβιογραφικά στοιχεία από τις εμπειρίες του πιλότου συγγραφέα του. Ο αφηγητής κάνει αναγκαστική προσγείωση στην έρημο Σαχάρα και προσπαθεί να διορθώσει το αεροπλάνο του. Εκεί τον συναντά ο μικρός πρίγκιπας, ένα όμορφο αγόρι που έφυγε από το μικρό ιδιωτικό του πλανήτη, επειδή πικράθηκε από το λουλούδι του, και βάλθηκε να γνωρίσει τον κόσμο. Ο πρίγκιπας περιπλανήθηκε σε διάφορους πλανήτες ώσπου έφτασε στη γη, συνάντησε τον αφηγητή και αποφάσισε να μείνει μαζί του. Σε αυτό το απόσπασμα τον παρακολουθούμε να γνωρίζει τα τριαντάφυλλα και την αλεπού.

Έτυχε όμως, ύστερα που περπάτησε πολύ μέσα απ’ τους άμμους, τα βράχια και τα χιόνια, ν’ ανακαλύψει τέλος ο μικρός πρίγκιπας ένα δρόμο. Κι οι δρόμοι πάνε όλοι στους ανθρώπους.

         - Καλημέρα, είπε.

         Ήταν ένας τριανταφυλλόκηπος ανθισμένος.

         - Καλημέρα, είπαν τα τριαντάφυλλα.

         Ο μικρός πρίγκιπας τα κοίταξε. Μοιάζανε όλα με το λουλούδι του.

         - Τι είσαστε;, τα ρώτησε κατάπληχτος.

         - Εμείς είμαστε τριαντάφυλλα, είπαν τα τριαντάφυλλα.

         - Α!, έκανε ο μικρός πρίγκιπας.

         Βαθιά λύπη τον γέμισε. Το λουλούδι του τού είχε πει πως ήταν ένα μονάκριβο σ’ ολόκληρο το σύμπαν. Και να που ήτανε πέντε χιλιάδες, όλα τα ίδια, σ’ ένα μονάχα κήπο!

         «Θα του κακοφαινόταν πολύ», σκέφτηκε, «αν το ‘βλεπε αυτό... Θα έβηχε φριχτά και θα ‘κανε τάχα πως πεθαίνει, για να γλιτώσει απ’ το ρεζίλεμα. Κι εγώ θα ήμουν αναγκασμένος να κάνω τάχα πως το περιποιούμαι, γιατί αλλιώς, για να με ταπεινώσει κι εμένα, θ’ αφηνόταν στ’ αλήθεια να πεθάνει...».

         Ύστερα σκέφτηκε κι αυτό: «Νόμιζα πως ήμουν πλούσιος, γιατί είχα δικό μου ένα μοναδικό στον κόσμο λουλούδι, και να που δεν έχω παρά ένα κοινό τριαντάφυλλο. Αυτό και τα τρία μου ηφαίστεια, που μου φτάνουν ως το γόνατο, και που το ένα τους μπορεί να έχει σβήσει για πάντα, δε με κάνουν και κανένα μεγάλο πρίγκιπα...».

         Και, πέφτοντας χάμω στο γρασίδι, έκλαψε. Τότε είναι που παρουσιάστηκε η αλεπού.

         - Καλημέρα, είπε η αλεπού.

         - Καλημέρα, αποκρίθηκε ευγενικά ο μικρός πρίγκιπας και γύρισε, μα δεν είδε τίποτα.

         - Εδώ είμαι, είπε μια φωνή, κάτω από τη μηλιά...

         - Ποια είσαι;, είπε ο μικρός πρίγκιπας. Μου φαίνεσαι πολύ όμορφη...

         - Είμαι μια αλεπού, είπε η αλεπού.

         - Έλα να παίξεις μαζί μου, της πρότεινε ο μικρός πρίγκιπας. Είμαι τόσο λυπημένος...

         - Δεν μπορώ να παίξω μαζί σου, είπε η αλεπού. Δε μ’ έχουν ημερώσει.

         - Α! με συγχωρείς, έκανε ο μικρός πρίγκιπας.

Το σκέφτηκε όμως και πρόσθεσε:

         - Τι πάει να πει «ημερώσει»;

         - Εσύ δεν είσαι αποδώ, είπε η αλεπού, τι γυρεύεις;

         - Γυρεύω τους ανθρώπους, είπε ο μικρός πρίγκιπας. Τι πάει να πει «ημερώσει»;

         - Οι άνθρωποι, είπε η αλεπού, έχουν τουφέκια και κυνηγούνε. Μεγάλος μπελάς! Ανατρέφουν όμως και κότες. Αυτό είναι το μόνο τους όφελος. Κότες γυρεύεις;

         - Όχι, είπε ο μικρός πρίγκιπας. Γυρεύω φίλους. Τι πάει να πει «ημερώσει»;

         - Είναι κάτι που παραμελήθηκε πολύ, είπε η αλεπού. Σημαίνει «να δημιουργείς δεσμούς...».

         - Να δημιουργείς δεσμούς;

         - Βέβαια, είπε η αλεπού. Για μένα, ακόμα δεν είσαι παρά ένα αγοράκι εντελώς όμοιο μ’ άλλα εκατό χιλιάδες αγοράκια. Και δε σ’ έχω ανάγκη. Μήτε κι εσύ μ’ έχεις ανάγκη. Για σένα, δεν είμαι παρά μια αλεπού όμοια μ’ εκατό χιλιάδες αλεπούδες. Αν όμως με ημερώσεις, ο ένας θα έχει την ανάγκη του άλλου. Για μένα εσύ θα είσαι μοναδικός στον κόσμο. Για σένα εγώ θα είμαι μοναδική στον κόσμο...

         - Αρχίζω να καταλαβαίνω, είπε ο μικρός πρίγκιπας. Ξέρω ένα λουλούδι..., νομίζω πως με ημέρωσε...

         Γίνεται, είπε η αλεπού. Βλέπει κανείς στη Γη τόσα περίεργα πράματα...

         - Ω! δεν είναι πάνω στη Γη, είπε ο μικρός πρίγκιπας.

         Η αλεπού φάνηκε πολύ παραξενεμένη:

         - Πάνω σ’ άλλο πλανήτη;

         - Ναι.

         - Έχει κυνηγούς σ’ αυτό τον πλανήτη;

         - Όχι.

         - Πολύ ενδιαφέρον αυτό. Και κότες;

         - Όχι.

         - Τίποτα δεν είναι τέλειο, αναστέναξε η αλεπού.

         Ξαναγύρισε όμως στην ιδέα της:

         - Η ζωή μου είναι μονότονη. Κυνηγάω τις κότες, οι άνθρωποι κυνηγούν εμένα. Όλες οι κότες μοιάζουν, κι όλοι οι άνθρωποι μοιάζουν. Γι’ αυτό λοιπόν βαριέμαι κάπως. Αν με ημερώσεις όμως, η ζωή μου θα είναι σαν ηλιόλουστη. Θα γνωρίσω έναν κρότο από πατήματα που θα είναι διαφορετικός απ’ όλους τους άλλους. Τ’ άλλα πατήματα με κάνουν να χώνομαι κάτω απ’ τη γη. Το δικό σου θα με κάνει να βγαίνω έξω απ’ τη φωλιά μου, σαν μια μουσική. Κι ύστερα κοίτα! Βλέπεις εκεί κάτω τα χωράφια με το στάρι; Εγώ δεν τρώω ψωμί. Το στάρι εμένα μου είναι άχρηστο. Τα χωράφια με το στάρι δε μου θυμίζουν τίποτα. Κι αυτό είναι κρίμα! Εσύ όμως έχεις μαλλιά χρώμα χρυσαφένιο. Θα είναι λοιπόν θαυμάσια, όταν θα μ’ έχεις ημερώσει! Το στάρι, που είναι χρυσαφένιο, θα με κάνει να σε θυμάμαι. Και θα μ’ αρέσει ν’ ακούω τον άνεμο μέσα στα στάχυα...

         Σώπασε η αλεπού και κοίταξε πολλή ώρα το μικρό πρίγκιπα.

         - Σε παρακαλώ..., ημέρωσέ με, του είπε!

         - Θέλω βέβαια, της αποκρίθηκε ο μικρός πρίγκιπας, μα δε με παίρνει ο καιρός. Έχω ν’ ανακαλύψω φίλους και πολλά πράματα να γνωρίσω.

         - Δε γνωρίζει κανείς παρά τα πράματα που ημερώνει, είπε η αλεπού. Οι άνθρωποι δεν έχουν πια καιρό να γνωρίσουν τίποτα. Τ’ αγοράζουν όλα έτοιμα στα εμπορικά. Καθώς όμως δεν υπάρχουν εμπορικά που πουλάνε φίλους, οι άνθρωποι δεν έχουν πια φίλους. Αν θες ένα φίλο, ημέρωσε με!

         - Τι πρέπει να κάνω;, είπε ο μικρός πρίγκιπας.

         - Πρέπει να έχεις μεγάλη υπομονή, αποκρίθηκε η αλεπού. Θα καθίσεις πρώτα κάπως μακριά μου, έτσι στο χορτάρι. Εγώ θα σε κοιτάζω με την άκρη του ματιού μου κι εσύ δε θα λες τίποτα. Τα λόγια είναι που κάνουν τις παρεξηγήσεις.

         Αλλά, κάθε μέρα, θα μπορείς να κάθεσαι λιγάκι πιο κοντά...

         Την άλλη μέρα ήρθε πάλι ο μικρός πρίγκιπας.

         - Θα ‘ταν πιο καλά να έρχεσαι πάντα την ίδια ώρα, είπε η αλεπού. Αν έρχεσαι, λόγου χάρη, στις τέσσερις το απόγευμα, εγώ θ’ αρχίζω από τις τρεις να είμαι ευτυχισμένη. Όσο θα περνάει η ώρα, τόσο εγώ θα νιώθω και πιο ευτυχισμένη. Στις τέσσερις πια, δε θα μπορώ να καθίσω και θα τρώγομαι∙ θ’ ανακαλύψω την αξία της ευτυχίας. Αν έρχεσαι όμως όποτε και να ‘ναι, δε θα ξέρω ποτέ ποια ώρα να φορέσω στην καρδιά μου τα καλά της... Σ’ όλα χρειάζεται κάποια τελετή.

         - Τι είναι τελετή;, είπε ο μικρός πρίγκιπας.

         - Είναι κι αυτό κάτι που πολύ παραμελήθηκε, είπε η αλεπού. Είναι αυτό που κάνει τη μια μέρα να μη μοιάζει με τις άλλες, τη μια ώρα με τις άλλες ώρες. Οι κυνηγοί μου, λόγου χάρη, έχουν μια τελετή. Κάθε Πέμπτη χορεύουν με τις κοπέλες του χωριού. Γι’ αυτό η Πέμπτη είναι θαυμάσια μέρα! Μπορώ και κάνω μια βόλτα ως τ’ αμπέλι. Αν χόρευαν οι κυνηγοί όποτε και να ‘ναι, όλες οι μέρες θα μοιάζαν μεταξύ τους, κι εγώ δε θα είχα καθόλου διακοπές.

         Έτσι ο μικρός πρίγκιπας ημέρωσε την αλεπού. Κι όταν κόντευε πια η ώρα που θα χωρίζανε:

         - Αχ!, είπε η αλεπού. Κλάμα που θα κάνω...

         - Εσύ φταις, είπε ο μικρός πρίγκιπας, εγώ δεν ήθελα το κακό σου, μα εσύ θέλησες να σε ημερώσω...

         - Ναι, σωστά, είπε η αλεπού.

         - Μα τώρα θα κλάψεις!, είπε ο μικρός πρίγκιπας.

         - Ναι, σωστά, είπε η αλεπού.

         - Και τότε τι κέρδισες;

         - Κέρδισα, είπε η αλεπού, γιατί μου μένει το χρώμα του σταριού.

         Ύστερα πρόσθεσε:

         - Άμε να ξαναδείς τα τριαντάφυλλα. Θα καταλάβεις πως το δικό σου είναι το μοναδικό στον κόσμο. Να περάσεις πάλι αποδώ, για να μ’ αποχαιρετήσεις, κι εγώ θα σου χαρίσω ένα μυστικό.

         Ο μικρός πρίγκιπας πήγε και ξαναείδε τα τριαντάφυλλα:

         - Δε μοιάζετε καθόλου με το δικό μου τριαντάφυλλο, εσείς δεν είσαστε ακόμα τίποτα, τους είπε. Κανένας δε σας ημέρωσε κι εσείς δεν ημερώσατε κανένα. Είσαστε όπως ήταν η αλεπού μου. Ήταν μια αλεπού όμοια μ’ εκατό χιλιάδες άλλες. Γίναμε όμως φίλοι, και τώρα είναι μοναδική στον κόσμο.

         Και τα τριαντάφυλλα δεν είχαν μούτρα να σταθούν.

         - Είσαστε όμορφα, μα είσαστε άδεια, τους είπε ακόμη. Δεν μπορεί κανείς να πεθάνει για το χατίρι σας. Βέβαια, ένας κοινός διαβάτης, το δικό μου τριαντάφυλλο θα το νόμιζε πως σας μοιάζει. Αλλά εκείνο μόνο του έχει πιο πολλή σημασία απ’ όλα εσάς μαζί, αφού είναι αυτό που πότισα. Αφού είναι αυτό που έβαλα κάτω από τη γυάλα.

         Αφού είναι αυτό που προστάτεψα με το παραβάν. Αφού είναι αυτό που του σκότωσα τις κάμπιες (εκτός από τις δυο ή τρεις, για να γίνουν πεταλούδες). Αφού είναι αυτό που τ’ άκουσα να παραπονιέται ή να κομπάζει ή καμιά φορά και να σωπαίνει. Αφού είναι αυτό το δικό μου τριαντάφυλλο.

         Και ξαναγύρισε στην αλεπού:

         - Αντίο, της είπε.

         - Αντίο, είπε η αλεπού. Να το μυστικό μου. Είναι πολύ απλό: μόνο με την καρδιά βλέπεις καλά. Την ουσία δεν τη βλέπουν τα μάτια.

         - Την ουσία δεν τη βλέπουν τα μάτια, ξαναείπε ο μικρός πρίγκιπας, για να το θυμάται.

         - Ο καιρός που έχασες για το τριαντάφυλλό σου είναι που το κάνει να έχει τόση σημασία.

         - Ο καιρός που έχασα για το τριαντάφυλλό μου..., έκανε ο μικρός πρίγκιπας, για να το θυμάται.

         - Οι άνθρωποι έχουν ξεχάσει τούτη την αλήθεια, είπε η αλεπού. Εσύ όμως δεν πρέπει να την ξεχάσεις. Απ’ εδώ κι εμπρός θα είσαι για πάντα υπεύθυνος για εκείνο που έχεις ημερώσει. Είσαι υπεύθυνος για το τριαντάφυλλό σου...

         - Είμαι υπεύθυνος για το τριαντάφυλλό μου..., ξαναείπε ο μικρός πρίγκιπας, για να το θυμάται.

Α. ντε Σαιντ-Εξυπερύ, Ο μικρός πρίγκιπας,

μτφρ. Στρατής Τσίρκας, Ηριδανός

Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ (1900-1944)

Γάλλος αεροπόρος και συγγραφέας, που προερχόταν από ξεπεσμένη αριστοκρατική οικογένεια. Το έργο του διαπνέεται από λυρική και ποιητική διάθεση, ροπή προς τη φανταστική περιπέτεια αλλά και βαθύ σεβασμό στις ανθρωπιστικές αξίες της αγάπης και της αλληλεγγύης προς τον άνθρωπο. Εξέδωσε τα βιβλία: Ταχυδρομείο του Νότου (1929), Νυχτερινή πτήση (1931), Γη των ανθρώπων (1939) και τη γνωστή παραβολή Ο μικρός πρίγκιπας (1943), που εικονογράφησε με δικά του σχέδια.

Ερωτήσεις

1. Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές παρατηρείτε ανάμεσα στο απόσπασμα και στα παραδοσιακά παραμύθια που γνωρίζετε; Σχολιάστε ειδικότερα μία ομοιότητα και μία διαφορά που εντοπίσατε.

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα, όπως και στα παραδοσιακά παραμύθια, υπάρχουν στοιχεία που παραβιάζουν τους κανόνες της πραγματικότητας, όπως είναι για παράδειγμα το γεγονός ότι τα τριαντάφυλλα και η αλεπού μιλούν σαν να είναι άνθρωποι ή το ότι ο μικρός πρίγκιπας έχει έρθει από έναν άλλο πλανήτη, στον οποίο υπάρχει ένα τριαντάφυλλο ίδιο μ’ αυτά που συναντά κανείς στη γη.

Επιπλέον, ο μικρός πρίγκιπας, ο ήρωας του συγκεκριμένου κειμένου, αντιστοιχεί στα πριγκιπόπουλα και τις πριγκίπισσες των παραδοσιακών παραμυθιών, κι ο δικός του μικροσκοπικός πλανήτης αντιστοιχεί υπό μία έννοια στα μυθικά βασίλεια των παραμυθιών.

Παρά το γεγονός, πάντως, ότι και σ’ αυτό το κείμενο είναι έντονο το παραμυθιακό και φανταστικό στοιχείο, υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά με τα παραδοσιακά παραμύθια, μιας και το κείμενο αυτό απευθύνεται περισσότερο σε άτομα εφηβικής ηλικίας παρά σε μικρά παιδιά, όπως τα παραμύθια. Είναι, δηλαδή, τέτοιοι οι συμβολισμοί και οι νοηματικές αναζητήσεις του κειμένου, που το καθιστούν μάλλον δύσκολο για παιδιά μικρής ηλικίας. Έτσι, ενώ στα παραδοσιακά παραμύθια κυριαρχεί το στοιχείο της περιπέτειας κι η εύκολα αντιληπτή μάχη ανάμεσα στο καλό και το κακό, εδώ κυριαρχούν πιο σύνθετες έννοιες κι η δράση είναι περισσότερο εσωτερική.

Ο μικρός πρίγκιπας δεν εμπλέκεται σε κάποια περιπετειώδη πάλη με το κακό, αλλά σε μια εσωτερική κυρίως διαδρομή κατανόησης καίριων εννοιών για τους ανθρώπους, όπως είναι αυτή της αληθινής φιλίας και της αγάπης. Έτσι, η αλεπού, που συμβολίζει την ανθρώπινη σοφία και εμπειρία, αναλαμβάνει να εξηγήσει στον μικρό ήρωα το πώς δημιουργούνται οι φιλικοί δεσμοί ανάμεσα στους ανθρώπους, καθώς και την εκπληκτική αξία που αποκτούν οι φίλοι λόγω του χρόνου και της φροντίδας που δαπάνησαν αμοιβαία προκειμένου να δημιουργήσουν και να σταθεροποιήσουν τη μεταξύ τους αυτή φιλική σχέση.

     

2. Για ποιο λόγο ο πρίγκιπας λυπήθηκε όταν είδε τον ανθισμένο τριανταφυλλόκηπο; Πώς αντιμετώπισε τελικά την αρχική στενοχώρια του;

Ο μικρός πρίγκιπας όταν αντίκρισε τον ανθισμένο τριανταφυλλόκηπο ένιωσε βαθιά λύπη και απογοήτευση, διότι το δικό του τριαντάφυλλο του είχε πει πως ήταν μοναδικό σε ολόκληρο το σύμπαν, και τώρα μέσα σ’ έναν και μόνο κήπο έβλεπε πέντε χιλιάδες τριαντάφυλλα ολόιδια μ’ αυτό. Ο νεαρός ήρωας συνειδητοποιεί, λοιπόν, ξαφνικά πως ό,τι πίστευε μέχρι εκείνη τη στιγμή για τον εαυτό του και τη ζωή του δεν ισχύει πια, αφού ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του πλούσιο ακριβώς επειδή είχε ένα λουλούδι απολύτως μοναδικό σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ πλέον καταλάβαινε πως αυτό δεν ήταν αλήθεια. Έτσι, η σκέψη πως ό,τι κατέχει δεν είναι παρά ένα κοινό τριαντάφυλλο -έστω κι αν το ίδιο δεν το γνωρίζει αυτό-, τον ωθεί να αμφισβητήσει και τη δική του αξία, αφού δεν μπορεί πια να θεωρεί τον εαυτό ιδιαίτερα σπουδαίο για τα τρία μικρά του ηφαίστεια και για το συνηθισμένο του τριαντάφυλλο.

Η απογοήτευση του μικρού πρίγκιπα, ωστόσο, παρά την έντασή της, δεν θα διαρκέσει πολύ, καθώς αμέσως μετά θα γνωρίσει την αλεπού, η οποία και θα του εξηγήσει πως αυτό που καθιστά μοναδικά τα αγαπημένα μας πρόσωπα, είναι όλος ο χρόνος κι η φροντίδα που τους έχουμε αφιερώσει. Το γεγονός, δηλαδή, ότι εκείνος έχει «ημερώσει» το τριαντάφυλλό του κι έχει ταυτόχρονα «ημερωθεί» από εκείνο, δημιουργεί ανάμεσά τους μια σχέση τελείως μοναδική. Ο μικρός πρίγκιπας συνειδητοποιεί, επομένως, πως τα άλλα τριαντάφυλλα δεν έχουν καμία αξία για εκείνον και δεν σημαίνουν τίποτε γι’ αυτόν, αφού δεν έχει περάσει μαζί τους χρόνο ούτε τα έχει αγαπήσει, όπως το δικό του τριαντάφυλλο. Το δικό του τριαντάφυλλο είναι μοναδικό και τελείως ξεχωριστό, διότι είναι αυτό που ο ίδιος φρόντισε με μεγάλη προσοχή∙ «είναι αυτό που τ’ άκουσα να παραπονιέται ή να κομπάζει ή καμιά φορά και να σωπαίνει. Αφού είναι αυτό το δικό μου τριαντάφυλλο.»

3. Τι ρόλο παίζει στο απόσπασμα η αλεπού; Σχολιάστε την επίδραση που έχει στο μικρό πρίγκιπα.

Η αλεπού είναι εκείνη που θα βοηθήσει τον μικρό πρίγκιπα να κατανοήσει την έννοια της πραγματικής φιλίας και να αντιληφθεί πως ό,τι καθιστά ένα φιλικό πρόσωπο μοναδικό είναι η αφοσίωση, η φροντίδα κι ο χρόνος που του έχει αφιερώσει κανείς. Η φιλία δεν είναι κάτι που προκύπτει τυχαία και χωρίς διαρκή φροντίδα, οι φίλοι δεν είναι πρόσωπα που τα «ανακαλύπτει» κανείς, αλλά πρόσωπα με τα οποία δημιουργεί δεσμούς αφιερώνοντάς τους χρόνο, προσοχή και αγάπη. Έτσι, ενώ ο μικρός πρίγκιπας νόμιζε αρχικά πως ερχόμενος στη γη θα «ανακαλύψει» φίλους, συνειδητοποιεί πλέον πως τους φίλους μπορεί να τους αποκτήσει μόνο αν φροντίσει να αναπτυχθούν μεταξύ τους συναισθήματα, τα οποία απαιτούν φυσικά την έκφραση ενδιαφέροντος, την αφιέρωση χρόνου και πολλαπλές φροντίδες, όλα όσα, δηλαδή, προσέφερε τόσο καιρό στο τριαντάφυλλό του.

Ο μικρός πρίγκιπας κατανοεί, χάρη στην αλεπού, πως έχει ήδη έναν πολύτιμο φίλο στον πλανήτη του, το τριαντάφυλλό του, κι ότι δεν έχει καμία σημασία που αυτό είναι ολόιδιο με χιλιάδες άλλα τριαντάφυλλα, αφού η φιλία δεν βασίζεται στην εμφάνιση, μα στα συναισθήματα αγάπης που αναπτύσσονται ανάμεσα στους φίλους. Η αλεπού, άρα, προσφέρει στον μικρό πρίγκιπα ένα σημαντικό μάθημα, που του επιτρέπει να γίνει πιο ώριμος από πριν, ενώ, συνάμα, γίνεται η πρώτη του αληθινή φίλη πάνω στη γη.    

4. Πώς και γιατί παρουσιάζει η αλεπού τη διαδικασία του ημερώματος στο μικρό πρίγκιπα; Πιστεύετε ότι τον βοήθησε να καταλάβει τι είναι το «ημέρωμα» και πώς γίνεται;

Η αλεπού έχοντας κουραστεί να ζει σ’ έναν κόσμο δίχως φίλους, όπου διαρκώς κυνηγά κότες και διαρκώς κρύβεται από τους κυνηγούς, αισθάνεται την ανάγκη ν’ αποκτήσει έναν πραγματικό φίλο που με την παρουσία του θα της χαρίσει την ευτυχία, κι έπειτα, όταν φύγει, θα της έχει αφήσει την τρυφερότητα και τη νοσταλγία της ανάμνησής του. Φροντίζει, λοιπόν, να εξηγήσει με πολύ απλό και κατανοητό τρόπο στο μικρό πρίγκιπα τη διαδικασία του «ημερώματος», τονίζοντας πως απαιτεί χρόνο και υπομονή προκειμένου να επιτευχθεί, μιας κι επί της ουσίας αφορά την εδραίωση αρχικά ενός συναισθήματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης και στην πορεία τη γέννηση και τη διατήρηση βαθύτερων συναισθημάτων ενδιαφέροντος και αγάπης.

Η αλεπού εξηγεί στον μικρό πρίγκιπα πως ο καθένας γνωρίζει πραγματικά μόνο τα πράγματα που ημερώνει∙ τα πράγματα στα οποία αφιερώνει χρόνο. Έτσι, του ζητά στην αρχή να καθίσει κάπως μακριά της, ώστε να της δώσει την ευκαιρία να τον παρατηρεί με την άκρη του ματιού της, χωρίς να μιλάνε μεταξύ τους, αφού είναι τα λόγια τελικά που προκαλούν τις παρεξηγήσεις. Έπειτα, του λέει πως θα μπορεί κάθε μέρα να κάθεται ολοένα και πιο κοντά της, χωρίς όμως να έρθει αμέσως δίπλα της.

Στην επόμενη συνάντησή τους η αλεπού εξηγεί στον μικρό πρίγκιπα πως είναι σημαντικό να έρχεται να τη βρει καθημερινά την ίδια ώρα, ώστε εκείνη γνωρίζοντας πότε ακριβώς θα τον δει να αισθάνεται τη χαρά της προσδοκίας ήδη από νωρίτερα, κι όσο θα πλησιάζει η ώρα της συνάντησής τους να αισθάνεται πλέον όλο και πιο ανυπόμονη. Πρόκειται, όπως του τονίζει, για μια σημαντική «τελετή», αφού θα της επιτρέψει ν’ ανακαλύψει την αξία της ευτυχίας κατά τις στιγμές που θα περιμένει τον ερχομό του. Μια διαδικασία που αν δεν τηρηθεί όπως πρέπει, κι εκείνος έρχεται ό,τι ώρα θέλει, θα της στερήσει τη χαρά της αναμονής και της προσδοκίας, αφού «δε θα ξέρω ποτέ ποια ώρα να φορέσω στην καρδιά μου τα καλά της».

Ο μικρός πρίγκιπας κατανόησε και σεβάστηκε τη διαδικασία που του εξήγησε η αλεπού, κατορθώνοντας τελικά να την ημερώσει, και πολύ περισσότερο κατορθώνοντας ν’ αντιληφθεί πως ακριβώς το ίδιο έχει συμβεί ήδη και με το τριαντάφυλλό του, το οποίο είναι εξαιρετικά σημαντικό και πολύτιμο για εκείνον, αφού είναι ο πρώτος του αληθινός φίλος. Έτσι, καθώς ο μικρός πρίγκιπας αρχίζει να κατανοεί πώς επιτυγχάνεται το ημέρωμα, η ανάπτυξη, δηλαδή, συναισθηματικών δεσμών με τα άλλα πρόσωπα, συνειδητοποιεί πως τέτοιου είδους ισχυρά συναισθήματα έχει ήδη αναπτύξει με το τριαντάφυλλό του, που είναι, άρα, τελείως ξεχωριστό σε σχέση με τα χιλιάδες τριαντάφυλλα που έτυχε να συναντήσει στη γη.

5. Τι νόημα έχει το «μυστικό» της αλεπούς: «μόνο με την καρδιά βλέπεις καλά. Την ουσία δεν τη βλέπουν τα μάτια»;

Το μυστικό της αλεπούς προκύπτει από τη διαδικασία του ημερώματος, από τη σταδιακή ανάπτυξη συναισθηματικών δεσμών ανάμεσα στους φίλους, κι έρχεται να δηλώσει πως τα μάτια δεν είναι σε θέση να διακρίνουν την πραγματική ουσία των άλλων προσώπων. Αν κάποιος βασίζεται στην όρασή του, το μόνο που θα μπορέσει να αντιληφθεί είναι η εξωτερική εμφάνιση του άλλου προσώπου και κάθε άλλο επιφανειακό στοιχείο που σχετίζεται με την εξωτερική του παρουσία. Αν, όμως, κάποιος θέλει να κατανοήσει πραγματικά την ουσία και την αξία του άλλου προσώπου, τότε θα πρέπει ν’ αφήσει την καρδιά του να τον αντικρίσει, μέσα από τη σταδιακή γνωριμία και συνύπαρξη, οπότε θα καταστεί σαφές αν αυτός ο άνθρωπος -όποια κι αν είναι η εμφάνισή του- είναι ένας άνθρωπος με ειλικρινή συναισθήματα και καθαρότητα ψυχής, ή αν είναι κάποιος που δίνει σημασία μόνο στην εξωτερική του εικόνα χωρίς να έχει φροντίσει ποτέ να καλλιεργήσει τα εσωτερικά του χαρίσματα και την ποιότητα των ψυχικών του αρετών.