Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Για τους νέους

Tommy Ingberg

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Για τους νέους

[...]Είναι καιρός που μια μεγάλη μερίδα από τους πιο τίμιους και άξιους ανθρώπους αισθάνονται υπόλογοι απέναντι στους νέους. Ένα βαθύτατο «πλέγμα ενοχής» καθορίζει τη στάση τους και τη σκέψη τους απέναντι στη νέα γενιά με την ορμητική αγνότητα και την επαναστατική ειλικρίνεια. Απέναντι στη μακάρια ικανοποίηση του «κατεστημένου» που μυκτηρίζει1 την ασυδοσία και την ασέβεια των νέων, στέκονται οι άνθρωποι αυτοί με «συντριβή και ταπεινοσύνη», με την πιο σκληρή διάθεση αυτοκριτικής, έτοιμοι να υπερθεματίσουν2 στα «κατηγορώ» της νέας γενιάς, πρόθυμοι να δικαιολογήσουν και να δικαιώσουν κάθε πράξη της, κάθε λόγο της, κάθε παρεκτροπή της, ακόμη και πράξεις που μπορεί να είναι εγκληματικές. Για όλα αυτά είμαστε υπεύθυνοι εμείς, λένε, οι νέοι αντιδρούν, με όποιο τρόπο μπορούν, σε μια κοινωνία που δεν τους πρόσφερε παρά την υποκρισία και την απάτη, τη βία και τον πόλεμο, τη θεοποίηση του άνομου συμφέροντος.

Φοβούμαι πως και οι κατήγοροι και οι συνήγοροι των νέων αντικρίζουν με πολλή ευκολία το πρόβλημα και κατορθώνουν να απαλλαγούν απ’ αυτό χωρίς μεγάλο κόπο. Είτε ρίξουμε την ευθύνη στους νέους είτε τους απαλλάξουμε ολότελα από κάθε ευθύνη, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: δεν αισθανόμαστε την ανάγκη να τους αντιμετωπίσουμε και να τους βοηθήσουμε. Όταν εκμηδενίσουμε τον ένα από τους δύο παράγοντες, τους νέους ή τους ώριμους, παύει να υπάρχει πρόβλημα συνεργασίας των δύο, συναγωνισμού ή όπως αλλιώς θέλουμε να το ονομάσουμε. Αυτό σημαίνει φυγομαχία και αδιαφορία για τους νέους και όχι ενδιαφέρον και κατανόηση, έστω και αν η στάση αυτών που τους δικαιώνουν απόλυτα ξεκινά από αληθινή αγάπη προς αυτούς.

Πρώτα-πρώτα το σχήμα «νέος – ώριμος» είναι παραπλανητικό. Ύστερα είναι αμφίβολο αν μπορούμε να συλλάβουμε με πληρότητα, ακρίβεια και διαύγεια τη στάση των νέων, τα αιτήματά τους και τις αντιδράσεις τους. Είμαι σχεδόν βέβαιος πως σ’ αυτό το σημείο δεν μπορούν να μας βοηθήσουν ούτε οι ίδιοι οι νέοι, που αναζητούν τον κόσμο και τον εαυτό τους, όντας γεμάτοι ερωτηματικά και απορίες. Ένα είναι βέβαια ο νέος άνθρωπος είναι έτοιμος να ριχτεί στη ζωή με τόλμη και ειλικρίνεια, με γενναιότητα και καθαρές προθέσεις. Συχνά φανταζόμαστε πως οι νέοι είναι ρομαντικοί, ονειροπαρμένοι, απροσγείωτοι. Αν δεν κάνω λάθος, η κρίση οφείλεται σε δική μας παρεξήγηση, σε κακή εκτίμηση των εκδηλώσεών τους. Οι νέοι έχουν, νομίζω, ένα δικό τους ρεαλισμό, κάποτε ωμό και επικίνδυνο, πάντοτε όμως αδιάβρωτο από τις καταχθόνιες διεργασίες της κοινωνικής γεωλογίας.

Οδεύουν ωστόσο με γρήγορο βηματισμό στο δρόμο που θα τους οδηγήσει στην κοινωνία των «ώριμων», στο χώρο όπου ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει δημιουργήσει τα θαυμάσια τέρατα που μας συντηρούν και μας πανικοβάλλουν. Η απόλυτη άρνηση του ανθρώπινου πολιτισμού και η επιστροφή στη «φυσική» ζωή αποτελεί απλοϊκή, εύκολη και απραγματοποίητη λύση. Ακόμα και οι «χίπυς», στην πιο ακραία περίπτωση, εγκαταλείποντας την ανθρώπινη κοινωνία έπαιρναν μαζί τους πολλές από τις καταχτήσεις της, περιορίζομαι να αναφέρω μια μονάχα: την κιθάρα. Είτε το θέλουμε είτε όχι είμαστε υποχρεωμένοι να ζήσουμε – και θα είναι υποχρεωμένα και τα παιδιά μας και τα παιδιά των παιδιών μας να ζήσουν σ' αυτό τον κόσμο, που τον συγκροτούν και τα μηχανικά και τα ανθρώπινα «τέρατα», με όλες τις αρετές και τις κακίες τους. Τίποτε δε θα κερδίσουν αυτά τα παιδιά από τη δική μας εμπειρία μέσα στον κόσμο, όπου θα ζήσουν;

Προτού δώσω εγώ την απόκριση την έχουν δώσει, τη δίνουν κάθε μέρα οι ίδιοι οι νέοι, που διαβάζουν άπληστα, που πηγαίνουν στο θέατρο, που παρακολουθούν ομιλίες. Τι αναζητούν στα βιβλία και στα θεάματα και στα ακροάματα οι νέοι, αν όχι την εμπειρία των παλαιότερων, που τους αναγνωρίζουν τη σοφία και τη γνώση της πλουσιότερης εμπειρίας; Αυτή τη γνώση μπορούν να τους τη μεταδώσουν όχι μονάχα οι τεχνίτες και οι σοφοί, αλλά ο καθένας από μας, ο πατέρας, ο φίλος, ο δάσκαλος, με μια προϋπόθεση, καίρια και αποφασιστική: την ειλικρίνεια. Αν ανοίξουμε στα παιδιά την καρδιά μας και τους αποκαλύψουμε γυμνή την αλήθεια για όσα γνωρίσαμε στη ζωή, τις χαρές και τις πίκρες μας, τις καταχτήσεις μας και τις απογοητεύσεις μας, τα όνειρά μας και τα επιτεύγματά μας, τα χτυπήματα και τις πληγές, αλλά και τις πονηριές μας και τις ατιμίες μας, τις αδυναμίες και τις μικρότητες· έναν απολογισμό τίμιο και θαρραλέο, όπου χωρίς καμιά λογοκρισία να έχουν αναγραφεί και οι αρετές και οι κακίες μας και τα φωτεινά και τα σκοτεινά σημεία της δράσης μας.

Μια τέτοια εικόνα μπορούμε να δώσουμε όλοι· όμως οι τεχνίτες του λόγου έχουν την ικανότητα, και την υποχρέωση, να μεταφέρουν στους νέους συμπυκνωμένες και ανάγλυφες τις εμπειρίες μας όλες, και των απλών ανθρώπων και των σοφών και των ισχυρών και των αδύναμων και των βασανισμένων και των ευτυχισμένων. Πέρα από τις φιλολογικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις, τις νόμιμες και τις πλαστές, ο λογοτέχνης οφείλει να ανασυνθέσει με αυταπάρνηση και ειλικρίνεια τη μορφή του κόσμου που γνώρισε. Αν με την έμφυτη ικανότητα και την άσκηση κατορθώσει να δώσει στους νέους τα αληθινά προβλήματα που αντιμετώπισε η δική του η γενιά, απογυμνωμένα από τις συμβατικές επικαλύψεις και τα εφήμερα πυροτεχνήματα, τις προσδοκίες της δικής του νιότης, τους αγώνες της, τα χτυπήματα, τα κέρδη και τις ζημίες, αν αποκαλύψει τα αληθινά τραύματα και τα γνήσια εύσημα της δικής του γενιάς, αν προχωρώντας εκμυστηρευθεί χωρίς συνειδητή ή ασυνείδητη υποκρισία τα σημερινά του όνειρα ή τη σημερινή του απελπισία, αν κατορθώσει να δείξει στους νέους πως δεν είναι μόνον αυτοί που χάνουν ό,τι αγαπούν, που αναγκάζονται να συμβιώσουν με όσα μισούν, που στέκονται αδέκαστοι και καθαροί, που ξαγρυπνούν για τους καημούς των διπλανών τους, που πονούν για τα αδικοσκοτωμένα παλικάρια των ανόσιων πολέμων· αν δίπλα σ’ όλα τούτα τους πει απερίφραστα και θαρραλέα πως η πείρα τού αποκάλυψε την απλή και γι’ αυτό πολύτιμη αλήθεια του σολωμικού στίχου «δεν τόλπιζα νάν’ η ζωή μέγα καλό και πρώτο!»3 Αν τους μεταδώσει κάτι τέτοιο, και ο ίδιος θα πρέπει να αισθάνεται ικανοποιημένος για την προσφορά του, αλλά προπάντων οι νέοι κάτι θα έχουν κερδίσει από μας τους «ώριμους». Ίσως να τους γλυτώσουμε από άσκοπες και βασανιστικές περιπλανήσεις στους χώρους, όπου πληγώσαμε και μεις τα νιάτα μας και όπου έχουν απομείνει πολλοί από τους πιο εκλεκτούς συντρόφους μας.

1. μυκτηρίζω: χλευάζω, ειρωνεύομαι

2. υπερθεματίζω: πλειοδοτώ, υπερβάλλω σε επαίνους

3. Από τον «Πόρφυρα» του Δ. Σολωμού

Μανόλης Ανδρόνικος «Παιδεία ή Υπνοπαιδεία»

1. Σε ποιες κατηγορίες χωρίζει τους ώριμους ανθρώπους ο συγγραφέας όσον αφορά τη στάση τους απέναντι στους νέους; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της κάθε στάσης και ποιο το κοινό τους στοιχείο; Γιατί θεωρεί και τις δύο στάσεις ανεπαρκείς απέναντι στα προβλήματα των νέων ανθρώπων;

Ο συγγραφέας χωρίζει τους ώριμους ανθρώπους σε δύο κατηγορίες με βάση της στάση που τηρούν απέναντι στους νέους. Στη μία κατηγορία ανήκουν εκείνοι που αντιμετωπίζουν με ειρωνεία και επικρίσεις τη συμπεριφορά των νέων, αναγνωρίζοντας σε αυτή στοιχεία ασέβειας και ασυδοσίας. Πρόκειται για τους ανθρώπους εκείνους που έχουν επαναπαυτεί στο status quo της σύγχρονης κοινωνίας και αντικρίζουν με αρνητικό τρόπο οτιδήποτε και οποιονδήποτε επιχειρεί να διαταράξει τη μακαριότητα του εφησυχασμού τους. Στην άλλη κατηγορία ανήκουν εκείνοι που βιώνουν έντονα συναισθήματα ενοχής απέναντι στη νέα γενιά. Πρόκειται για ανθρώπους που διακρίνονται για την τιμιότητα και το αξιόλογο της προσωπικότητάς τους, οι οποίοι αντιμετωπίζουν με σεβασμό την ορμητική αγνότητα και την επαναστατική ειλικρίνεια των νέων. Με βάση τη δική τους οπτική η συμπεριφορά των νέων είναι απολύτως δικαιολογημένη, εφόσον η κοινωνία τους έχει φέρει αντιμέτωπους με την υποκρισία, την απάτη, τη βία και τη θεοποίηση του άνομου συμφέροντος. Θεωρούν, λοιπόν, πως είναι και εύλογη και αναμενόμενη η όποια αντίδραση των νέων, κι είναι γι’ αυτό έτοιμοι να δικαιολογήσουν κάθε πράξη και κάθε παρεκτροπή τους, ακόμη και τις πράξεις εκείνες που είναι ενδεχομένως εγκληματικές.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα τόσο η στάση εκείνων που επικρίνουν τους νέους όσο κι η στάση εκείνων που δικαιολογούν και σέβονται κάθε αντίδρασή τους, συνιστούν απλουστευτικές προσεγγίσεις που οδηγούν στην παραγνώριση των πραγματικών διαστάσεων του προβλήματος. Υπ’ αυτή την έννοια και οι επικριτές και οι συνήγοροι των νέων κατορθώνουν δίχως κόπο να απαλλαγούν από το πραγματικό πρόβλημα, εφόσον δεν μπαίνουν στη διαδικασία να έρθουν πραγματικά αντιμέτωποι με τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς των νέων, ώστε να είναι σε θέση να τους βοηθήσουν ουσιαστικά.

Αξίζει να προσεχτεί, πάντως, πως σύμφωνα με τον συγγραφέα, το πρόβλημα με τη στάση και τη συμπεριφορά των νέων περιπλέκεται ακόμη περισσότερο, αν ληφθεί υπόψη πως ακόμη κι οι ίδιοι οι νέοι δεν είναι σε θέση να αιτιολογήσουν πλήρως τη συμπεριφορά τους. Οι νέοι βρίσκονται σε μια διαδικασία διερεύνησης και αναζήτησης του κόσμου και του εαυτού τους, κι έχουν πλήθος απορίες και ερωτήματα. Έχουν, βέβαια, αγαθές προθέσεις, τόλμη κι ειλικρίνεια, μα δεν έχουν σαφή επίγνωση του τι ακριβώς επιζητούν.    

2. Ποια στάση θεωρεί ο συγγραφέας ως την πιο ενδεδειγμένη απέναντι στους νέους; Με ποιες προϋποθέσεις μπορεί να υλοποιηθεί η στάση αυτή;

Με δεδομένο το γεγονός ότι οι νέοι έχουν την ανάγκη να βρουν απαντήσεις στους προβληματισμούς τους και το επιχειρούν αυτό στρεφόμενοι στα έργα και στις απόψεις των μεγαλύτερων, ο συγγραφέας θεωρεί πως προσφέρεται στους ώριμους ανθρώπους μια σημαντική ευκαιρία προσέγγισης με τη νεολαία. Μπορούν, δηλαδή, οι μεγαλύτεροι να μεταδώσουν στους νεότερους τη γνώση που έχουν αντλήσει από τις εμπειρίες της ζωής τους, αρκεί να σεβαστούν μια βασικότατη προϋπόθεση, να τους μιλήσουν με απόλυτη ειλικρίνεια. Οφείλουν οι ώριμοι άνθρωποι να προχωρήσουν σ’ έναν ειλικρινή απολογισμό της ζωής και των πεπραγμένων τους, χωρίς να αποκρύπτουν τις απογοητεύσεις και τις πίκρες που βίωσαν, τα χτυπήματα που δέχτηκαν, αλλά και τις προσωπικές τους αδυναμίες, μικρότητες και ατιμίες. Πλάι, λοιπόν, στα επιτεύγματα και τις χαρές τους, θα πρέπει να αναφερθούν -όσο κι αν αυτό τους φέρνει σε δύσκολη θέση- κι οι αποτυχίες, όπως κι οι πληγές τους. Πρόκειται για μια αναγκαία αποκάλυψη των φωτεινών και των σκοτεινών σημείων της πορείας τους, ώστε οι νέοι να αποκτήσουν εγκαίρως μια σαφέστερη εικόνα για το τι επιφυλάσσει η ζωή στους ανθρώπους.

Μέσα από την ειλικρινή αυτή παρουσίαση των εμπειριών τους, οι ώριμοι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν περισσότερο ρεαλιστικές προσδοκίες στους νέους, καθώς και να τους προετοιμάσουν για το γεγονός πως οι απογοητεύσεις, τα λάθη κι οι αποτυχίες αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία του ανθρώπινου βίου.

3. Σε ποιους ανθρώπους –και γιατί– ο συγγραφέας διακρίνει μια ιδιαίτερη ικανότητα, άρα και ευθύνη, να προσφέρουν βοήθεια στους νέους;

Παρά το γεγονός πως κάθε ενήλικας άνθρωπος, είτε αυτός είναι γονιός είτε εκπαιδευτικός είτε φίλος, μπορεί να δώσει κάτι απ’ όσα έχει μάθει στους νέους, οι τεχνίτες του λόγου είναι εκείνοι που έχουν μια επιπλέον ικανότητα και άρα μια ουσιαστικότερη υποχρέωση να λειτουργήσουν ως φορείς μετάδοσης της συμπυκνωμένης γνώσης και εμπειρίας των ανθρώπων της εποχής τους. Οι λογοτέχνες μπορούν και οφείλουν να παρουσιάσουν στα έργα τους μια σαφή και ειλικρινή εικόνα του κόσμου, όπως τον γνώρισαν, ώστε να αντιληφθούν οι νέοι τα πραγματικά προβλήματα που βίωσαν οι αμέσως προηγούμενοι. Θα πρέπει, ωστόσο, η παρουσίαση αυτή να είναι απαλλαγμένη από την όποια προσπάθεια ωραιοποίησης ή δικαιολόγησης συγκεκριμένων επιλογών· θα πρέπει να αποκαλύπτει ξεκάθαρα τα τραύματα αλλά και τις επιτυχίες της προηγούμενης γενιάς. Αν, λοιπόν, οι λογοτέχνες κατορθώσουν να φανερώσουν τις τωρινές τους ελπίδες ή την απόγνωση που βιώνουν· αν δείξουν στους νέους πως κι εκείνοι έχασαν όσα αγαπούσαν και αναγκάστηκαν να συμβιώσουν και να συμβιβαστούν με καταστάσεις που μισούσαν· αν τους δείξουν πως κι εκείνοι διατηρούν την καθαρότητα της ψυχής τους και συναισθάνονται τον πόνο των συνανθρώπων τους· αν τους δείξουν πως πονούν πραγματικά για τους ανθρώπους που χάνονται εξαιτίας των κάθε λογής πολέμων, κι αν ακόμη, κοντά σ’ όλα αυτά τους δηλώσουν πως παρά τις αντιξοότητες έφτασαν στο συμπέρασμα ότι η ζωή δεν παύει να παραμένει το πιο σημαντικό αγαθό κι η πιο σημαντική επιδίωξη, τότε θα έχουν καταφέρει να περάσουν ένα ουσιαστικό μήνυμα στους νέους.

Η προσδοκία του συγγραφέα είναι πως αν οι νέοι ακούσουν και αντιληφθούν εγκαίρως από τους μεγαλύτερους τα λάθη και τις διαψεύσεις της προηγούμενης γενιάς, ίσως αποφύγουν να αναλωθούν σε ουτοπικές επιδιώξεις και γλιτώσουν κάποιες μοιραίες επιλογές. Ελπίζει ο συγγραφέας πως ίσως οι νέοι οριοθετήσουν διαφορετικά τις δικές τους στοχεύσεις, επιλέγοντας να διεκδικήσουν πιο ρεαλιστικούς στόχους που δεν θα τους οδηγήσουν σε μάταιους και δεδομένα χαμένους αγώνες. Μια αγαθών προαιρέσεων προσδοκία που φανερώνει την επιθυμία του να προφυλάξει τους νεότερους από τις πικρές απογοητεύσεις που θα βιώσουν σε περίπτωση που θεωρήσουν πως έχουν τη δυνατότητα να επιφέρουν ριζικές αλλαγές ακόμη και σε καταστάσεις και δεδομένα της κοινωνικής πραγματικότητας που εκ των πραγμάτων δεν πρόκειται να αλλάξουν.

4. «Ίσως τους γλυτώσουμε... πιο εκλεκτούς συντρόφους μας». Πιστεύετε πως η εμπειρία των μεγαλύτερων αποτελεί εφαλτήριο για να οργανώσουν οι νέοι τη ζωή τους ή χρειάζεται να περιπλανηθούν οι ίδιοι μόνοι τους μέχρι να φθάσουν στην ωριμότητά τους (με ό,τι συνεπάγεται αυτή η περιπλάνηση);

«Ίσως να τους γλυτώσουμε από άσκοπες και βασανιστικές περιπλανήσεις στους χώρους, όπου πληγώσαμε και μεις τα νιάτα μας και όπου έχουν απομείνει πολλοί από τους πιο εκλεκτούς συντρόφους μας.»

Η γνώση των μεγαλύτερων, οι εμπειρίες και τα λάθη τους μπορούν, ως ένα βαθμό, να αποτελέσουν οδηγό για τους νεότερους, ώστε να οργανώσουν τη ζωή τους πιο αποτελεσματικά, δεν μπορούν, εντούτοις, να τους προφυλάξουν πλήρως από τις λανθασμένες επιλογές. Η απειρία, η διάθεση για πειραματισμούς κι ο έμφυτος ιδεαλισμός των νέων, ακόμη κι υπό την ψύχραιμη καθοδήγηση των ωριμότερων, είναι αναπόφευκτο πως θα οδηγήσουν τους νέους σε αχαρτογράφητες διαδρομές και θα τους φέρουν αντιμέτωπους με καταστάσεις που πιθανώς βρίσκονται έξω κι από το φάσμα εμπειριών των μεγαλύτερων. Κάθε νέα γενιά, άλλωστε, έρχεται αντιμέτωπη με τις δικές της προκλήσεις, με διαφορετικά δεδομένα και με κάποτε εντελώς νέες επιδιώξεις, γεγονός που καθιστά εν μέρει αναποτελεσματική τη διαμορφωμένη υπό άλλες συνθήκες εμπειρία των προηγούμενων.

Οι νέοι, επομένως, σαφώς και μπορούν να ωφεληθούν από τις εμπειρίες των μεγαλύτερων, δεν γίνεται, όμως, η έτοιμη αυτή γνώση να αποτελέσει κάτι περισσότερο από έναν γενικό οδηγό, εφόσον κάθε άτομο προκειμένου να μάθει και να αποκτήσει πραγματική εμπειρία ζωής, οφείλει να λάβει τις δικές του αποφάσεις και να κάνει τις δικές του επιλογές με βάση τις προσωπικές του πεποιθήσεις και απόψεις. Το αν οι επιλογές αυτές θα είναι πιο προσεκτικά σταθμισμένες χάρη στην καθοδήγηση των μεγαλύτερων, δεν σημαίνει πως θα είναι απαλλαγμένες κιόλας από το ενδεχόμενο πιθανών αποτυχιών ή σφαλμάτων.

Γλωσσικές ασκήσεις Γυμνασίου (το άρθρο – τα ουσιαστικά)

Anna Brigitta

Γλωσσικές ασκήσεις Γυμνασίου (το άρθρο – τα ουσιαστικά)

1. Να γράψετε συνώνυμα των ακόλουθων λέξεων:

1. αγαθός (αυτός που χαρακτηρίζεται από καλοσύνη):

2. αγανάκτηση (ισχυρή δυσφορία για κάτι):

3. αγωνίζομαι (καταβάλλω έντονη και επίμονη προσπάθεια για την επίτευξη σκοπού):

4. αδιάσειστος (αυτός που δεν σείεται, δεν κλονίζεται):

5. αδιαφιλονίκητος (αυτός που δεν αμφισβητείται από κανέναν):

6. αδικία (η έλλειψη δικαιοσύνης):

7. αδύναμος (αυτός που δεν έχει δύναμη):

8. αδυσώπητος (αυτός που είναι ιδιαίτερα σκληρός, που δεν κάμπτεται, δεν υποχωρεί· ανελέητος):

9. αήττητος (αυτός που δεν έχει ή δεν μπορεί να νικηθεί):

10. άθελα (χωρίς πρόθεση, χωρίς σκοπιμότητα):

11. αθέμιτος (αυτός που παραβαίνει τους γραπτούς ή άγραφους νόμους):

12. άθικτος (αυτός που δεν τον έχουν αγγίξει):

13. αθόρυβος (αυτός στον οποίο δεν υπάρχει θόρυβος ή ο οποίος δεν προξενεί θόρυβο):

14. αίτημα (οτιδήποτε διατυπώνεται και διαβιβάζεται ως απαίτηση ή επιθυμία προς υπηρεσία ή πρόσωπο):

15. αιτιολόγηση (η εξήγηση της αιτίας):

16. αιτιολογώ (εντοπίζω την αιτία):

17. αίτιος (αυτός που αποτελεί την αιτία):

18. αίφνης (κατά τρόπο ξαφνικό και απροσδόκητο):

19. αιφνίδιος (αυτός που συμβαίνει, προκύπτει κατά απροσδόκητο και ξαφνικό τρόπο):

20. ακάθεκτος (αυτός που δεν μπορεί να συγκρατηθεί ή να ανακοπεί, ορμητικός):

21. ακαθόριστος (αυτός που δεν καθορίστηκε, που δεν προσδιορίστηκε επαρκώς):

2. Συμπληρώστε τα άρθρα, οριστικά και αόριστα, που λείπουν.

Ήθελα πάντα να είχα ......... μεγάλη αδελφή. Να μπορούσα κι εγώ να έλεγα, σαν άλλες συμμαθήτριές μου στις Σέρρες, «μου το δάνεισε ....... αδελφή μου» - και να φοράω κάτι μεγαλίστικο. Ή «θα πάω στον κινηματογράφο με ....... αδελφή μου» - και ......... έργο είναι για μεγάλους. Ή «γνωστός της αδελφής μου ήταν» - και να καμαρώνω που με χαιρέτησε στο δρόμο ....... νεαρός. Μου έλειπε ...... μεγαλύτερη αδελφή. Και τώρα, έτσι όπως η Όλγα βοηθούσε ..... μητέρα μου να ξαπλώσει, έτσι που τη φρόντιζε πρόθυμα και στοργικά, όπως ποτέ δε θα μπορούσα εγώ μοναχή μου, ένιωσα σαν να τη γνώριζα από καιρό. Από πάντα. Αισθάνθηκα ...... βαθιά ανακούφιση, λες κι ανακάλυψα επιτέλους ....... μεγάλη αδελφή που από καιρό λαχταρούσα.

Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου «Τραγούδι για τρεις»

Το άρθρο (οριστικό – αόριστο)

Το άρθρο είναι ένα μέρος του λόγου που βρίσκεται πριν από ουσιαστικό και του προσδίδει τη σημασία του οριστικού ή του μη οριστικού, δηλαδή του συγκεκριμένου ή του μη συγκεκριμένου, π.χ. Οι λεωφόροι της πόλης μας. Ένα λιβάδι δίπλα από το ποτάμι. Μερικές φορές βρίσκεται και πριν από άλλα μέρη του λόγου, τα οποία όμως λειτουργούν ως ουσιαστικά, π.χ. Ακούει τα ίδια και τα ίδια.

Η νέα ελληνική διαθέτει δύο άρθρα, ένα οριστικό και ένα αόριστο. Με το οριστικό άρθρο είτε γίνεται λόγος για κάτι (πρόσωπο, ζώο, πράγμα, έννοια) που είναι γνωστό ή αναγνωρίσιμο από τα άτομα που συμμετέχουν στην επικοινωνία είτε γίνεται αναφορά σε στοιχείο αντιπροσωπευτικό ενός συνόλου, π.χ. Μην αγγίζεις τον τοίχο. Το ελάφι είναι υπερήφανο ζώο. Με το αόριστο άρθρο γίνεται λόγος για κάτι (πρόσωπο, ζώο, πράγμα, έννοια) που δεν είναι γνωστό ή αναγνωρίσιμο από τα άτομα που συμμετέχουν στην επικοινωνία, π.χ. Προχθές συνάντησα έναν παλιό μου φίλο. Η απουσία επίσης του οριστικού άρθρου στον πληθυντικό αριθμό προσδίδει έναν παρόμοιο αοριστολογικό χαρακτήρα στο ουσιαστικό, π.χ. Ήρθαν τουρίστες στην πόλη μας.

3. Να εντοπίσετε τα δομικά μέρη των ακόλουθων παραγράφων:

α) Ωστόσο, παρόμοια φαινόμενα έχουν επισημανθεί και σε άλλες γλώσσες και χώρες. Αν δούμε το ζήτημα κάπως ευρύτερα, θα διαπιστώσουμε ότι ανάλογες συζητήσεις διεξάγονται και για την αγγλική γλώσσα, οι οποίες μάλιστα είναι το ίδιο έντονες, όπως οι ελληνικές. Μεγάλο μέρος του Τύπου και των μέσων ενημέρωσης γενικότερα επισημαίνει με έντονη ανησυχία ότι η γραπτή αγγλική γλώσσα μεταβάλλεται, ενώ δεν λείπουν και δημοσιεύματα που επισημαίνουν ότι «η Τεχνολογικά Διαμεσολαβημένη Επικοινωνία σηματοδοτεί τον σταδιακό θάνατο της αγγλικής γλώσσας». Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι αλλαγές που έχουμε δεν αφορούν μόνο κάποιες γλώσσες.

β)  Για την αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού εντός της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προγραμματίσει μια σειρά από στοχευμένες δράσεις, σχέδια και μελέτες. Πρώτη από αυτές τις δράσεις θα είναι μια καμπάνια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, η οποία θα σκοπεύει στο να δοθούν κίνητρα σε παιδιά, έφηβους, αλλά και ενήλικες, για να διαβάζουν, αλλάζοντας το στυλ της ζωής τους και επομένως το κοινωνικό προφίλ τους. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει επίσης αρχίσει δύο έρευνες οι οποίες στοχεύουν στη συλλογή περισσότερων στοιχείων σχετικών με την ανάγνωση, στη συμμετοχή των γονιών στο θέμα της αντιμετώπισης του αναλφαβητισμού και στη διδασκαλία του διαβάσματος. Σκοπός αυτών των ερευνών είναι να εντοπιστούν από τη μία οι πιο σημαντικές παράμετροι που επηρεάζουν την ικανότητα για ανάγνωση και από την άλλη να αναδειχθούν πετυχημένες πρακτικές στο εθνικό επίπεδο κάθε χώρας μέλους της ΕΕ. Η μάχη, λοιπόν, κατά του αναλφαβητισμού έχει ξεκινήσει.

γ) Οι υπερβολικά επιτρεπτικοί-παραχωρητικοί γονείς παραχωρούν και επιτρέπουν στο παιδί τα πάντα, χωρίς να προσφέρουν καθοδήγηση και χωρίς να το βοηθούν να μαθαίνει από τις συναισθηματικές του εμπειρίες. Η έλλειψη ορίων σημαίνει συνήθως και απουσία κανόνων στην οικογένεια. Δεν προσφέρουν στο παιδί τους τη δυνατότητα να αποκτήσει τρόπους διαχείρισης των δύσκολων καταστάσεων. Έτσι, τα παιδιά δε μαθαίνουν πώς να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα που τυχόν προκύπτουν.

Τα ουσιαστικά

Τα ουσιαστικά ανάλογα με το τι δηλώνουν διακρίνονται:

α) Σε κύρια: όσα δηλώνουν ορισμένο πρόσωπο ή ζώο, π.χ. ο Στάθης. Ως κύρια χρησιμοποιούνται και τα ονόματα των ημερών της εβδομάδας, των μηνών, των εορτών, των πλοίων, των λογοτεχνικών έργων, των έργων τέχνης κ.ά., π.χ. Τετάρτη, Ιούνιος, Ναυτίλος.

β) Σε κοινά: όσα δηλώνουν όλα τα πρόσωπα, ζώα ή πράγματα που ανήκουν στο ίδιο είδος ή που δηλώνουν κάποια κατάσταση ή ιδιότητα, π.χ. δρόμος, άνδρας, γάτα, ζωή, ελευθερία.

γ) Σε περιληπτικά: όσα δηλώνουν σύνολα προσώπων ή ζώων ή πραγμάτων, π.χ. κόσμος, κοπάδι.

δ) Σε συγκεκριμένα: όσα κοινά ονόματα δηλώνουν πρόσωπα, ζώα ή πράγματα που είναι αντιληπτά από τις αισθήσεις, π.χ. το δέντρο, το βιβλίο.

ε) Σε αφηρημένα: όσα κοινά ονόματα δηλώνουν ενέργεια, ιδιότητα ή κατάσταση και γενικά αναφέρονται σε όντα που τα αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος μόνο με τη σκέψη του, π.χ. η ειρήνη, η χαρά.

Πολλά από τα κοινά ονόματα είναι στον λόγο άλλοτε συγκεκριμένα και άλλοτε αφηρημένα, π.χ. Το πλαίσιο που περιβάλλει τον πίνακα είναι βαμμένο πράσινο (συγκεκριμένο). Ο Στεφάνου έχει ένα ευρύ πλαίσιο σχέσεων (αφηρημένο).

4. Σε ποια κατηγορία (κύρια, αφηρημένα, συγκεκριμένα) ανήκουν τα ουσιαστικά που γράφονται με έντονα στοιχεία στις παρακάτω φράσεις;

1. Η Ομόνοια παρουσιάζει πάντα μεγάλη κίνηση.

2. Η ομόνοια είναι απαραίτητη για τη συνεργασία των ανθρώπων.

3. Ο Ηρακλής είναι ένας από τους σημαντικότερους ήρωες της μυθολογίας.

4. Είναι σωστός Ηρακλής· μπορεί να σηκώσει εκατό κιλά.

5. Απαγορεύεται η είσοδος.

6. Η είσοδος του πάρκου είναι κλειστή.

7. Εργάζονται σκληρά, για να βγάλουν το ψωμί τους.

8. Εκτός από το γάλα αγόρασε και τρία ψωμιά.

5. Να σχηματίσετε το θηλυκό γένος των παρακάτω ουσιαστικών:

ο πρέσβης..................................        ο λέκτορας ...............................

ο μεσίτης ..................................        ο οικοδεσπότης ..................................

ο βουλευτής ..............................       ο προϊστάμενος .....................................

ο πρύτανης ................................       ο μισθωτής ...........................................

ο συνεργάτης .............................      ο πρεσβευτής .......................................

6. Να συμπληρώσετε τα κενά των παρακάτω προτάσεων με τον κατάλληλο τύπο του ουσιαστικού που βρίσκεται στην παρένθεση.

1. Το σχήμα του.................................. (πρόσωπο) πολλών ανθρώπων είναι ωοειδές.

2. Οι ανάγκες του............................. (άτομο) στην εποχή μας είναι πολλές.

3. Το άρωμα του.................................. (τριαντάφυλλο) αρέσει σε όλους.

4. Φοβηθήκαμε την τρικυμία, γιατί βρισκόμασταν στη μέση του........................ (πέλαγος)

5. Όλα έχουν ελεγχθεί, ώστε να μην υπάρχει περίπτωση........................ (λάθος).

6. Το βράδυ ρίχνουμε τα...................... (δίχτυ) και τα μαζεύουμε το πρωί.

7. Δίκαια ο 18^ος αι. ονομάστηκε ο «αιώνας των......................» (φως)

8. Τα........................ (βράδυ) μαζευόμασταν όλοι πολύ νωρίς στο σπίτι.

9. Αυτό το αυτοκίνητο είναι ειδικό για τη μεταφορά......................... (κρέας).

10. Η προσπάθεια των................................. (καθεστώς) να κρατηθούν στην εξουσία είναι συχνά αγωνιώδης.

Απαντήσεις:

1. Να γράψετε συνώνυμα των ακόλουθων λέξεων:

1. αγαθός (αυτός που χαρακτηρίζεται από καλοσύνη): ΣΥΝ. καλός, χρηστός, ενάρετος. ΑΝΤ. κακός, πονηρός. / (αυτός που χαρακτηρίζεται από αφέλεια): ΣΥΝ. αφελής, αγαθιάρης, εύπιστος. ΑΝΤ. έξυπνος, πονηρός.

2. αγανάκτηση (ισχυρή δυσφορία για κάτι): ΣΥΝ. δυσφορία, οργή, δυσανασχέτηση.

3. αγωνίζομαι (καταβάλλω έντονη και επίμονη προσπάθεια για την επίτευξη σκοπού): ΣΥΝ. παλεύω, προσπαθώ, μοχθώ, πασχίζω. / (διεξάγω πόλεμο, μάχομαι): ΣΥΝ. πολεμώ. / (συμμετέχω σε αγώνα, διαγωνίζομαι): ΣΥΝ. συναγωνίζομαι, παραβγαίνω, αναμετρούμαι, αμιλλώμαι.

4. αδιάσειστος (αυτός που δεν σείεται, δεν κλονίζεται): ΣΥΝ. ακλόνητος, στερεός, ατράνταχτος. / (μτφρ. αυτός που δεν αφήνει περιθώρια αμφισβητήσεως ή μεταβολής): ΣΥΝ. ατράνταχτος, δυνατός, ισχυρός, ακράδαντος.

5. αδιαφιλονίκητος (αυτός που δεν αμφισβητείται από κανέναν): ΣΥΝ. αναμφισβήτητος, αδιαμφισβήτητος. / (αυτός που δεν υπόκειται σε διεκδικήσεις): ΑΝΤ. διαφιλονικούμενος.

6. αδικία (η έλλειψη δικαιοσύνης): ΣΥΝ. ανομία, παρανομία, άδικο. ΑΝΤ. δικαιοσύνη, νομιμότητα. / (πράξη που αντιβαίνει στους νομικούς ή ηθικούς κανόνες περί δικαίου): ΣΥΝ. αδίκημα, κακό, παρανομία.

7. αδύναμος (αυτός που δεν έχει δύναμη): ΣΥΝ. ανίσχυρος, ασθενής, ανήμπορος, ισχνός. ΑΝΤ. δυνατός.

8. αδυσώπητος (αυτός που είναι ιδιαίτερα σκληρός, που δεν κάμπτεται, δεν υποχωρεί· ανελέητος): ΣΥΝ. αμείλικτος, απηνής, άτεγκτος, σκληρός.

9. αήττητος (αυτός που δεν έχει ή δεν μπορεί να νικηθεί): ΣΥΝ. ανίκητος, ακαταμάχητος.

10. άθελα (χωρίς πρόθεση, χωρίς σκοπιμότητα): ΣΥΝ. ακούσια, αθέλητα. ΑΝΤ. ηθελημένος, εκούσιος, σκόπιμος.

11. αθέμιτος (αυτός που παραβαίνει τους γραπτούς ή άγραφους νόμους): ΣΥΝ. άνομος, ανεπίτρεπτος, ανήθικος. ΑΝΤ. θεμιτός.

12. άθικτος (αυτός που δεν τον έχουν αγγίξει): ΣΥΝ. ανέγγιχτος, ανέπαφος, άφθαρτος.

13. αθόρυβος (αυτός στον οποίο δεν υπάρχει θόρυβος ή ο οποίος δεν προξενεί θόρυβο): ΣΥΝ. ήσυχος, σιγανός. ΑΝΤ. θορυβώδης.

14. αίτημα (οτιδήποτε διατυπώνεται και διαβιβάζεται ως απαίτηση ή επιθυμία προς υπηρεσία ή πρόσωπο): ΣΥΝ. απαίτηση, αξίωση, διεκδίκηση, παράκληση.

15. αιτιολόγηση (η εξήγηση της αιτίας): ΣΥΝ. δικαιολόγηση.

16. αιτιολογώ (εντοπίζω την αιτία): ΣΥΝ. δικαιολογώ, τεκμηριώνω. / (υποστηρίζω με λογικά επιχειρήματα): ΣΥΝ. επιχειρηματολογώ, τεκμηριώνω.

17. αίτιος (αυτός που αποτελεί την αιτία): ΣΥΝ. υπαίτιος, υπεύθυνος, υπόλογος, ένοχος, πρόξενος.

18. αίφνης (κατά τρόπο ξαφνικό και απροσδόκητο): ΣΥΝ. αιφνιδίως, ξαφνικά, απροόπτως, απροσδόκητα.

19. αιφνίδιος (αυτός που συμβαίνει, προκύπτει κατά απροσδόκητο και ξαφνικό τρόπο): ΣΥΝ. ξαφνικός, αναπάντεχος, απροσδόκητος, απρόβλεπτος, απρόοπτος. ΑΝΤ. προγραμματισμένος, αναμενόμενος, προσδοκώμενος.

20. ακάθεκτος (αυτός που δεν μπορεί να συγκρατηθεί ή να ανακοπεί, ορμητικός): ΣΥΝ. ασυγκράτητος, ακράτητος, αχαλίνωτος, χειμαρρώδης, σφοδρός, ανεπίσχετος. 

21. ακαθόριστος (αυτός που δεν καθορίστηκε, που δεν προσδιορίστηκε επαρκώς): ΣΥΝ. αόριστος, απροσδιόριστος, ασαφής, αδιασάφητος, αδιευκρίνιστος. ΑΝΤ. καθορισμένος, προσδιορισμένος, σαφής, συγκεκριμένος. / (αυτός που δεν διακρίνεται καθαρά): ΣΥΝ. συγκεχυμένος. ΑΝΤ. ευδιάκριτος.

2. Συμπληρώστε τα άρθρα, οριστικά και αόριστα, που λείπουν.

Ήθελα πάντα να είχα μια μεγάλη αδελφή. Να μπορούσα κι εγώ να έλεγα, σαν άλλες συμμαθήτριές μου στις Σέρρες, «μου το δάνεισε η αδελφή μου» - και να φοράω κάτι μεγαλίστικο. Ή «θα πάω στον κινηματογράφο με την αδελφή μου» - και το έργο είναι για μεγάλους. Ή «γνωστός της αδελφής μου ήταν» - και να καμαρώνω που με χαιρέτησε στο δρόμο ένας νεαρός. Μου έλειπε η μεγαλύτερη αδελφή. Και τώρα, έτσι όπως η Όλγα βοηθούσε τη μητέρα μου να ξαπλώσει, έτσι που τη φρόντιζε πρόθυμα και στοργικά, όπως ποτέ δε θα μπορούσα εγώ μοναχή μου, ένιωσα σαν να τη γνώριζα από καιρό. Από πάντα. Αισθάνθηκα μια βαθιά ανακούφιση, λες κι ανακάλυψα επιτέλους τη μεγάλη αδελφή που από καιρό λαχταρούσα.

Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου «Τραγούδι για τρεις»

3. Να εντοπίσετε τα δομικά μέρη των ακόλουθων παραγράφων:

α) Θεματική περίοδος: Ωστόσο, παρόμοια φαινόμενα έχουν επισημανθεί και σε άλλες γλώσσες και χώρες.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Αν δούμε το ζήτημα κάπως ευρύτερα, θα διαπιστώσουμε ότι ανάλογες συζητήσεις διεξάγονται και για την αγγλική γλώσσα, οι οποίες μάλιστα είναι το ίδιο έντονες, όπως οι ελληνικές. Μεγάλο μέρος του Τύπου και των μέσων ενημέρωσης γενικότερα επισημαίνει με έντονη ανησυχία ότι η γραπτή αγγλική γλώσσα μεταβάλλεται, ενώ δεν λείπουν και δημοσιεύματα που επισημαίνουν ότι «η Τεχνολογικά Διαμεσολαβημένη Επικοινωνία σηματοδοτεί τον σταδιακό θάνατο της αγγλικής γλώσσας».

Κατακλείδα: Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι αλλαγές που έχουμε δεν αφορούν μόνο κάποιες γλώσσες.

β)  Θεματική περίοδος: Για την αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού εντός της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προγραμματίσει μια σειρά από στοχευμένες δράσεις, σχέδια και μελέτες.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Πρώτη από αυτές τις δράσεις θα είναι μια καμπάνια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, η οποία θα σκοπεύει στο να δοθούν κίνητρα σε παιδιά, έφηβους, αλλά και ενήλικες, για να διαβάζουν, αλλάζοντας το στυλ της ζωής τους και επομένως το κοινωνικό προφίλ τους. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει επίσης αρχίσει δύο έρευνες οι οποίες στοχεύουν στη συλλογή περισσότερων στοιχείων σχετικών με την ανάγνωση, στη συμμετοχή των γονιών στο θέμα της αντιμετώπισης του αναλφαβητισμού και στη διδασκαλία του διαβάσματος. Σκοπός αυτών των ερευνών είναι να εντοπιστούν από τη μία οι πιο σημαντικές παράμετροι που επηρεάζουν την ικανότητα για ανάγνωση και από την άλλη να αναδειχθούν πετυχημένες πρακτικές στο εθνικό επίπεδο κάθε χώρας μέλους της ΕΕ.

Κατακλείδα: Η μάχη, λοιπόν, κατά του αναλφαβητισμού έχει ξεκινήσει.

γ) Θεματική περίοδος: Οι υπερβολικά επιτρεπτικοί-παραχωρητικοί γονείς παραχωρούν και επιτρέπουν στο παιδί τα πάντα, χωρίς να προσφέρουν καθοδήγηση και χωρίς να το βοηθούν να μαθαίνει από τις συναισθηματικές του εμπειρίες.

Σχόλια / Λεπτομέρειες: Η έλλειψη ορίων σημαίνει συνήθως και απουσία κανόνων στην οικογένεια. Δεν προσφέρουν στο παιδί τους τη δυνατότητα να αποκτήσει τρόπους διαχείρισης των δύσκολων καταστάσεων.

Κατακλείδα: Έτσι, τα παιδιά δε μαθαίνουν πώς να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα που τυχόν προκύπτουν.

4. Σε ποια κατηγορία (κύρια, αφηρημένα, συγκεκριμένα) ανήκουν τα ουσιαστικά που γράφονται με έντονα στοιχεία στις παρακάτω φράσεις;

1. Η Ομόνοια παρουσιάζει πάντα μεγάλη κίνηση. [κύριο]

2. Η ομόνοια είναι απαραίτητη για τη συνεργασία των ανθρώπων. [αφηρημένο / κατάσταση]

3. Ο Ηρακλής είναι ένας από τους σημαντικότερους ήρωες της μυθολογίας. [κύριο]

4. Είναι σωστός Ηρακλής· μπορεί να σηκώσει εκατό κιλά. [αφηρημένο / ιδιότητα]

5. Απαγορεύεται η είσοδος. [αφηρημένο / πράξη]

6. Η είσοδος του πάρκου είναι κλειστή. [συγκεκριμένο]

7. Εργάζονται σκληρά, για να βγάλουν το ψωμί τους. [αφηρημένο / κατάσταση]

8. Εκτός από το γάλα αγόρασε και τρία ψωμιά. [συγκεκριμένο]

5. Να σχηματίσετε το θηλυκό γένος των παρακάτω ουσιαστικών:

ο πρέσβης: η πρέσβης – η πρέσβειρα – η πρεσβευτίνα            

ο λέκτορας: η λέκτορας (της λέκτορος)

ο μεσίτης: η μεσίτρια      

ο οικοδεσπότης: η οικοδέσποινα

ο βουλευτής: η βουλευτής (της βουλευτού) – η βουλευτίνα         

ο προϊστάμενος: η προϊσταμένη

ο πρύτανης: η πρύτανης

ο μισθωτής: η μισθώτρια

ο συνεργάτης: η συνεργάτιδα   

ο πρεσβευτής: η πρεσβευτής – η πρεσβευτίνα

6. Να συμπληρώσετε τα κενά των παρακάτω προτάσεων με τον κατάλληλο τύπο του ουσιαστικού που βρίσκεται στην παρένθεση.

1. Το σχήμα του προσώπου (πρόσωπο) πολλών ανθρώπων είναι ωοειδές.

2. Οι ανάγκες του ατόμου (άτομο) στην εποχή μας είναι πολλές.

3. Το άρωμα του τριαντάφυλλου (τριαντάφυλλο) αρέσει σε όλους.

4. Φοβηθήκαμε την τρικυμία, γιατί βρισκόμασταν στη μέση του πελάγους (πέλαγος)

5. Όλα έχουν ελεγχθεί, ώστε να μην υπάρχει περίπτωση λάθους (λάθος).

6. Το βράδυ ρίχνουμε τα δίχτυα (δίχτυ) και τα μαζεύουμε το πρωί.

7. Δίκαια ο 18^ος αι. ονομάστηκε ο «αιώνας των φώτων» (φως)

8. Τα βράδια (βράδυ) μαζευόμασταν όλοι πολύ νωρίς στο σπίτι.

9. Αυτό το αυτοκίνητο είναι ειδικό για τη μεταφορά κρέατος (κρέας).

10. Η προσπάθεια των καθεστώτων (καθεστώς) να κρατηθούν στην εξουσία είναι συχνά αγωνιώδης.

Ιστορία Γ΄ Λυκείου: Η διανομή των εθνικών κτημάτων & Το εμπόριο [επεξεργασία πηγής]

Thomas Zimmerman

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που σας δίνεται, να αναλύσετε τις ρυθμίσεις της αγροτικής μεταρρύθμισης του 1871, καθώς και τις συνέπειές της στην παραγωγή προϊόντων και στο εμπόριο.

Η γεωργία και η αγροτική μεταρρύθμιση του 1871

Στη δεκαετία 1860, η μόνιμη καχεξία της ελληνικής αγροτικής οικονομίας είχε εμβάλει οικονομολόγους και πολιτικούς σε σκέψεις για ριζική μεταρρύθμιση. Μια πραγματική αλλαγή στους φορείς ιδιοκτησίας της εθνικής γης ήταν μέτρο όχι μόνο κοινωνικής μέριμνας αλλά και αυξήσεως των δημόσιων εσόδων, λόγο της αναμενόμενης αυξήσεως της παραγωγικότητας.

Τελικά το Μάρτιο του 1871, ο Κουμουνδούρος, με υπουργό το Σωτηρόπουλο, πέτυχε την ψήφιση νόμου με αποτέλεσμα να διανεμηθούν 2.650.000 στρέμματα σε 357.217 κλήρους με αγοραία αξία 90.000.000 δρχ.

Η σημασία της αγροτικής αυτής μεταρρυθμίσεως εκτιμάται πληρέστερα, όταν συνειδητοποιηθεί το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων χωρικών της εποχής εκείνης αποκαταστάθηκαν ως ιδιοκτήτες στη γη που καλλιεργούσαν. Οι μικροί ιδιοκτήτες καλλιεργητές επιδόθηκαν, όπως ήταν φυσικό, στις πιο κερδοφόρες καλλιέργειες και ιδιαίτερα σε εκείνες που προορίζονταν για εξαγωγή. Μέσα σε διάστημα μιας τριετίας, τα 40% και πλέον των καλλιεργούμενων εκτάσεων καλύπτονταν από φυτείες (σταφιδαμπελώνες, βαμβακοφυτείες, καπνοφυτείες, κλπ.). Οι αγαθές για την οικονομία επιπτώσεις υπήρξαν άμεσες. Από την μια πλευρά παρατηρήθηκε ραγδαία εισροή ξένου συναλλάγματος και από την άλλη τα έσοδα του Δημοσίου από τους τελωνειακούς δασμούς εξαγωγής πολλαπλασιάσθησαν. Τα στοιχεία για τη σταφιδοπαραγωγή και εξαγωγή σταφίδας την περίοδο 1860-1878 είναι αποκαλυπτικά.

Καλλιεργούμενα      Παραγωγή σε λίτρα             Εξαγωγή σε λίτρα

στρέμματα     ενετικά                                   ενετικά

1860   220.428         110.228.000                          101.707.075

1870   221.164           114.700.000                          120.000.000

1878   435.000         217.500.000                          210.000.000

Η επέκταση όμως των φυτειοκαλλιεργειών επηρέασε αρνητικά την παραγωγή δημητριακών. Από την εποχή εκείνη σημειώνεται το χρόνιο έλλειμμα της χώρας με συνεπακόλουθο τη δαπάνη τεράστιων συναλλαγματικών αποθεμάτων για εισαγωγές. Τα παρακάτω στατιστικά στοιχεία της σιτικής παραγωγής εμφανίζουν κατά παραστατικό τρόπο το πρόβλημα που δημιουργήθηκε: Στην περίοδο 1845-46 η παραγωγή δημητριακών κάλυπτε το 41% του συνόλου της αξίας της αγροτικής παραγωγής. Το 1860 το ποσοστό μεταβλήθηκε ελάχιστα (38%), αλλά στην περίοδο 1880-81 έπεσε στο 23,7%.

Μακροπρόθεσμα η στροφή προς τις φυτειοκαλλιέργειες και η ειδίκευση της παραγωγής σε 2-3 προϊόντα άφηνε την οικονομία έκθετη σε απρόβλεπτες εξωγενείς και γι’ αυτό μη ελεγχόμενες συγκυρίες. Στην περίοδο όμως που εξετάζεται οι αγαθές επιπτώσεις από την αγροτική μεταρρύθμιση του Κουμουνδούρου ήταν σαφώς υπέρτερες από τα τυχόν μελλοντικά δυσμενή επακόλουθα.  

Η αγροτική μεταρρύθμιση έλυσε το πρόβλημα της εθνικής γης. Δεν έθιξε όμως καθόλου το καθεστώς των μεγάλων ιδιωτικών εκτάσεων της Αττικής (170.000 στρέμματα ή 40% περίπου του συνόλου), τα οποία είχαν τσιφλικοποιηθεί από την εποχή της Ανεξαρτησίας. Οι γαιοκτήμονες των τσιφλικιών αυτών είχαν πετύχει μια σειρά δικαστικών αποφάσεων με τις οποίες του αναγνωρίζονταν τα δικαιώματα πλήρους ιδιοκτησίας.

Παρά τις σημαντικές βελτιώσεις που σημειώθηκαν στον αγροτικό τομέα στη δεκαετία αυτή, η γεωργία θα συνεχίσει ακόμα για καιρό να υποφέρει από βασικές ελλείψεις: Η αγροτική δανειοδότηση παρέμεινε υποτυπώδης. Η εισαγωγή νεωτεριστικών μεθόδων καλλιέργειας, κυρίως με τη χρησιμοποίηση λιπασμάτων, δεν προχώρησε. Το ανύπαρκτο οδικό δίκτυο και η έλλειψη μεταφορικών μέσων στις περισσότερες περιφέρειες δεν επέτρεπε την εμπορία αγροτικών προϊόντων σε μεγάλη έκταση, με αποτέλεσμα ένα μεγάλο ποσοστό αγροτών να περιορίζεται σε καλλιέργειες που μόλις επαρκούν για τις βιοτικές ανάγκες των οικογενειών τους.

[Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ΄, σ. 310-311.]

Η διανομή των «εθνικών γαιών», αν και αποτελούσε γενική επιθυμία, συναντούσε πολλά προβλήματα στην πράξη. Πολλοί από τους καλλιεργητές των κτημάτων αυτών είχαν δικαιώματα εκμετάλλευσης της γης από τα προεπαναστατικά χρόνια. Είχαν, άρα, ισχυρά δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στη γη και ήταν δύσκολο για το κράτος να τους ζητήσει να την εξαγοράσουν καταβάλλοντας υψηλό τίμημα. Η οριστική αντιμετώπιση του προβλήματος έγινε, πάντως, με νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την περίοδο 1870-1871. Στόχος των νομοθετημάτων ήταν να εξασφαλιστούν κατά προτεραιότητα οι ακτήμονες χωρικοί, με την παροχή γης, απαραίτητης για την επιβίωσή τους. Ταυτόχρονα, το κράτος προσπαθούσε να εξασφαλίσει, μέσα από τη διαδικασία της εκποίησης, τα μεγαλύτερα δυνατά έσοδα, που θα έδιναν μια ανάσα στο διαρκές δημοσιονομικό αδιέξοδο. Οι στόχοι ήταν αντιφατικοί και στην πραγματικότητα μόνο ο πρώτος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό. Όπως σημειώνεται στο παράθεμα, οι περισσότεροι από τους Έλληνες χωρικούς απέκτησαν σχέση ιδιοκτησίας με τα εδάφη που καλλιεργούσαν, γεγονός που ενίσχυσε την παραγωγικότητά τους. Μια καίρια αλλαγή με θετικό αντίκτυπο στα έσοδα του κράτους, καθώς αυξήθηκε η εξαγωγή γεωργικών προϊόντων και κατ’ επέκταση τα έσοδα του Δημοσίου από τα τελωνεία. Έτσι, έστω κι αν το κράτος δεν επωφελήθηκε πλήρως από τα άμεσα κέρδη της εκποίησης, ευνοήθηκε εντούτοις από τα έμμεσα έσοδα των δασμών εξαγωγής.  

Σύμφωνα με τις σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις, οι δικαιούχοι αγρότες μπορούσαν να αγοράσουν όση γη ήθελαν, με ανώτατο όριο τα 80 στρέμματα για ξηρικά εδάφη και τα 40 στρέμματα για αρδευόμενα. Από το 1870 ως το 1911 διανεμήθηκαν 2.650.000 στρέμματα με 370.000 παραχωρητήρια, πράγμα που δείχνει ότι οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιμης έκτασης ήταν περιορισμένες αλλά και ο πολυτεμαχισμός της γης ήδη μεγάλος. Η αξία της διανεμόμενης γης, όπως σημειώνεται στο παράθεμα, έφτανε τα 90.000.000 δραχμές. Πρέπει να επισημανθεί ότι για τις περιοχές που χαρακτηρίζονταν ως φυτείες, ελαιόδεντρα και αμπέλια, ο μέσος όρος έκτασης των ιδιοκτησιών ήταν σαφώς μικρότερος εκείνων που προορίζονταν για καλλιέργεια δημητριακών.

Επρόκειτο για σημαντική διανομή καλλιεργήσιμων γαιών, ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τα 600.000 στρέμματα εθνικών γαιών που είχαν διανεμηθεί τα προηγούμενα χρόνια, από το 1833 μέχρι το 1870. Ωστόσο, μόνο το 50% περίπου του αντιτίμου των παραχωρούμενων γαιών πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους αγοραστές της εθνικής αυτής ιδιοκτησίας. Στο παράθεμα επισημαίνεται, πάντως, μια επιπλέον πτυχή του θέματος της διανομής, εκείνη των μεγάλων ιδιοκτησιών στην Αττική. Εκεί, 170.000 στρέμματα (το 40% περίπου του συνόλου) είχαν περιέλθει σε καθεστώς τσιφλικοποίησης, ήδη από τα χρόνια της Ανεξαρτησίας, καθώς οι γαιοκτήμονες μέσα από μια σειρά δικαστικών αποφάσεων είχαν διασφαλίσει δικαιώματα πλήρους ιδιοκτησίας.

Στο παράθεμα τονίζεται, επίσης, ο αντίκτυπος της ιδιοκτησιακής αλλαγής των εθνικών γαιών στην αγροτική παραγωγή και το εμπόριο. Οι μικροκαλλιεργητές στράφηκαν, όπως ήταν λογικό, στις πιο κερδοφόρες καλλιέργειες και κυρίως σ’ εκείνες που προορίζονταν για εξαγωγή. Μέσα σε λίγα μόλις χρόνια το 40% των καλλιεργούμενων εδαφών είχε καλυφθεί από φυτείες (σταφίδας, βαμβακιού, καπνού κ.ά.). Αν λάβουμε, άλλωστε, υπόψη τις παραγωγικές δυνατότητες της Ελλάδας στη διάρκεια του πρώτου αιώνα της ανεξαρτησίας της, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος του εξωτερικού της εμπορίου αφορούσε γεωργικά προϊόντα. Στις εξαγωγές, περισσότερο από τα 2/3 (σε αξία) του συνόλου, ήταν γεωργικά προϊόντα. Η γενική τάση μάλιστα οδηγούσε προς τη διεύρυνση του ποσοστού των εξαγωγών αγροτικών προϊόντων, που έφτασαν να αντιπροσωπεύουν τα 3/4 των συνολικών εξαγωγών στη δεκαετία 1900-1910. Στην κατηγορία αυτή την πρώτη θέση είχε η σταφίδα, που από μόνη της πλησίαζε σε αξία το 1/2 των συνολικών εξαγωγών. Ακολουθούσε με μεγάλη διαφορά το ελαιόλαδο και, μετά το 1900, το κρασί. Η καλλιέργεια, μάλιστα, της σταφίδας, όπως προκύπτει από τα στοιχεία του παραθέματος, διπλασιάστηκε μέσα σε μόλις μια δεκαετία από την αγροτική μεταρρύθμιση του Κουμουνδούρου. Έτσι, από τα 114.700.000 ενετικά λίτρα το 1870 φτάνουμε στα 217.500.000 οκτώ χρόνια μετά. Σαφής είναι εδώ κι η δραστική αύξηση των καλλιεργούμενων εδαφών ως άμεσο απότοκο της αγροτικής μεταρρύθμισης.

Ωστόσο, η επιλογή των μικροκαλλιεργητών να στραφούν στις φυτειοκαλλιέργειες είχε ιδιαίτερα αρνητικό αντίκτυπο στην παραγωγή δημητριακών, με αποτέλεσμα να ξεκινήσει ήδη από εκείνη την περίοδο η χρόνια έλλειψη της χώρας σε σιτηρά που οδηγούσε στη δαπάνη μεγάλων χρηματικών ποσών για εισαγωγές. Όπως άλλωστε γνωρίζουμε, στις εισαγωγές της χώρας τα αγροτικά είδη αντιπροσώπευαν σταθερά το 1/3 (σε αξία) του συνόλου. Στην πρώτη θέση βρίσκονταν τα δημητριακά, το σιτάρι ιδιαίτερα, καθώς η εγχώρια παραγωγή δεν ήταν σε θέση να καλύψει τις επισιτιστικές ανάγκες του πληθυσμού. Ενδεικτική του προβλήματος είναι η αναφορά του παραθέματος στη δραματική πτώση της παραγωγής δημητριακών που παρατηρήθηκε την περίοδο 1880-81 με τα δημητριακά να καλύπτουν μόλις το 23,7% της αγροτικής παραγωγής.