Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Για τους νέους

Tommy Ingberg

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Για τους νέους

[...]Είναι καιρός που μια μεγάλη μερίδα από τους πιο τίμιους και άξιους ανθρώπους αισθάνονται υπόλογοι απέναντι στους νέους. Ένα βαθύτατο «πλέγμα ενοχής» καθορίζει τη στάση τους και τη σκέψη τους απέναντι στη νέα γενιά με την ορμητική αγνότητα και την επαναστατική ειλικρίνεια. Απέναντι στη μακάρια ικανοποίηση του «κατεστημένου» που μυκτηρίζει1 την ασυδοσία και την ασέβεια των νέων, στέκονται οι άνθρωποι αυτοί με «συντριβή και ταπεινοσύνη», με την πιο σκληρή διάθεση αυτοκριτικής, έτοιμοι να υπερθεματίσουν2 στα «κατηγορώ» της νέας γενιάς, πρόθυμοι να δικαιολογήσουν και να δικαιώσουν κάθε πράξη της, κάθε λόγο της, κάθε παρεκτροπή της, ακόμη και πράξεις που μπορεί να είναι εγκληματικές. Για όλα αυτά είμαστε υπεύθυνοι εμείς, λένε, οι νέοι αντιδρούν, με όποιο τρόπο μπορούν, σε μια κοινωνία που δεν τους πρόσφερε παρά την υποκρισία και την απάτη, τη βία και τον πόλεμο, τη θεοποίηση του άνομου συμφέροντος.

Φοβούμαι πως και οι κατήγοροι και οι συνήγοροι των νέων αντικρίζουν με πολλή ευκολία το πρόβλημα και κατορθώνουν να απαλλαγούν απ’ αυτό χωρίς μεγάλο κόπο. Είτε ρίξουμε την ευθύνη στους νέους είτε τους απαλλάξουμε ολότελα από κάθε ευθύνη, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: δεν αισθανόμαστε την ανάγκη να τους αντιμετωπίσουμε και να τους βοηθήσουμε. Όταν εκμηδενίσουμε τον ένα από τους δύο παράγοντες, τους νέους ή τους ώριμους, παύει να υπάρχει πρόβλημα συνεργασίας των δύο, συναγωνισμού ή όπως αλλιώς θέλουμε να το ονομάσουμε. Αυτό σημαίνει φυγομαχία και αδιαφορία για τους νέους και όχι ενδιαφέρον και κατανόηση, έστω και αν η στάση αυτών που τους δικαιώνουν απόλυτα ξεκινά από αληθινή αγάπη προς αυτούς.

Πρώτα-πρώτα το σχήμα «νέος – ώριμος» είναι παραπλανητικό. Ύστερα είναι αμφίβολο αν μπορούμε να συλλάβουμε με πληρότητα, ακρίβεια και διαύγεια τη στάση των νέων, τα αιτήματά τους και τις αντιδράσεις τους. Είμαι σχεδόν βέβαιος πως σ’ αυτό το σημείο δεν μπορούν να μας βοηθήσουν ούτε οι ίδιοι οι νέοι, που αναζητούν τον κόσμο και τον εαυτό τους, όντας γεμάτοι ερωτηματικά και απορίες. Ένα είναι βέβαια ο νέος άνθρωπος είναι έτοιμος να ριχτεί στη ζωή με τόλμη και ειλικρίνεια, με γενναιότητα και καθαρές προθέσεις. Συχνά φανταζόμαστε πως οι νέοι είναι ρομαντικοί, ονειροπαρμένοι, απροσγείωτοι. Αν δεν κάνω λάθος, η κρίση οφείλεται σε δική μας παρεξήγηση, σε κακή εκτίμηση των εκδηλώσεών τους. Οι νέοι έχουν, νομίζω, ένα δικό τους ρεαλισμό, κάποτε ωμό και επικίνδυνο, πάντοτε όμως αδιάβρωτο από τις καταχθόνιες διεργασίες της κοινωνικής γεωλογίας.

Οδεύουν ωστόσο με γρήγορο βηματισμό στο δρόμο που θα τους οδηγήσει στην κοινωνία των «ώριμων», στο χώρο όπου ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει δημιουργήσει τα θαυμάσια τέρατα που μας συντηρούν και μας πανικοβάλλουν. Η απόλυτη άρνηση του ανθρώπινου πολιτισμού και η επιστροφή στη «φυσική» ζωή αποτελεί απλοϊκή, εύκολη και απραγματοποίητη λύση. Ακόμα και οι «χίπυς», στην πιο ακραία περίπτωση, εγκαταλείποντας την ανθρώπινη κοινωνία έπαιρναν μαζί τους πολλές από τις καταχτήσεις της, περιορίζομαι να αναφέρω μια μονάχα: την κιθάρα. Είτε το θέλουμε είτε όχι είμαστε υποχρεωμένοι να ζήσουμε – και θα είναι υποχρεωμένα και τα παιδιά μας και τα παιδιά των παιδιών μας να ζήσουν σ' αυτό τον κόσμο, που τον συγκροτούν και τα μηχανικά και τα ανθρώπινα «τέρατα», με όλες τις αρετές και τις κακίες τους. Τίποτε δε θα κερδίσουν αυτά τα παιδιά από τη δική μας εμπειρία μέσα στον κόσμο, όπου θα ζήσουν;

Προτού δώσω εγώ την απόκριση την έχουν δώσει, τη δίνουν κάθε μέρα οι ίδιοι οι νέοι, που διαβάζουν άπληστα, που πηγαίνουν στο θέατρο, που παρακολουθούν ομιλίες. Τι αναζητούν στα βιβλία και στα θεάματα και στα ακροάματα οι νέοι, αν όχι την εμπειρία των παλαιότερων, που τους αναγνωρίζουν τη σοφία και τη γνώση της πλουσιότερης εμπειρίας; Αυτή τη γνώση μπορούν να τους τη μεταδώσουν όχι μονάχα οι τεχνίτες και οι σοφοί, αλλά ο καθένας από μας, ο πατέρας, ο φίλος, ο δάσκαλος, με μια προϋπόθεση, καίρια και αποφασιστική: την ειλικρίνεια. Αν ανοίξουμε στα παιδιά την καρδιά μας και τους αποκαλύψουμε γυμνή την αλήθεια για όσα γνωρίσαμε στη ζωή, τις χαρές και τις πίκρες μας, τις καταχτήσεις μας και τις απογοητεύσεις μας, τα όνειρά μας και τα επιτεύγματά μας, τα χτυπήματα και τις πληγές, αλλά και τις πονηριές μας και τις ατιμίες μας, τις αδυναμίες και τις μικρότητες· έναν απολογισμό τίμιο και θαρραλέο, όπου χωρίς καμιά λογοκρισία να έχουν αναγραφεί και οι αρετές και οι κακίες μας και τα φωτεινά και τα σκοτεινά σημεία της δράσης μας.

Μια τέτοια εικόνα μπορούμε να δώσουμε όλοι· όμως οι τεχνίτες του λόγου έχουν την ικανότητα, και την υποχρέωση, να μεταφέρουν στους νέους συμπυκνωμένες και ανάγλυφες τις εμπειρίες μας όλες, και των απλών ανθρώπων και των σοφών και των ισχυρών και των αδύναμων και των βασανισμένων και των ευτυχισμένων. Πέρα από τις φιλολογικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις, τις νόμιμες και τις πλαστές, ο λογοτέχνης οφείλει να ανασυνθέσει με αυταπάρνηση και ειλικρίνεια τη μορφή του κόσμου που γνώρισε. Αν με την έμφυτη ικανότητα και την άσκηση κατορθώσει να δώσει στους νέους τα αληθινά προβλήματα που αντιμετώπισε η δική του η γενιά, απογυμνωμένα από τις συμβατικές επικαλύψεις και τα εφήμερα πυροτεχνήματα, τις προσδοκίες της δικής του νιότης, τους αγώνες της, τα χτυπήματα, τα κέρδη και τις ζημίες, αν αποκαλύψει τα αληθινά τραύματα και τα γνήσια εύσημα της δικής του γενιάς, αν προχωρώντας εκμυστηρευθεί χωρίς συνειδητή ή ασυνείδητη υποκρισία τα σημερινά του όνειρα ή τη σημερινή του απελπισία, αν κατορθώσει να δείξει στους νέους πως δεν είναι μόνον αυτοί που χάνουν ό,τι αγαπούν, που αναγκάζονται να συμβιώσουν με όσα μισούν, που στέκονται αδέκαστοι και καθαροί, που ξαγρυπνούν για τους καημούς των διπλανών τους, που πονούν για τα αδικοσκοτωμένα παλικάρια των ανόσιων πολέμων· αν δίπλα σ’ όλα τούτα τους πει απερίφραστα και θαρραλέα πως η πείρα τού αποκάλυψε την απλή και γι’ αυτό πολύτιμη αλήθεια του σολωμικού στίχου «δεν τόλπιζα νάν’ η ζωή μέγα καλό και πρώτο!»3 Αν τους μεταδώσει κάτι τέτοιο, και ο ίδιος θα πρέπει να αισθάνεται ικανοποιημένος για την προσφορά του, αλλά προπάντων οι νέοι κάτι θα έχουν κερδίσει από μας τους «ώριμους». Ίσως να τους γλυτώσουμε από άσκοπες και βασανιστικές περιπλανήσεις στους χώρους, όπου πληγώσαμε και μεις τα νιάτα μας και όπου έχουν απομείνει πολλοί από τους πιο εκλεκτούς συντρόφους μας.

1. μυκτηρίζω: χλευάζω, ειρωνεύομαι

2. υπερθεματίζω: πλειοδοτώ, υπερβάλλω σε επαίνους

3. Από τον «Πόρφυρα» του Δ. Σολωμού

Μανόλης Ανδρόνικος «Παιδεία ή Υπνοπαιδεία»

1. Σε ποιες κατηγορίες χωρίζει τους ώριμους ανθρώπους ο συγγραφέας όσον αφορά τη στάση τους απέναντι στους νέους; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της κάθε στάσης και ποιο το κοινό τους στοιχείο; Γιατί θεωρεί και τις δύο στάσεις ανεπαρκείς απέναντι στα προβλήματα των νέων ανθρώπων;

Ο συγγραφέας χωρίζει τους ώριμους ανθρώπους σε δύο κατηγορίες με βάση της στάση που τηρούν απέναντι στους νέους. Στη μία κατηγορία ανήκουν εκείνοι που αντιμετωπίζουν με ειρωνεία και επικρίσεις τη συμπεριφορά των νέων, αναγνωρίζοντας σε αυτή στοιχεία ασέβειας και ασυδοσίας. Πρόκειται για τους ανθρώπους εκείνους που έχουν επαναπαυτεί στο status quo της σύγχρονης κοινωνίας και αντικρίζουν με αρνητικό τρόπο οτιδήποτε και οποιονδήποτε επιχειρεί να διαταράξει τη μακαριότητα του εφησυχασμού τους. Στην άλλη κατηγορία ανήκουν εκείνοι που βιώνουν έντονα συναισθήματα ενοχής απέναντι στη νέα γενιά. Πρόκειται για ανθρώπους που διακρίνονται για την τιμιότητα και το αξιόλογο της προσωπικότητάς τους, οι οποίοι αντιμετωπίζουν με σεβασμό την ορμητική αγνότητα και την επαναστατική ειλικρίνεια των νέων. Με βάση τη δική τους οπτική η συμπεριφορά των νέων είναι απολύτως δικαιολογημένη, εφόσον η κοινωνία τους έχει φέρει αντιμέτωπους με την υποκρισία, την απάτη, τη βία και τη θεοποίηση του άνομου συμφέροντος. Θεωρούν, λοιπόν, πως είναι και εύλογη και αναμενόμενη η όποια αντίδραση των νέων, κι είναι γι’ αυτό έτοιμοι να δικαιολογήσουν κάθε πράξη και κάθε παρεκτροπή τους, ακόμη και τις πράξεις εκείνες που είναι ενδεχομένως εγκληματικές.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα τόσο η στάση εκείνων που επικρίνουν τους νέους όσο κι η στάση εκείνων που δικαιολογούν και σέβονται κάθε αντίδρασή τους, συνιστούν απλουστευτικές προσεγγίσεις που οδηγούν στην παραγνώριση των πραγματικών διαστάσεων του προβλήματος. Υπ’ αυτή την έννοια και οι επικριτές και οι συνήγοροι των νέων κατορθώνουν δίχως κόπο να απαλλαγούν από το πραγματικό πρόβλημα, εφόσον δεν μπαίνουν στη διαδικασία να έρθουν πραγματικά αντιμέτωποι με τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς των νέων, ώστε να είναι σε θέση να τους βοηθήσουν ουσιαστικά.

Αξίζει να προσεχτεί, πάντως, πως σύμφωνα με τον συγγραφέα, το πρόβλημα με τη στάση και τη συμπεριφορά των νέων περιπλέκεται ακόμη περισσότερο, αν ληφθεί υπόψη πως ακόμη κι οι ίδιοι οι νέοι δεν είναι σε θέση να αιτιολογήσουν πλήρως τη συμπεριφορά τους. Οι νέοι βρίσκονται σε μια διαδικασία διερεύνησης και αναζήτησης του κόσμου και του εαυτού τους, κι έχουν πλήθος απορίες και ερωτήματα. Έχουν, βέβαια, αγαθές προθέσεις, τόλμη κι ειλικρίνεια, μα δεν έχουν σαφή επίγνωση του τι ακριβώς επιζητούν.    

2. Ποια στάση θεωρεί ο συγγραφέας ως την πιο ενδεδειγμένη απέναντι στους νέους; Με ποιες προϋποθέσεις μπορεί να υλοποιηθεί η στάση αυτή;

Με δεδομένο το γεγονός ότι οι νέοι έχουν την ανάγκη να βρουν απαντήσεις στους προβληματισμούς τους και το επιχειρούν αυτό στρεφόμενοι στα έργα και στις απόψεις των μεγαλύτερων, ο συγγραφέας θεωρεί πως προσφέρεται στους ώριμους ανθρώπους μια σημαντική ευκαιρία προσέγγισης με τη νεολαία. Μπορούν, δηλαδή, οι μεγαλύτεροι να μεταδώσουν στους νεότερους τη γνώση που έχουν αντλήσει από τις εμπειρίες της ζωής τους, αρκεί να σεβαστούν μια βασικότατη προϋπόθεση, να τους μιλήσουν με απόλυτη ειλικρίνεια. Οφείλουν οι ώριμοι άνθρωποι να προχωρήσουν σ’ έναν ειλικρινή απολογισμό της ζωής και των πεπραγμένων τους, χωρίς να αποκρύπτουν τις απογοητεύσεις και τις πίκρες που βίωσαν, τα χτυπήματα που δέχτηκαν, αλλά και τις προσωπικές τους αδυναμίες, μικρότητες και ατιμίες. Πλάι, λοιπόν, στα επιτεύγματα και τις χαρές τους, θα πρέπει να αναφερθούν -όσο κι αν αυτό τους φέρνει σε δύσκολη θέση- κι οι αποτυχίες, όπως κι οι πληγές τους. Πρόκειται για μια αναγκαία αποκάλυψη των φωτεινών και των σκοτεινών σημείων της πορείας τους, ώστε οι νέοι να αποκτήσουν εγκαίρως μια σαφέστερη εικόνα για το τι επιφυλάσσει η ζωή στους ανθρώπους.

Μέσα από την ειλικρινή αυτή παρουσίαση των εμπειριών τους, οι ώριμοι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν περισσότερο ρεαλιστικές προσδοκίες στους νέους, καθώς και να τους προετοιμάσουν για το γεγονός πως οι απογοητεύσεις, τα λάθη κι οι αποτυχίες αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία του ανθρώπινου βίου.

3. Σε ποιους ανθρώπους –και γιατί– ο συγγραφέας διακρίνει μια ιδιαίτερη ικανότητα, άρα και ευθύνη, να προσφέρουν βοήθεια στους νέους;

Παρά το γεγονός πως κάθε ενήλικας άνθρωπος, είτε αυτός είναι γονιός είτε εκπαιδευτικός είτε φίλος, μπορεί να δώσει κάτι απ’ όσα έχει μάθει στους νέους, οι τεχνίτες του λόγου είναι εκείνοι που έχουν μια επιπλέον ικανότητα και άρα μια ουσιαστικότερη υποχρέωση να λειτουργήσουν ως φορείς μετάδοσης της συμπυκνωμένης γνώσης και εμπειρίας των ανθρώπων της εποχής τους. Οι λογοτέχνες μπορούν και οφείλουν να παρουσιάσουν στα έργα τους μια σαφή και ειλικρινή εικόνα του κόσμου, όπως τον γνώρισαν, ώστε να αντιληφθούν οι νέοι τα πραγματικά προβλήματα που βίωσαν οι αμέσως προηγούμενοι. Θα πρέπει, ωστόσο, η παρουσίαση αυτή να είναι απαλλαγμένη από την όποια προσπάθεια ωραιοποίησης ή δικαιολόγησης συγκεκριμένων επιλογών· θα πρέπει να αποκαλύπτει ξεκάθαρα τα τραύματα αλλά και τις επιτυχίες της προηγούμενης γενιάς. Αν, λοιπόν, οι λογοτέχνες κατορθώσουν να φανερώσουν τις τωρινές τους ελπίδες ή την απόγνωση που βιώνουν· αν δείξουν στους νέους πως κι εκείνοι έχασαν όσα αγαπούσαν και αναγκάστηκαν να συμβιώσουν και να συμβιβαστούν με καταστάσεις που μισούσαν· αν τους δείξουν πως κι εκείνοι διατηρούν την καθαρότητα της ψυχής τους και συναισθάνονται τον πόνο των συνανθρώπων τους· αν τους δείξουν πως πονούν πραγματικά για τους ανθρώπους που χάνονται εξαιτίας των κάθε λογής πολέμων, κι αν ακόμη, κοντά σ’ όλα αυτά τους δηλώσουν πως παρά τις αντιξοότητες έφτασαν στο συμπέρασμα ότι η ζωή δεν παύει να παραμένει το πιο σημαντικό αγαθό κι η πιο σημαντική επιδίωξη, τότε θα έχουν καταφέρει να περάσουν ένα ουσιαστικό μήνυμα στους νέους.

Η προσδοκία του συγγραφέα είναι πως αν οι νέοι ακούσουν και αντιληφθούν εγκαίρως από τους μεγαλύτερους τα λάθη και τις διαψεύσεις της προηγούμενης γενιάς, ίσως αποφύγουν να αναλωθούν σε ουτοπικές επιδιώξεις και γλιτώσουν κάποιες μοιραίες επιλογές. Ελπίζει ο συγγραφέας πως ίσως οι νέοι οριοθετήσουν διαφορετικά τις δικές τους στοχεύσεις, επιλέγοντας να διεκδικήσουν πιο ρεαλιστικούς στόχους που δεν θα τους οδηγήσουν σε μάταιους και δεδομένα χαμένους αγώνες. Μια αγαθών προαιρέσεων προσδοκία που φανερώνει την επιθυμία του να προφυλάξει τους νεότερους από τις πικρές απογοητεύσεις που θα βιώσουν σε περίπτωση που θεωρήσουν πως έχουν τη δυνατότητα να επιφέρουν ριζικές αλλαγές ακόμη και σε καταστάσεις και δεδομένα της κοινωνικής πραγματικότητας που εκ των πραγμάτων δεν πρόκειται να αλλάξουν.

4. «Ίσως τους γλυτώσουμε... πιο εκλεκτούς συντρόφους μας». Πιστεύετε πως η εμπειρία των μεγαλύτερων αποτελεί εφαλτήριο για να οργανώσουν οι νέοι τη ζωή τους ή χρειάζεται να περιπλανηθούν οι ίδιοι μόνοι τους μέχρι να φθάσουν στην ωριμότητά τους (με ό,τι συνεπάγεται αυτή η περιπλάνηση);

«Ίσως να τους γλυτώσουμε από άσκοπες και βασανιστικές περιπλανήσεις στους χώρους, όπου πληγώσαμε και μεις τα νιάτα μας και όπου έχουν απομείνει πολλοί από τους πιο εκλεκτούς συντρόφους μας.»

Η γνώση των μεγαλύτερων, οι εμπειρίες και τα λάθη τους μπορούν, ως ένα βαθμό, να αποτελέσουν οδηγό για τους νεότερους, ώστε να οργανώσουν τη ζωή τους πιο αποτελεσματικά, δεν μπορούν, εντούτοις, να τους προφυλάξουν πλήρως από τις λανθασμένες επιλογές. Η απειρία, η διάθεση για πειραματισμούς κι ο έμφυτος ιδεαλισμός των νέων, ακόμη κι υπό την ψύχραιμη καθοδήγηση των ωριμότερων, είναι αναπόφευκτο πως θα οδηγήσουν τους νέους σε αχαρτογράφητες διαδρομές και θα τους φέρουν αντιμέτωπους με καταστάσεις που πιθανώς βρίσκονται έξω κι από το φάσμα εμπειριών των μεγαλύτερων. Κάθε νέα γενιά, άλλωστε, έρχεται αντιμέτωπη με τις δικές της προκλήσεις, με διαφορετικά δεδομένα και με κάποτε εντελώς νέες επιδιώξεις, γεγονός που καθιστά εν μέρει αναποτελεσματική τη διαμορφωμένη υπό άλλες συνθήκες εμπειρία των προηγούμενων.

Οι νέοι, επομένως, σαφώς και μπορούν να ωφεληθούν από τις εμπειρίες των μεγαλύτερων, δεν γίνεται, όμως, η έτοιμη αυτή γνώση να αποτελέσει κάτι περισσότερο από έναν γενικό οδηγό, εφόσον κάθε άτομο προκειμένου να μάθει και να αποκτήσει πραγματική εμπειρία ζωής, οφείλει να λάβει τις δικές του αποφάσεις και να κάνει τις δικές του επιλογές με βάση τις προσωπικές του πεποιθήσεις και απόψεις. Το αν οι επιλογές αυτές θα είναι πιο προσεκτικά σταθμισμένες χάρη στην καθοδήγηση των μεγαλύτερων, δεν σημαίνει πως θα είναι απαλλαγμένες κιόλας από το ενδεχόμενο πιθανών αποτυχιών ή σφαλμάτων.