Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Πώς γράφω την έκθεση σύμφωνα με το νέο σύστημα (2020-2021)

Dina Belenko

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Πώς γράφω την έκθεση σύμφωνα με το νέο σύστημα (2020-2021)

Η παραγωγή λόγου -η σύνταξη της μαθητικής έκθεσης- με βάση τις οδηγίες του νέου Προγράμματος Σπουδών, αν και περιορίζεται σε επίπεδο έκτασης (350-400 λέξεις), λαμβάνει εντούτοις πιο ουσιαστικά ποιοτικά χαρακτηριστικά σε σχέση με τις παλαιότερες εξετάσεις, εφόσον αποδεσμεύεται από την τυποποίηση του παρελθόντος.

Ένα πρώτο στοιχείο διαφοροποίησης είναι το γεγονός πως οι μαθητές καλούνται πλέον να αντλήσουν ιδέες και πληροφορίες από το κείμενο ή τα κείμενα αναφοράς, με αποτέλεσμα τα υπό εξέταση θέματα να μπορούν να κινηθούν σε πιο σύγχρονες, αλλά και πιο απαιτητικές κατευθύνσεις, μιας και δεν υπάρχει πλέον ο περιορισμός κι η ανησυχία για το κατά πόσο η εξεταζόμενη έννοια είναι οικεία στον μαθητή. Οι βασικές ιδέες/πληροφορίες θα εμπεριέχονται στο κείμενο αναφοράς κι αυτό που θα ζητείται από τον μαθητή είναι αφενός να τις εντοπίσει, ώστε να τις αξιοποιήσει δημιουργικά στο δικό του κείμενο, κι αφετέρου είτε να σταθεί κριτικά απέναντι σε αυτές, είτε να εκφράσει τη δική του άποψη σε ό,τι αφορά το υπό εξέταση θέμα.

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Πρόγραμμα Σπουδών, οι θεματικές ενότητες θα κινούνται σε πέντε γενικούς άξονες:

- Άμεσο κοινωνικό περιβάλλον (οικογένεια, σχολείο, παρέες –κοινωνικές ομάδες)

- Ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο (κοινωνικοί θεσμοί, αγορά εργασίας, θεσμοί εξουσίας, αξίες)

- Φυσικό περιβάλλον

- Ψηφιακό περιβάλλον

- Ταυτότητες (κοινωνικές, εθνικές, πολιτισμικές)

Ένα δεύτερο βασικό στοιχείο διαφοροποίησης είναι πως πλέον οι μαθητές οφείλουν να έχουν εξοικειωθεί με τα γένη λόγου [κειμενικά είδη](εξήγηση, επιχειρηματολογία κ.ά.), τους τύπους κειμένων (π.χ. άρθρο, ομιλία κ.ά.), καθώς και την περίσταση επικοινωνίας (πεδίο, συνομιλιακοί ρόλοι κ.ά.) προκειμένου να συντάξουν το δικό τους κείμενο.

Είναι προφανές ότι διαφοροποιείται σε επίπεδο γλωσσικών επιλογών, ύφους και περιεχομένου ένα κείμενο πειθούς (επιχειρηματολογία), από ένα κείμενο που επιχειρεί να παρουσιάσει τα βασικά στοιχεία ενός φαινομένου (εξήγηση), όπως κι από ένα κείμενο που επιχειρεί να καθοδηγήσει τον αναγνώστη στο πώς να επιλύσει ένα πρόβλημα ή να διαχειριστεί μια κατάσταση (οδηγίες).

Αντιστοίχως, υπάρχουν σαφείς διαφοροποιήσεις μεταξύ των κειμένων ανάλογα με τον κειμενικό τους τύπο. Ένα άρθρο δεν έχει την ίδια μορφή και το ίδιο ύφος με μια ομιλία, όπως μια επιστολή διαφέρει από ένα δοκίμιο.

Επιπροσθέτως, κρίσιμη είναι η σημασία της επικοινωνιακής περίστασης σε ό,τι αφορά τις γλωσσικές επιλογές ενός κειμένου. Είναι διαφορετικό το κείμενο που συντάσσει ένας επιστήμονας όταν απευθύνεται σε άλλους επιστήμονες από το κείμενο που θα έγραφε αν είχε κληθεί να απευθυνθεί σε απλούς πολίτες με στόχο να εκλαϊκεύσει ένα επιστημονικό θέμα. Κατά τον ίδιο τρόπο ο μαθητής οφείλει να υιοθετεί άλλο ύφος όταν απευθύνεται στον σύλλογο γονέων και άλλο όταν απευθύνεται στους συμμαθητές του.

Πιο ουσιώδης, βέβαια, είναι η διαφοροποίηση που προκύπτει ανάλογα με τον σκοπό/ πρόθεση σύνταξης του κειμένου. Οι γλωσσικές επιλογές ενός κειμένου που έχει στόχο την ευαισθητοποίηση του αναγνώστη είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες ενός κειμένου που έχει στόχο να πείσει ή να ενημερώσει τον αναγνώστη για κάτι.

Ενδεικτικά των στόχων που θέτει το νέο Πρόγραμμα Σπουδών είναι τα ακόλουθα χωρία:  

Σύμφωνα, λοιπόν, με το Πρόγραμμα Σπουδών: «η γλωσσική διδασκαλία αποσκοπεί στο να καταστήσει τις μαθήτριες και τους μαθητές της Γ΄ Λυκείου αναστοχαστικούς παραγωγούς αποτελεσματικών προφορικών, γραπτών και πολυτροπικών κειμένων σε ένα ευρύ φάσμα, όχι μόνο σχετικά οικείων και καθημερινών, αλλά και πιο τεχνικών/ «απαιτητικών» κειμένων που συνδέονται με τον επιστημονικό και φιλοσοφικό λόγο.»

Επίσης, «οι μαθητές αναμένεται να είναι σε θέση:

- να αξιοποιούν τις γνώσεις τους για το γένος του λόγου (π.χ. αφήγηση, επιχειρηματολογία κ.ά.), το κειμενικό είδος (π.χ. άρθρο, προφορική παρουσίαση κ.ά.) και την παράμετρο της επικοινωνιακής περίστασης (σκοπός, κοινό κ.ά.) προκειμένου να συντάξουν/εκφωνήσουν τα κείμενά τους

- να αξιοποιούν τις πληροφορίες και βασικές έννοιες που εντόπισαν στα κείμενα αναφοράς στη σύνθεση των δικών τους κειμένων

- να εξασφαλίζουν τη συνοχή των προτάσεων και την αλληλουχία των νοημάτων τους (συνεκτικότητα), επιλέγοντας τις κατάλληλες τεχνικές.»

Με βάση το νέο τρόπο εξέτασης του μαθήματος αξιολογούνται τα ακόλουθα:

- Η ικανότητα του μαθητή να κατανοεί το κείμενο αναφοράς, ώστε να εντοπίζει ορθά τα κατάλληλα προς αξιοποίηση στοιχεία του (ιδέες, επιχειρήματα, τεκμήρια).

- Η δυνατότητά του να συντάσσει ένα δικό του κείμενο με συνοχή και συνεκτικότητα, έχοντας λάβει υπόψη του τις επιμέρους απαιτήσεις της επικοινωνιακής περίστασης.

- Η ικανότητά του να προχωρά σε πρωτότυπους -προσωπικούς- συλλογισμούς για ένα θέμα -έστω κι αν δεν του είναι κατ’ ανάγκη οικείο-, έχοντας ως μόνο διαθέσιμο υλικό το κείμενο αναφοράς.

Οδηγίες ΙΕΠ

- Το Θέμα Δ σχετίζεται με τα μη λογοτεχνικά κείμενα και αφορά τη γραπτή παραγωγή κριτικού λόγου 300 έως 400 λέξεων (ανάλογα με τη βαρύτητα του θέματος).

- Υπηρετεί συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο (σκοπό, πομπό, αποδέκτες, κειμενικό είδος).

- Σε αυτό ζητείται από τους/τις μαθητές/-ήτριες η ανάπτυξη τεκμηριωμένης προσωπικής γνώμης ως προς τη συμφωνία ή τη διαφωνία τους με προβλήματα, θέσεις, στάσεις, στερεότυπα, προκαταλήψεις κ.ά. που θέτει το κείμενο / θέτουν τα κείμενα αναφοράς.

- Όταν γίνεται λόγος για «αξιοποίηση πληροφοριών και βασικών εννοιών του κειμένου αναφοράς», επισημαίνεται η αξιολόγηση της κρίσης του/της μαθητή/-ήτριας, στον βαθμό που λαμβάνει υπόψη ή αγνοεί σημαντικές πτυχές του προβληματισμού, όπως αυτές προβάλλονται στο κείμενο (ή στα κείμενα) αναφοράς.

- Αυτό δεν σημαίνει την αντιγραφή ιδεών των κειμένων αναφοράς, την αυτούσια αναπαραγωγή και τον σχολιασμό τους.

- Αποτιμάται η δημιουργική αφομοίωση και η αξιοποίηση του περιεχομένου ή των απόψεων που περιλαμβάνονται σε αυτά, για την παραγωγή τεκμηριωμένης θέσης, για τη συγκρότηση της στάσης του/της μαθητή/-ήτριας, της συμφωνίας ή διαφωνίας ως προς το ζητούμενο.

- Οι μαθητές/-ήτριες, δηλαδή, λαμβάνουν υπόψη τα κείμενα αναφοράς με σκοπό να τοποθετηθούν κριτικά με βάση τα προσωπικά τους βιώματα, να πάρουν δηλαδή θέση απέναντι σε ένα θέμα ή ερώτημα που τίθεται ως ζητούμενο. Γι’ αυτό και τα κείμενα αναφοράς πρέπει να κινητοποιούν τη σκέψη των μαθητών/-τριών και να τους προκαλούν να πάρουν θέση.

- Τα ερωτήματα που τίθενται σε κάθε θέμα πρέπει να είναι τόσα και τέτοια ώστε να μπορούν να απαντηθούν με σαφήνεια και επάρκεια στο όριο των λέξεων που έχει τεθεί.

Ενδεικτικές εκφωνήσεις θεμάτων παραγωγής λόγου:

1. Αξιοποιώντας δημιουργικά τις πληροφορίες (π.χ. επιχειρήματα, ιδέες, εκφράσεις κ.ά.) από το κείμενο ή τα κείμενα αναφοράς με την ιδιότητά σας ως μαθητές/μαθήτριες να αναπτύξετε τις απόψεις σας σχετικά …. Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου το οποίο θα δημοσιευτεί στο περιοδικό του σχολείου σας (γύρω στις 350 λέξεις).

2. Ο αρθρογράφος υποστηρίζει τη θέση ότι …. Εσείς συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τη θέση αυτή; Να υποστηρίξετε τη γνώμη σας σε ένα κείμενο 350 λέξεων, το οποίο θα έχει τη μορφή διαδικτυακής επιστολής προς αυτόν.

3. Στο κείμενο παρουσιάζονται κάποια προβλήματα που έχει το σύγχρονο σχολείο. Ποιο από τα προβλήματα αυτά θεωρείτε ως το πιο σημαντικό; Να εξηγήσετε την άποψή σας και να προτείνετε τεκμηριωμένα κάποιους ενδεικτικούς τρόπους επίλυσής του αξιοποιώντας τη δική σας μαθητική εμπειρία. Το κείμενό σας να έχει τη μορφή και το ύφος της ομιλίας σε μια εκδήλωση στο σχολείο σας (γύρω στις 350 λέξεις).

4. Λαμβάνοντας υπόψη τη θέση του αρθρογράφου στο κείμενο αναφοράς Ι, καλείστε να τοποθετηθείτε στο εξής ερώτημα: Θεωρείτε ότι….

Είδος κειμένου: Άρθρο

Πομπός: Μαθητής/Μαθήτρια

Μέσο: Εφημερίδα πανελλαδικής κυκλοφορίας

Αποδέκτης: Ευρύ αναγνωστικό κοινό

Όριο λέξεων: 350 λέξεις

5. Ποια η γνώμη σου σχετικά με την άποψη που διατυπώνεται από πολλούς σήμερα ότι ο άνθρωπος είναι όσο ποτέ άλλοτε ελεύθερος να αποφασίζει και να επιλέγει στη ζωή του όσα ο ίδιος επιθυμεί;

Είδος κειμένου: Επιχειρηματολογικό

Περίσταση επικοινωνίας: Αγώνας επιχειρηματολογίας

Ιδιότητα: Μαθητής/-ήτρια

6. Υπόθεσε ότι συμμετέχεις σε συζήτηση σε γνωστή σελίδα κοινωνικής δικτύωσης με θέμα την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων. Να εκθέσεις σε 300-400 λέξεις την προσωπική σου γνώμη σχετικά με το αν η ευγένεια είναι έμφυτη ή επίκτητη ιδιότητα.

Για την οργάνωση του κειμένου σου μπορείς να αξιοποιήσεις στοιχεία από τα κείμενα αναφοράς.

Παράδειγμα σύνταξης μαθητικής έκθεσης

Κείμενο

Δικαιοσύνη

Το περί δικαίου αίσθημά μας μπορεί να είναι ξεπερασμένο

     Όπως όλες οι υπόλοιπες αισθήσεις μας, η αίσθηση της δικαιοσύνης έχει κι αυτή πανάρχαιες εξελικτικές ρίζες. Η ανθρώπινη ηθικότητα διαμορφώθηκε στην πορεία εκατομμυρίων ετών εξέλιξης και προσαρμόστηκε στην αντιμετώπιση των κοινωνικών και ηθικών διλημμάτων που ανέκυπταν στη ζωή μικρών τροφοσυλλεκτικών ομάδων. Αν πάμε μαζί για κυνήγι κι εγώ σκοτώσω ένα ελάφι ενώ εσύ τίποτα, πρέπει να μοιραστώ μαζί σου τη λεία μου; Αν πας για μανιτάρια και γυρίσεις με το καλάθι σου γεμάτο, το γεγονός ότι είμαι πιο δυνατός από σένα μου επιτρέπει να σου αρπάξω τα μανιτάρια; Κι αν ξέρω ότι σχεδιάζεις να με σκοτώσεις, επιτρέπεται να ενεργήσω προληπτικά και να σου κόψω το λαρύγγι μέσα στη νύχτα;

     Επιφανειακά, τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει και τόσο από τότε που αφήσαμε την αφρικανική σαβάνα για τη μητροπολιτική ζούγκλα. Μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι τα ερωτήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα -ο εμφύλιος στη Συρία, η παγκόσμια ανισότητα, η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη- είναι τα ίδια ερωτήματα με παλιά, απλώς σε μεγαλύτερη κλίμακα. Αλλά πρόκειται για ψευδαίσθηση. Το μέγεθος μετράει, και από τη σκοπιά της δικαιοσύνης, όπως και από πολλές άλλες, δεν είμαστε καλά προσαρμοσμένοι στον κόσμο στον οποίο ζούμε.

     Δεν είναι πρόβλημα αξιών. Είτε κοσμικοί είτε θρησκευόμενοι, οι πολίτες του 21ου αιώνα έχουν άφθονες αξίες. Το πρόβλημα είναι η εφαρμογή αυτών των αξιών σε έναν περίπλοκο, παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Για όλα φταίνε τα μεγέθη. Η αίσθηση δικαιοσύνης των τροφοσυλλεκτών είχε συγκροτηθεί ώστε να αντιμετωπίζει διλήμματα που αφορούσαν τη ζωή μερικών εκατοντάδων ατόμων που ζούσαν σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε σχέσεις ανάμεσα σε εκατομμύρια ανθρώπους που κατοικούν σε ολόκληρες ηπείρους, η αίσθηση της ηθικής μας αφοπλίζεται. 

     Η δικαιοσύνη δεν χρειάζεται ένα σύνολο από αφηρημένες αξίες, αλλά και μια αντίληψη των συγκεκριμένων σχέσεων αιτίας και αποτελέσματος. Αν μαζεύατε μανιτάρια για να ταΐσετε τα παιδιά σας κι εγώ τώρα σας παίρνω με τη βία αυτό το καλάθι, πράγμα που σημαίνει ότι όλη σας η δουλειά πήγε στράφι και τα παιδιά σας θα πέσουν για ύπνο νηστικά, αυτό είναι άδικο. Είναι εύκολο να το συλλάβουμε αυτό, γιατί είναι εύκολο να δούμε τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος. Δυστυχώς, ένα έμφυτο χαρακτηριστικό του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας είναι ότι οι αιτιακές σχέσεις είναι εξαιρετικά διακλαδωμένες και περίπλοκες. Μπορεί να κάθομαι ειρηνικά στο σπίτι μου χωρίς να πειράζω κανέναν, αλλά σύμφωνα με τους αριστερούς ακτιβιστές είμαι συνεργός στις αδικίες που διαπράττουν οι ισραηλινοί στρατιώτες και έποικοι στη Δυτική Όχθη. Σύμφωνα με τους σοσιαλιστές, η άνετη ζωή μου βασίζεται στην παιδική εργασία σε άθλιες φάμπρικες του Τρίτου Κόσμου. Οι υπέρμαχοι των δικαιωμάτων των ζώων μου υπενθυμίζουν ότι η ζωή μου διαπλέκεται με το πιο απεχθές έγκλημα στην ιστορία – την καθυπόταξη δισεκατομμυρίων αγροτικών ζώων σε ένα βάρβαρο καθεστώς εκμετάλλευσης.

     Είμαι πραγματικά ένοχος για όλα αυτά; Δεν είναι εύκολο να το πούμε. Εφόσον για την επιβίωσή μου είμαι εξαρτημένος από ένα ασύλληπτο δίκτυο οικονομικών και πολιτικών δεσμών και εφόσον οι παγκόσμιες αιτιακές σχέσεις είναι τόσο πολύπλοκες, είναι δύσκολο να απαντήσω ακόμα και στο απλούστερο ερώτημα, όπως από πού προέρχεται το γεύμα μου, ποιος έφτιαξε τα παπούτσια που φοράω και τι κάνει το ασφαλιστικό μου ταμείο με τα χρήματα για τη σύνταξή μου.

[…]

     Το σύστημα είναι δομημένο με τέτοιο τρόπο, ώστε εκείνοι που δεν κάνουν καμία προσπάθεια μπορούν να παραμείνουν για πάντα στη μακάρια άγνοιά τους και εκείνοι που κάνουν την προσπάθεια δυσκολεύονται πάρα πολύ να ανακαλύψουν την αλήθεια. Πώς είναι δυνατόν να αποφύγω να κλέβω όταν το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα κλέβει διαρκώς για λογαριασμό μου και εν αγνοία μου; Δεν έχει σημασία αν κρίνεις τις πράξεις από τις συνέπειές τους (είναι κακό να κλέβεις γιατί κάνει το θύμα δυστυχισμένο) ή αν πιστεύεις σε κατηγορικά καθήκοντα που πρέπει να εκπληρώνονται ανεξάρτητα από τις συνέπειες (είναι κακό να κλέβεις γιατί το λέει ο Θεός). Το πρόβλημα είναι ότι έχει γίνει εξαιρετικά δύσκολο να μπορείς να καταλάβεις τι ακριβώς κάνεις.

     Η εντολή που απαγόρευε την κλοπή είχε διαμορφωθεί σε εποχές που η κλοπή σήμαινε να παίρνεις με τα ίδια σου τα χέρια αντικείμενα που δε σου ανήκαν. Σήμερα, ωστόσο, τα πιο σημαντικά επιχειρήματα σχετικά με την κλοπή αφορούν εντελώς διαφορετικά σενάρια. Ας υποθέσουμε ότι επενδύω 10.000 δολάρια σε μετοχές μιας μεγάλης πετροχημικής εταιρείας, η οποία μου δίνει μια επιστροφή 5% στην επένδυσή μου. Η εταιρεία είναι ιδιαίτερα επικερδής επειδή δεν πληρώνει εξωτερικά κόστη. Πετάει τοξικά απόβλητα σε ένα κοντινό ποτάμι χωρίς να νοιάζεται για τη ζημιά που προκαλεί στα περιφερειακά υδάτινα αποθέματα, στη δημόσια υγεία και στα άγρια ζώα της περιοχής. Χρησιμοποιεί τον πλούτο της για να απασχολεί μια στρατιά δικηγόρους που την προστατεύουν από κάθε αίτημα για αποζημιώσεις. Διατηρεί επίσης ομάδες πίεσης οι οποίες μπλοκάρουν κάθε προσπάθεια για ενίσχυση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας.

     Μπορούμε να κατηγορήσουμε την εταιρεία ότι «κλέβει το ποτάμι»; Και με μένα προσωπικά τι γίνεται; Δεν μπήκα ποτέ σε κάποιο ξένο σπίτι ούτε άρπαξα δολάρια από την τσάντα κάποιου. Δεν γνωρίζω πως αποκτά τα κέρδη της αυτή η εταιρεία. Ίσα που θυμάμαι ότι έχω κάποιες επενδύσεις σ’ αυτή. Είμαι, λοιπόν, ένοχος για κλοπή; Πώς μπορούμε να ενεργούμε ηθικά όταν δεν έχουμε τρόπο να γνωρίζουμε τα σχετικά γεγονότα;

     Μπορούμε να προσπαθήσουμε να αποφύγουμε το πρόβλημα υιοθετώντας μια «ηθική των προθέσεων». Το σημαντικό είναι η πρόθεσή μου, όχι τις πραγματικά κάνω ή το αποτέλεσμα αυτών που κάνω. Ωστόσο, σε έναν κόσμο όπου τα πάντα είναι αλληλένδετα, η υπέρτατη ηθική προσταγή είναι η προσταγή να γνωρίζουμε. Τα μεγαλύτερα εγκλήματα στη σύγχρονη ιστορία δεν έγιναν μόνο από μίσος και απληστία, αλλά ακόμα περισσότερο από άγνοια και αδιαφορία.

Yuval Noah Harari, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

ΘΕΜΑ

Στο κείμενο εξετάζεται η αίσθηση της δικαιοσύνης, όπως διαμορφώνεται στις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες. Με ποια κύρια προβλήματα έρχονται αντιμέτωποι οι πολίτες του σήμερα σε ό,τι αφορά το ζήτημα αυτό; Υπάρχει τρόπος να επιλυθούν τα προβλήματα αυτά;

Είδος κειμένου: Άρθρο

Πομπός: Μαθητής/Μαθήτρια

Μέσο: Εφημερίδα πανελλαδικής κυκλοφορίας

Αποδέκτης: Ευρύ αναγνωστικό κοινό

Όριο λέξεων: γύρω στις 400 λέξεις

Ιδέες/πληροφορίες & τεκμήρια του κειμένου αναφοράς που μπορούν να αξιοποιηθούν

Α΄ ζητούμενο

- Η ηθικότητα των ανθρώπων διαμορφώθηκε και προσαρμόστηκε από πολύ νωρίς σε ηθικά διλήμματα που αφορούσαν μικρές ομάδες.

- Οι σύγχρονοι πολίτες, αν κι έχουν ηθικές αξίες, δεν ξέρουν πώς να τις εφαρμόσουν σ’ έναν περίπλοκο, παγκοσμιοποιημένο κόσμο.

- Η προσπάθεια κατανόησης των σχέσεων ανάμεσα σ’ εκατομμύρια ανθρώπους διαφόρων ηπείρων αφοπλίζει την αίσθηση της ηθικής μας.

- Οι σχέσεις αιτίας και αποτελέσματος δεν είναι εύκολο να γίνουν αντιληπτές στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο, στο πλαίσιο του οποίου οι αιτιακές σχέσεις είναι εξαιρετικά διακλαδωμένες.

- Ο πολίτης του σήμερα είναι εξαρτημένος, για την επιβίωσή του, από ένα ασύλληπτο δίκτυο οικονομικών και πολιτικών δεσμών.

- Όσοι δεν προσπαθούν να μάθουν την αλήθεια μπορούν να παραμείνουν για πάντα στη μακάρια άγνοιά τους, ενώ κι εκείνοι που προσπαθούν δυσκολεύονται πάρα πολύ να ανακαλύψουν την αλήθεια.

- Το παράδειγμα με την επένδυση σε μια μεγάλη πετροχημική εταιρεία.

Β΄ ζητούμενο

- Μια προσπάθεια αποφυγής του προβλήματος έγκειται στην υιοθέτηση μιας «ηθικής των προθέσεων». Το σημαντικό είναι η πρόθεση του ατόμου, όχι τι πραγματικά κάνει ή το αποτέλεσμα αυτών που κάνει.

- Σ’ ένα κόσμο όπου όλα είναι αλληλένδετα, η υπέρτατη ηθική προσταγή είναι η προσταγή να γνωρίζουμε.

Ένοχοι λόγω αδράνειας. Αδρανείς λόγω άγνοιας!

     Λίγες μόλις δεκαετίες πριν κάθε πολίτης μπορούσε να αισθάνεται ηθικά ακέραιος με το να συμπεριφέρεται δίκαια και έντιμα απέναντι στους ανθρώπους του άμεσου περιβάλλοντός του. Πλέον, όμως, κάτι τέτοιο δεν επαρκεί, εφόσον στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου κόσμου υπάρχει μεγάλος βαθμός αλληλεξάρτησης ακόμη και μεταξύ ατόμων που κατοικούν σε διαφορετικές ηπείρους. Κάθε πολίτης αποκτά, έτσι, ευρύτερη ευθύνη, καθώς κρίνεται για τις πράξεις και τις παραλείψεις του απέναντι σε κρίσιμα ζητήματα -τοπικά ή διεθνή-, τα οποία είτε τα έχει υπόψη του είτε όφειλε να τα γνωρίζει.

     Η διεύρυνση της ευθύνης του ατόμου σε γεωγραφικό επίπεδο συνιστά, επομένως, ένα πρώτο βασικό πρόβλημα για τους πολίτες του σήμερα, εφόσον αίφνης συνειδητοποιούν πως οφείλουν να πάρουν θέση ακόμη και για αδικίες που συμβαίνουν σε άλλα κράτη. Μια αλλαγή που θέτει σε δοκιμασία μέσα τους την αίσθηση της δικαιοσύνης, καθώς δεν είναι πάντοτε εμφανής η δική τους άμεση σχέση με το όσα διαδραματίζονται σε κάποιο μακρινό μέρος. Λόγω της παγκοσμιοποίησης, ωστόσο, διαμορφώνονται συνθήκες ικανές να εκμηδενίσουν το άλλοθι της απόστασης. Η αγορά, για παράδειγμα, προϊόντων μιας ξένης εταιρείας που εκμεταλλεύεται ανήλικους εργαζομένους, εγείρει το θέμα της συνενοχής.

     Συγχρόνως, μάλιστα, οι πολίτες βρίσκονται συχνά αντιμέτωποι με ένα πρόσθετο αίσθημα ενοχής, διότι συνειδητοποιούν πόσο δύσκολο τους είναι να γνωρίζουν την αλήθεια για την πραγματική δράση ποικίλων φορέων, εταιρειών, κρατών και ανθρώπων. Έτσι, πλάι στις αδικίες εκείνες που δημοσιοποιούνται και για τις οποίες τούς δίνεται η ευκαιρία να εκδηλώσουν τη διαμαρτυρία τους, υπάρχουν και πολλές άλλες που παραμένουν αφανείς.

     Τα προβλήματα αυτά είναι ουσιώδη και ταλανίζουν σε ηθικό επίπεδο πολλούς ανθρώπους, χωρίς να υπάρχει κάποια λύση, παρά μόνο η ανάγκη παραδοχής πως στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο η αίσθηση της δικαιοσύνης οφείλει να διευρυνθεί σημαντικά. Εφόσον οι πολίτες καρπώνονται τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης, θα πρέπει να επωμιστούν και την ευθύνη που συνοδεύει τα οφέλη αυτά. Η δυνατότητα ενημέρωσης για το τι συμβαίνει σε παγκόσμιο επίπεδο, επιβάλλει και την ηθική υποχρέωση της αντίδρασης απέναντι σε κάθε πιθανή αδικία. Σημαίνει, επίσης, πως οι πολίτες οφείλουν να είναι υποψιασμένοι και να μην εφησυχάζουν, καθώς έχουν ήδη την επίγνωση πως σε πολλές περιπτώσεις οι αδικίες τελούνται εν κρυπτώ.

     Η συνεργασία κι η διαρκής επικοινωνία μεταξύ κρατών και πολιτών στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης δημιουργεί, εύλογα, νέα δεδομένα και σε ό,τι σχετίζεται με την αίσθηση της δικαιοσύνης. Υπ’ αυτή την έννοια, οφείλουμε να προσαρμοστούμε στις απαιτήσεις της νέας αυτής κοινωνικής πραγματικότητας και να κατανοήσουμε πως δεν μπορούμε να παραμένουμε απλοί θεατές των αδικιών, έστω κι αν αυτές διαδραματίζονται κάπου μακριά.

[Λέξεις: 403]

Κώστας Καρυωτάκης «Αποστροφή»

Johan Swanepoel

Κώστας Καρυωτάκης «Αποστροφή»

Φθονώ την τύχη σας, προνομιούχα

πλάσματα, κούκλες ιαπωνικές,

Κομψά, ρόδινα μέλη, πλαστικές

γραμμές, μεταξωτά, διαφανή ρούχα.

Ζωή σας όλη τα ωραία σας μάτια.

Στα χείλη μόνο οι λέξεις των παθών.

Ένα έχετ’ όνειρο: τον αγαθόν

άντρα σας και τα νόμιμα κρεβάτια.

Χορός ημιπαρθένων, δύο-δύο,

μ’ αλύγιστο το σώμα, θριαμβικά,

επίσημα και τελετουργικά,

πηγαίνετε στο ντάνσιγκ ή στο ωδείο.

Εκεί απειράριθμες παίρνετε πόζες.

Σαν τη σελήνη πριν ρομαντικές,

αύριο παναγίες, όσο προχτές,

ακούοντας τη «Valenzia», σκαμπρόζες.

Ένα διάστημα παίζετε το τέρας

με τα τέσσερα πόδια κολλητά.

Τρέχετε και διαβάζετε μετά

τον οδηγό σας «δια τας μητέρας».

Ω, να μπορούσε έτσι κανείς να θάλλει,

μέγα ρόδο κάποιας ώρας χρυσής,

ή να βυθομετρούσατε και σεις

με μια φουρκέτα τ’ άδειο σας κεφάλι!

Ατίθασα μέλη, διαφανή ρούχα,

γλοιώδη στόματα υποκριτικά,

ανυποψίαστα, μηδενικά

πλάσματα, και γι’ αυτό προνομιούχα…

πλαστικές: αγαλματένιες, γλυπτικές

Valenzia: ελαφρό τραγούδι του συρμού

σκαμπρόζες: σκανδαλιστικές

Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και πεζά, Εκδόσεις Εστία

Στο ποίημα «Αποστροφή» που ανήκει στη συλλογή «Ελεγεία και Σάτιρες» του 1927, ο Κώστας Καρυωτάκης καταγράφει την έντονα αρνητική άποψη που έχει για τις νεαρές γυναίκες της εποχής του. Αν και δεν είναι εφικτό να γνωρίζουμε τις εμπειρίες και τα βιώματα του ποιητή από τις προσωπικές του σχέσεις με τις γυναίκες, αξίζει να ληφθεί υπόψη πως ο τρόπος που τις σχολιάζει φανερώνει κυρίως και πρωτίστως την αγανάκτηση που του προκαλεί το γεγονός πως ένα σημαντικό μέρος του κοινωνικού συνόλου -οι νεαρές γυναίκες- δεν έχει καμία συμμετοχή και κανένα ενδιαφέρον για τα όσα συμβαίνουν στον κοινωνικοοικονομικό χώρο. Η προσήλωσή τους αποκλειστικά σε ό,τι αφορά την εξωτερική τους εμφάνιση και την αποκατάστασή τους μ’ έναν γάμο, εξοργίζει τον ποιητή, έστω κι αν θα όφειλε να έχει κατά νου πως η κοινωνία της εποχής του κρατούσε επίμονα τις γυναίκες μακριά από κάθε πολιτική ή άλλη ανάλογη ενασχόληση. Εφόσον οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα ψήφου και δεν ενθαρρύνονταν να σπουδάσουν -πέρα από τα μαθήματα μουσικής και οικοκυρικών- πώς θα μπορούσαν να έχουν ευρύτερα ενδιαφέροντα;

Το ποίημα αυτό ενδέχεται να αποτελεί γέννημα κάποιας προσωπικής απογοήτευσης του ποιητή σε ερωτικό επίπεδο ή να έχει προκύψει από τη βαθιά επιθυμία του ποιητή να δει μια ουσιαστική αλλαγή στο πώς σκέφτονται και δρουν οι γυναίκες της εποχής του. Το σε τι ακριβώς αποσκοπούσε ο Καρυωτάκης με τους στίχους αυτούς δεν είναι σαφές. Η αλλαγή, πάντως, στη νοοτροπία των γυναικών επιτεύχθηκε μερικές δεκαετίες αργότερα, όταν ωρίμασε στην ελληνική κοινωνία η σκέψη πως οι γυναίκες πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες κι ως εκ τούτου μπορούν και οφείλουν να σπουδάζουν, να εργάζονται και να συμμετέχουν στα πολιτικά ζητήματα της χώρας.

«Φθονώ την τύχη σας, προνομιούχα

πλάσματα, κούκλες ιαπωνικές,

Κομψά, ρόδινα μέλη, πλαστικές

γραμμές, μεταξωτά, διαφανή ρούχα.»

Το ποίημα ξεκινά με τη δήλωση του ποιητή πως φθονεί -ζηλεύει- την τύχη των γυναικών, καθώς τις θεωρεί προνομιούχες. Τη στιγμή που εκείνος υποφέρει βλέποντας τη διαφθορά, την εξαθλίωση και την ανηθικότητα των ανθρώπων γύρω του, εκείνες ζουν σ’ έναν μακάριο κόσμο, όπου το μόνο που έχει σημασία είναι η ομορφιά της εξωτερικής τους εμφάνισης και εικόνας. Όμορφες και στυλιζαρισμένες σαν πορσελάνινες ιαπωνικές κούκλες, οι γυναίκες με τα κομψά, τριανταφυλλένια μέλη τους, με τις αγαλματένιες γραμμές του σώματός τους και με τα μεταξωτά, διαφανή ρούχα τους, μοιάζουν να ανήκουν σε μια διαφορετική πραγματικότητα.

Στο χώρο όπου κινούνται οι γυναίκες υπάρχει μόνο η ομορφιά κι η προσεγμένη στην κάθε της λεπτομέρεια εξωτερική εμφάνιση. Δεν φτάνει ως εκείνες η αγωνία της πραγματικής ελληνικής κοινωνίας, η φτώχια, η απελπισία και το πλήθος των προβλημάτων που ταλανίζουν τους ανθρώπους της καθημερινότητας. Τις ζηλεύει, λοιπόν, ο ποιητής, αφού εκείνες δεν γνωρίζουν τίποτε από την απόγνωση που βιώνει ο ίδιος ερχόμενος αντιμέτωπος με την ασχήμια της ανθρώπινης κοινωνίας.

«Ζωή σας όλη τα ωραία σας μάτια.

Στα χείλη μόνο οι λέξεις των παθών.

Ένα έχετ’ όνειρο: τον αγαθόν

άντρα σας και τα νόμιμα κρεβάτια.»

Ό,τι απασχολεί τις γυναίκες είναι η ωραιότητα των δικών τους ματιών -έστω κι αν ζουν σ’ έναν κόσμο γεμάτο ατέλειες και φαινόμενα παρακμής- και το μόνο που ακούει κανείς από τις γυναίκες είναι λέξεις πάθους και έρωτα, σαν να μην έχουν καμία απολύτως συνείδηση του τι συμβαίνει γύρω τους. Άλλωστε, για εκείνες υπάρχει μόνο ένα όνειρο, το να βρουν έναν αγαθό άντρα και να τον παντρευτούν, ώστε να είναι πια αποκατεστημένες και να έχουν ένα καλό όνομα στην κοινωνία.

Ας προσεχθεί πως τις γυναίκες δεν τις απασχολεί γενικά ο έρωτας, αλλά πολύ συγκεκριμένα ο κοινωνικά καθαγιασμένος έρωτας που προκύπτει στο πλαίσιο ενός γάμου («νόμιμα κρεβάτια»). Δεν αναζητούν την ηδονή, αναζητούν τη νομική -και στη δική τους σκέψη οριστική- δέσμευση μιας γαμήλιας ένωσης.

«Χορός ημιπαρθένων, δύο-δύο,

μ’ αλύγιστο το σώμα, θριαμβικά,

επίσημα και τελετουργικά,

πηγαίνετε στο ντάνσιγκ ή στο ωδείο.»

Ο ποιητής με σαρκαστικό τρόπο αποκαλεί τις νεαρές γυναίκες «ημιπαρθένες» υπονοώντας πως αν και θεωρητικώς είναι αγνές, στην πραγματικότητα κι εφόσον η μόνη τους ενασχόληση είναι η αναζήτηση συζύγου -με προκλητικό κάποτε τρόπο-, δεν μπορούν να θεωρούνται απολύτως αγνές. Στο πλαίσιο, μάλιστα, της σχετικής αναζήτησης, οι κοπέλες κυκλοφορούν δύο-δύο -θα σχολιαζόταν ποικιλοτρόπως την εποχή εκείνη το να κυκλοφορεί μια νέα γυναίκα μόνη της- και πηγαίνουν είτε για χορό είτε στο ωδείο, έχοντας πάντοτε το ίδιο αλύγιστο και τυπικό ύφος στις κινήσεις και στις εκφράσεις τους. Για τις κοπέλες αυτές η έξοδος για χορό ή για μαθήματα μουσικής, έχει έναν προφανή τελετουργικό χαρακτήρα, εφόσον είναι η ευκαιρία που τους δίνεται να εμφανιστούν σε δημόσιους χώρους και να «επιδείξουν», όχι μόνο την ομορφιά τους, αλλά και τους καλούς τους τρόπους. Η επισημότητα, επομένως, που χαρακτηρίζει τις κινήσεις τους σχετίζεται με το γεγονός πως έχουν επίγνωση ότι κάθε τέτοια έξοδος είναι δυνάμει και μια ευκαιρία να τις προσέξει κάποιος «αγαθός» άντρας και να εκφράσει το ενδιαφέρον του για εκείνες.

«Εκεί απειράριθμες παίρνετε πόζες.

Σαν τη σελήνη πριν ρομαντικές,

αύριο παναγίες, όσο προχτές,

ακούοντας τη «Valenzia», σκαμπρόζες.»

Όταν οι νεαρές γυναίκες πηγαίνουν για χορό ή στο ωδείο, παίρνουν ποικίλες πόζες, προκειμένου να δείξουν όσο γίνεται πιο εμφατικά την ωραία εξωτερική τους εμφάνιση. Γνωρίζουν πως η βασική τους προτεραιότητα είναι να προσελκύσουν το ενδιαφέρον κάποιου άντρα, γι’ αυτό και δε διστάζουν -ανάλογα με το που βρίσκονται- να παίρνουν και το κατάλληλο ύφος. Μπορούν, μάλιστα, με την ίδια άνεση να δίνουν την εντύπωση πως είναι ρομαντικές, αθώες ή προκλητικές, προσαρμόζοντας, κάθε φορά, τη συμπεριφορά τους ανάλογα με τις συνθήκες.

Την ευκολία με την οποία οι κοπέλες προσαρμόζουν το ύφος τους, την παρουσιάζει εμφατικά ο ποιητές με τη χρήση παρομοίωσης και σύγκρισης. Τη μία στιγμή, λοιπόν, οι κοπέλες είναι ρομαντικές σαν τη σελήνη, την αυριανή μέρα θα είναι τόσο αγνές κι αθώες («παναγίες»), όσο την προχθεσινή μέρα ήταν σκανδαλιστικές και προκλητικές, καθώς άκουγαν ένα τραγούδι του συρμού. Αυτή, άλλωστε, η ευκολία υιοθέτησης νέων κάθε φορά συμπεριφορών, αποτελεί εν μέρει τον λόγο για τον οποίο ο ποιητής θεωρεί πως οι κοπέλες της εποχής του είναι υποκριτικές. Δεν υπάρχει για εκείνες κάποιο πραγματικό συναίσθημα ή μια αληθινή ταυτότητα, υπάρχει μόνο το ύφος που πιστεύουν πως ταιριάζει καλύτερα σε κάθε περίσταση.

Ένα διάστημα παίζετε το τέρας

με τα τέσσερα πόδια κολλητά.

Τρέχετε και διαβάζετε μετά

τον οδηγό σας «δια τας μητέρας».

Η προσπάθεια των νέων γυναικών να προσελκύσουν το ενδιαφέρον αποδίδει κι, έτσι, προχωρούν ακολούθως στη διαδικασία της τεκνοποίησης. Ο ποιητής παρουσιάζει την ερωτική πράξη με μεταφορικό τρόπο (το τέρας με τα τέσσερα πόδια κολλητά), υπενθυμίζοντας έμμεσα πως για τις γυναίκες η ερωτική επαφή δεν αποτελεί πηγή ηδονής, αλλά μια αναγκαστική παραχώρηση προκειμένου να επιτύχουν τον αμέσως επόμενο στόχο τους, που είναι φυσικά η απόκτηση παιδιών. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Καρυωτάκης, οι γυναίκες «παίζουν» το ερωτικό παιχνίδι για το αναγκαίο διάστημα κι ύστερα σπεύδουν να διαβάσουν τον οδηγό «δια τας μητέρας», το βιβλίο, δηλαδή, με όλες τις πληροφορίες που χρειάζεται μια νέα μητέρα.

Εκεί ολοκληρώνεται η επιδιωκόμενη «σταδιοδρομίας» μιας γυναίκας. Κατόρθωσε με την ωραία της εμφάνιση να τραβήξει το ενδιαφέρον κάποιου άντρα, τον έφερε στο «νόμιμο» κρεβάτι τους και μπόρεσε να γίνει μητέρα.

«Ω, να μπορούσε έτσι κανείς να θάλλει,

μέγα ρόδο κάποιας ώρας χρυσής,

ή να βυθομετρούσατε και σεις

με μια φουρκέτα τ’ άδειο σας κεφάλι!»

Η πορεία των γυναικών μοιάζει στα μάτια του ποιητή εξαιρετικά εύκολη και πρωτίστως σύντομη, εφόσον, κατά τη δική του άποψη, οι γυναίκες επιτυγχάνουν τον στόχο τους μόλις γίνονται μητέρες, κάτι που συνήθως συμβαίνει για εκείνες σε νεαρή ηλικία. Η ανθοφορία των γυναικών, η ολοκλήρωση κι η κορύφωση της πορείας τους, έρχεται μετά από σύντομη προσπάθεια, σαν τον άνθισμα ενός τριαντάφυλλου, που αν και εντυπωσιακό, είναι, εντούτοις, κάτι το εφήμερο. Στον αντίποδα, βέβαια, αυτής της σύντομης διαδρομής υπάρχει η γεμάτη προσπάθεια και αγωνίες πορεία που οφείλει να ακολουθήσει ένας άντρας για να πετύχει τους στόχους του. Για τους άντρες η προσπάθεια είναι, σαφώς, συνεχής και δεν φτάνει εύκολα στην ολοκλήρωσή της, εφόσον οι δικοί τους στόχοι είναι ουσιαστικότεροι και περισσότεροι. Πολύ απλά, γιατί σε αντίθεση με τις γυναίκες, οι άντρες κινούνται πολύ πέρα από τις βιολογικές τους υποχρεώσεις, όπως είναι αυτή της τεκνοποίησης. Κάτι, βέβαια, που ξεπερνά την αντίληψη των γυναικών εκείνης της εποχής, γι’ αυτό και με εντελώς σαρκαστικό τρόπο ο ποιητής τις καλεί να βυθομετρήσουν το άδειο τους κεφάλι με μια απλή φουρκέτα, ώστε να συνειδητοποιήσουν πόσο κενές και ανόητες είναι.  

«Ατίθασα μέλη, διαφανή ρούχα,

γλοιώδη στόματα υποκριτικά,

ανυποψίαστα, μηδενικά

πλάσματα, και γι’ αυτό προνομιούχα…»

Η αγανάκτηση που αισθάνεται ο Καρυωτάκης για τις γυναίκες που τόσο ανυποψίαστες ζουν σ’ έναν κόσμο γεμάτο προβλήματα, χωρίς ν’ αφήνουν κανένα από αυτά να τις επηρεάζει, κορυφώνεται στην καταληκτική στροφή του ποιήματος. Ό,τι συνιστά το σύνολο της ύπαρξης των γυναικών είναι τα μέλη του σώματός τους που κινούνται προκλητικά, τα διαφανή ρούχα τους και τα γλοιώδη -ανέντιμα- στόματά τους που είναι δοσμένα στην υποκρισία. Οι νεαρές γυναίκες, κατά την άποψη του ποιητή, είναι «ανυποψίαστα, μηδενικά πλάσματα», εφόσον διόλου δεν αντιλαμβάνονται τα δεινά της κοινωνικής τους πραγματικότητας, μα και γι’ αυτό, άλλωστε, τόσο «προνομιούχα», αφού δεν βασανίζουν καθόλου τον εαυτό τους με τα τόσα προβλήματα και ζητήματα της συγκαιρινής τους κοινωνίας. Το γεγονός ότι δεν έχουν καμία ιδέα για το τι συμβαίνει γύρω τους, τις προφυλάσσει από πολλές αγωνίες, διασφαλίζοντάς τους την μακαριότητα που τις διακρίνει.

Αριστέα Παπαλεξάνδρου «Σαν απάντηση»

Diego Fernandez

Αριστέα Παπαλεξάνδρου «Σαν απάντηση»

Φθονώ την τύχη σας, προνομιούχα / πλάσματα, κούκλες ιαπωνικές. //...//. Ω, να μπορούσε έτσι κανείς να θάλλει, /... /ή να βυθομετρούσατε και σεις / με μία φουρκέτα τ’ άδειο σας κεφάλι! //... // γλοιώδη στόματα υποκριτικά, ανυποψίαστα, μηδενικά / πλάσματα, και γι’ αυτό προνομιούχα...

Κ.Γ. Καρυωτάκης Αποστροφή

Ερωτευμένα θηλυκά

με μοιρασμένα όνειρα

που όλο τα τρέφει στα κρυφά

κάποια χαμένη ελπίδα

Είναι πολλά, πιστέψτε με,

και ζουν απ’ την περίσσεια

των ονείρων τους

τ’ αγέραστα κορίτσια

Αιώνας ούτε πέρασε

απ’ τον πικρό σας λόγο

και σας κοιτάζουν σιωπηλά

απ’ τ’ άνομα τα μυστικά κρεβάτια

όπου θυσίασαν ζωές

για την χαρά μιας ώρας

κι είδαν το τρένο να περνά

οριστικά να φεύγει

χωρίς στιγμή να φοβηθούν

χωρίς στιγμή να κλάψουν

τον αγαθό τους σύζυγο

τον αγαθό τους άντρα

της χαρισάμενης ζωής

τα νόμιμα βλαστάρια

του κανενός πιστού πατρός

του κανενός ονείρου

Κορίτσια τόσα αγέραστα

στο κουρασμένο σύμπαν

Γυναίκες που αγάπησαν

κι ας μην αγαπηθήκαν

μισή μοιράσαν μοιρασιά

κι ευθύς ολόκληρα μισά

για πάντα ξεχαστήκαν

Αριστέα Παπαλεξάνδρου, Υπογείως, Αθήνα: Τυπωθήτω (2012)

Στο ποίημα «Αποστροφή» της συλλογής «Ελεγεία και Σάτιρες» ο Κώστας Καρυωτάκης καταγράφει μια έντονα αρνητική εικόνα για τις νέες γυναίκες της εποχής του. Κενές πνευματικού περιεχομένου και εσωτερικών αναζητήσεων, οι γυναίκες, όπως τις παρουσιάζει ο Καρυωτάκης, ασχολούνται μόνο με την εξωτερική τους εμφάνιση κι έχουν ως μοναδικό τους στόχο το να παντρευτούν (Ένα έχετ’ όνειρο: τον αγαθόν / άντρα σας και τα νόμιμα κρεβάτια). Ο ποιητής δηλώνει πως ζηλεύει την τύχη τους, αφού εκείνες δεν έχουν καμία πραγματική έγνοια ή αγωνία. Παραμένουν ανυποψίαστες απέναντι στα όσα συμβαίνουν στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Εγκλωβισμένες στον δικό τους μικρόκοσμο και αφοσιωμένες στη δική τους προσωπική αποστολή, είναι, κατά τον ποιητή, «μηδενικά πλάσματα» που δεν μοιράζονται καμία από τις συλλογικές ανησυχίες της κοινωνίας στην οποία ζουν. Κι είναι ακριβώς αυτή η άγνοια κι η αδιαφορία για τα αληθινά προβλήματα της ζωής που τις καθιστά «προνομιούχα πλάσματα».  

Από την οπτική του Καρυωτάκη, ενός ποιητή που επηρεάστηκε βαθιά από τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα της εποχής του, οι νεαρές γυναίκες με τα «μεταξωτά, διαφανή ρούχα» και τα «ωραία μάτια» μοιάζουν να κινούνται σ’ έναν δικό τους κόσμο, μακριά από τα ποικίλα ζητήματα των ημερών τους. Μοιάζουν, έτσι, ευτυχισμένες και προνομιούχες, γιατί δεν έχουν καμία αντίληψη του αληθινού προσώπου της ζωής.

Με βάση, λοιπόν, την αυστηρή -και προφανώς άδικη- κριτική του Καρυωτάκη, οι γυναίκες είναι προνομιούχα κι ευτυχισμένα πλάσματα, αφού έχουν μια μόλις έγνοια στη ζωή τους, τον γάμο. Είναι, όμως, αλήθεια αυτό; Είναι οι γυναίκες μακάρια και προνομιούχα πλάσματα, όπως τις παρουσιάζει ο Καρυωτάκης; Και κατορθώνουν, άραγε, τον ένα και μοναδικό τους στόχο; Βρίσκουν όλες τον «αγαθό άντρα» και τα «νόμιμα κρεβάτια»; Απ’ όλα αυτά τα ερωτήματα -κι ακόμη περισσότερα- που θα μπορούσαν να προκύψουν μετά την ανάγνωση του ποιήματος του Καρυωτάκη, η Αριστέα Παπαλεξάνδρου δίνει τη δική της απάντηση στο τελευταίο.

Σύμφωνα με την ποιήτρια, δεν βρίσκουν όλες οι γυναίκες τον αγαθό σύζυγο, δεν γνωρίζουν όλες την «καταξίωση» ενός γάμου, μήτε τη χαρά της μητρότητας. Για πολλές γυναίκες όλα αυτά παραμένουν μια χαμένη ελπίδα, ένα «τρένο» που έχει οριστικά περάσει, χωρίς, ωστόσο, αυτό να τις πτοεί ή να τις οδηγεί στην απελπισία. Μπορεί να μην παντρεύτηκαν, μπορεί να μη δημιούργησαν τη δική τους οικογένεια, δεν επέτρεψαν όμως σ’ αυτό το γεγονός να τις οδηγήσει στην απόγνωση, έστω κι αν πίστευε ο Καρυωτάκης πως για τις γυναίκες δεν υπάρχει καμία άλλη επιδίωξη στη ζωή.

«Ερωτευμένα θηλυκά

με μοιρασμένα όνειρα

που όλο τα τρέφει στα κρυφά

κάποια χαμένη ελπίδα

Είναι πολλά, πιστέψτε με,

και ζουν απ’ την περίσσεια

των ονείρων τους

τ’ αγέραστα κορίτσια»

Όπως δηλώνεται με τον τίτλο του ποιήματος (Σαν απάντηση), η Παπαλεξάνδρου δεν δίνει ακριβώς μια απάντηση στα όσα καταλογίζει στις γυναίκες της εποχής του ο Καρυωτάκης, αλλά κάτι σαν απάντηση, καθώς αφενός οι γυναίκες της δεκαετίας του 1920 στις οποίες αναφέρεται ο Καρυωτάκης διαφέρουν σημαντικά από τις σύγχρονες γυναίκες, κι αφετέρου διότι η ποιήτρια θέλει να δώσει έμφαση σ’ ένα διαφορετικό ζήτημα.

Πλάι, λοιπόν, στις γυναίκες εκείνες που βρίσκουν έναν αγαθό άντρα και παντρεύονται, υπάρχουν πολλά «αγέραστα κορίτσια», των οποίων η ζωή δεν έχει ακολουθήσει ανάλογη πορεία. Πρόκειται, ίσως, για τις γυναίκες που δεν έφτασαν ποτέ μέχρι τον γάμο, αλλά παρέμειναν οι κρυφές ερωμένες παντρεμένων ανδρών ή πρόκειται για τις γυναίκες εκείνες που δεν απέκτησαν ποτέ μια δική τους οικογένεια, αφού το επάγγελμά τους ήταν να ικανοποιούν επί πληρωμή τις ερωτικές ανάγκες πλήθους ανδρών.

Ερωμένες ή ιερόδουλες, γυναίκες, σε κάθε περίπτωση, που πέρασαν τη ζωή τους χωρίς ν’ αποκτήσουν κι εκείνες έναν αγαθό σύζυγο⸱ γυναίκες που δεν ακολούθησαν -όχι χωρίς συναισθηματικό κόστος βέβαια- τη συνήθη πορεία που οδηγεί στο γάμο και την οικογένεια.

Τα θηλυκά αυτά είναι ερωτευμένα, ζουν όμως με «μοιρασμένα» όνειρα, αφού οι άνδρες με τους οποίους έχουν σχέση ή έρχονται σ’ επαφή δεν είναι δικοί τους. Μοιράζονται τους άνδρες με κάποια άλλη γυναίκα, διατηρούν όμως μέσα τους κρυμμένη τη μάταιη ελπίδα πως ίσως αργότερα, ίσως στο μέλλον η κατάσταση αυτή αλλάξει. Έχουν, προφανώς, συνείδηση του γεγονότος πως εκείνος δεν πρόκειται να αφήσει για χάρη τους τη σύζυγό του ή πως δεν πρόκειται να θελήσει για σύζυγό του μια κοινή γυναίκα, δεν παύουν εντούτοις να ονειρεύονται και να ελπίζουν. Όπως κάθε άνθρωπος που βιώνει μια δύσκολη κατάσταση κρατά μέσα του τη σωτήρια ελπίδα πως ό,τι ακολουθεί θα είναι καλύτερο, έτσι και μια ερωτευμένη γυναίκα δεν σταματά να ελπίζει πως θα μπορέσει κι εκείνη κάποτε να γνωρίσει την ευτυχία ενός γάμου, μιας τίμιας σχέσης. Στην περίπτωση, μάλιστα, των αγέραστων κοριτσιών υπάρχει περίσσεια ονείρων και ελπίδων, αφού η πραγματικότητα που βιώνουν δεν αντεπεξέρχεται στις πραγματικές τους προσδοκίες και ανάγκες.

Η ποιήτρια δεν χρησιμοποιεί στους πρώτους αυτούς στίχους τον όρο «γυναίκες», αναφέρεται σε κορίτσια, τα οποία και χαρακτηρίζει αγέραστα, θέλοντας, πιθανώς, να αποδώσει την απουσία ουσιαστικής ωρίμανσης μιας γυναίκας που δεν γίνεται σύζυγος και μητέρα, όπως και τη διαρκή προσπάθεια μιας γυναίκας που δεν έχει αποκτήσει σύζυγο να διατηρήσει τη νεότητά της, με την ελπίδα πως ίσως μπορέσει η καλή της εμφάνιση να αποτελέσει ικανό θέλγητρο για την προσέλκυση του επιθυμητού ενδιαφέροντος.

«Αιώνας ούτε πέρασε

απ’ τον πικρό σας λόγο

και σας κοιτάζουν σιωπηλά

απ’ τ’ άνομα τα μυστικά κρεβάτια

όπου θυσίασαν ζωές

για την χαρά μιας ώρας

κι είδαν το τρένο να περνά

οριστικά να φεύγει»

Η συλλογή της Αριστέας Παπαλεξάνδρου «Υπογείως» δημοσιεύτηκε το 2012, 85 χρόνια μετά τη συλλογή «Ελεγεία και Σάτιρες» του Καρυωτάκη, που είχε κυκλοφορήσει το 1927. Του επισημαίνει, λοιπόν, η ποιήτρια πως δεν έχει περάσει καν ένας αιώνας από τότε που εκείνος διατύπωσε τα πικρά του λόγια εις βάρος των γυναικών πως αποκλειστική και μόνη επιδίωξή τους είναι ο γάμος, κι εκείνες τον κοιτάζουν σιωπηλά, όχι από τα νόμιμα, αλλά από τα άνομα και μυστικά κρεβάτια τους, στα οποία θυσίασαν τη ζωή τους για να γνωρίσουν μόνο τη στιγμιαία χαρά. Γυναίκες που δεν κατόρθωσαν να γίνουν οι νόμιμες σύζυγοι κι αναγκάστηκαν έτσι να περάσουν τη ζωή τους σε μυστικά κρεβάτια ως ερωμένες, καταλήγοντας να χάνουν οριστικά την ευκαιρία να δημιουργήσουν μια δική τους οικογένεια.

«χωρίς στιγμή να φοβηθούν

χωρίς στιγμή να κλάψουν

τον αγαθό τους σύζυγο

τον αγαθό τους άντρα

της χαρισάμενης ζωής

τα νόμιμα βλαστάρια

του κανενός πιστού πατρός

του κανενός ονείρου»

Οι γυναίκες αυτές βλέπουν «το τρένο να περνά» (μεταφορά), χωρίς να φοβηθούν ή να κλάψουν γι’ αυτή την απώλεια, καθώς, παρά τις απόψεις του Καρυωτάκη, οι γυναίκες μπορούν να υπάρξουν και να συνεχίσουν τη ζωή τους έστω κι αν δεν αποκτήσουν σύζυγο, έστω κι αν δεν γίνουν μητέρες.

Φροντίζει, μάλιστα, η ποιήτρια, με συνεχείς επαναφορές (χωρίς στιγμή – χωρίς στιγμή, τον αγαθό – τον αγαθό, του κανενός – του κανενός) να παρουσιάσει με ιδιαίτερη έμφαση το περιεχόμενο των συγκεκριμένων στίχων, μιας και αυτό διαψεύδει επί της ουσίας μέρος των καυστικών σχολίων του Καρυωτάκη. Πολλές γυναίκες, λοιπόν, έχουν φτάσει στο χρονικό εκείνο σημείο κατά το οποίο συνειδητοποιούν πως δεν υπάρχει πια για εκείνες η δυνατότητα ν’ αποκτήσουν σύζυγο ή να γίνουν μητέρες. Δεν τις έχει, όμως, τρομάξει μήτε στο ελάχιστο αυτή η συνειδητοποίηση, ούτε τις έχει κάνει να κλάψουν για το γεγονός πως δεν θα αποκτήσουν έναν αγαθό σύζυγο, δεν θα γνωρίσουν την ευτυχισμένη ζωή και δεν θα γεννήσουν τα νόμιμα «βλαστάρια» κάποιου πιστού πατέρα.

Για πολλές γυναίκες δεν έρχεται ποτέ η στιγμή της υλοποίησης του «ονείρου» για την απόκτηση μιας οικογένειας. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως οι γυναίκες αυτές είναι αναγκασμένες να κλάψουν ή να αισθανθούν φόβο, αφού είναι δεδομένο πια πως μια γυναίκα μπορεί κάλλιστα να ζήσει, χωρίς να εκπληρώσει ποτέ τους πατροπαράδοτους ρόλους της συζύγου και της μητέρας. Μια γυναίκα, άλλωστε, δεν είναι ποτέ μόνο σύζυγος ή μόνο μητέρα.

«Κορίτσια τόσα αγέραστα

στο κουρασμένο σύμπαν

Γυναίκες που αγάπησαν

κι ας μην αγαπηθήκαν

μισή μοιράσαν μοιρασιά

κι ευθύς ολόκληρα μισά

για πάντα ξεχαστήκαν»

Μέσα στο «κουρασμένο» από την πολύχρονη ύπαρξη κι από τη διαρκή επανάληψη των ίδιων καταστάσεων σύμπαν, υπήρξαν και υπάρχουν πολλά «αγέραστα» κορίτσια. Υπάρχουν πολλές γυναίκες που αγάπησαν τους εραστές τους, έστω κι αν εκείνοι δεν ένιωσαν το ίδιο γι’ αυτές, έστω κι αν εκείνοι δεν θέλησαν ποτέ να τους προσφέρουν τη χαρά ενός γάμου και μιας τίμιας ζωής. Υπάρχουν πολλές γυναίκες που ό,τι είχαν να προσφέρουν ήταν «μισή μοιρασιά», αφού ποτέ δεν έγιναν για τους εραστές τους σύζυγοι κι αφού ποτέ δεν γέννησαν τα παιδιά τους. Η δική τους ολότητα ήταν πάντοτε λειψή, ήταν το μισό μόνο μέρος της γυναικείας ταυτότητας, αφού έλειπε από αυτές το κομμάτι της μητρότητας, όπως το επιτάσσει η φύση, αλλά και το κομμάτι της συζύγου, όπως το απαιτεί η κοινωνία.

Αυτές οι γυναίκες, με τη λειψή τους ταυτότητα να συνιστά τη δική τους ολοκλήρωση, ξεχαστήκαν αμέσως και για πάντα, καθώς αυτό που είχαν να προσφέρουν -την ερωτική ικανοποίηση- δεν αποτελεί επαρκή συνθήκη για να διατηρηθεί μια γυναίκα στη μνήμη ενός άνδρα. Πολύ περισσότερο ξεχάστηκαν αμέσως, αφού οι γυναίκες αυτές δεν απέκτησαν παιδιά, ώστε να διαφυλαχτεί μέσω αυτών η μνήμη κι ανάμνηση της ύπαρξης και της πορείας τους.