Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Πώς γράφω την έκθεση σύμφωνα με το νέο σύστημα (2020-2021)

Dina Belenko

Έκθεση Γ΄ Λυκείου: Πώς γράφω την έκθεση σύμφωνα με το νέο σύστημα (2020-2021)

Η παραγωγή λόγου -η σύνταξη της μαθητικής έκθεσης- με βάση τις οδηγίες του νέου Προγράμματος Σπουδών, αν και περιορίζεται σε επίπεδο έκτασης (350-400 λέξεις), λαμβάνει εντούτοις πιο ουσιαστικά ποιοτικά χαρακτηριστικά σε σχέση με τις παλαιότερες εξετάσεις, εφόσον αποδεσμεύεται από την τυποποίηση του παρελθόντος.

Ένα πρώτο στοιχείο διαφοροποίησης είναι το γεγονός πως οι μαθητές καλούνται πλέον να αντλήσουν ιδέες και πληροφορίες από το κείμενο ή τα κείμενα αναφοράς, με αποτέλεσμα τα υπό εξέταση θέματα να μπορούν να κινηθούν σε πιο σύγχρονες, αλλά και πιο απαιτητικές κατευθύνσεις, μιας και δεν υπάρχει πλέον ο περιορισμός κι η ανησυχία για το κατά πόσο η εξεταζόμενη έννοια είναι οικεία στον μαθητή. Οι βασικές ιδέες/πληροφορίες θα εμπεριέχονται στο κείμενο αναφοράς κι αυτό που θα ζητείται από τον μαθητή είναι αφενός να τις εντοπίσει, ώστε να τις αξιοποιήσει δημιουργικά στο δικό του κείμενο, κι αφετέρου είτε να σταθεί κριτικά απέναντι σε αυτές, είτε να εκφράσει τη δική του άποψη σε ό,τι αφορά το υπό εξέταση θέμα.

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το Πρόγραμμα Σπουδών, οι θεματικές ενότητες θα κινούνται σε πέντε γενικούς άξονες:

- Άμεσο κοινωνικό περιβάλλον (οικογένεια, σχολείο, παρέες –κοινωνικές ομάδες)

- Ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο (κοινωνικοί θεσμοί, αγορά εργασίας, θεσμοί εξουσίας, αξίες)

- Φυσικό περιβάλλον

- Ψηφιακό περιβάλλον

- Ταυτότητες (κοινωνικές, εθνικές, πολιτισμικές)

Ένα δεύτερο βασικό στοιχείο διαφοροποίησης είναι πως πλέον οι μαθητές οφείλουν να έχουν εξοικειωθεί με τα γένη λόγου [κειμενικά είδη](εξήγηση, επιχειρηματολογία κ.ά.), τους τύπους κειμένων (π.χ. άρθρο, ομιλία κ.ά.), καθώς και την περίσταση επικοινωνίας (πεδίο, συνομιλιακοί ρόλοι κ.ά.) προκειμένου να συντάξουν το δικό τους κείμενο.

Είναι προφανές ότι διαφοροποιείται σε επίπεδο γλωσσικών επιλογών, ύφους και περιεχομένου ένα κείμενο πειθούς (επιχειρηματολογία), από ένα κείμενο που επιχειρεί να παρουσιάσει τα βασικά στοιχεία ενός φαινομένου (εξήγηση), όπως κι από ένα κείμενο που επιχειρεί να καθοδηγήσει τον αναγνώστη στο πώς να επιλύσει ένα πρόβλημα ή να διαχειριστεί μια κατάσταση (οδηγίες).

Αντιστοίχως, υπάρχουν σαφείς διαφοροποιήσεις μεταξύ των κειμένων ανάλογα με τον κειμενικό τους τύπο. Ένα άρθρο δεν έχει την ίδια μορφή και το ίδιο ύφος με μια ομιλία, όπως μια επιστολή διαφέρει από ένα δοκίμιο.

Επιπροσθέτως, κρίσιμη είναι η σημασία της επικοινωνιακής περίστασης σε ό,τι αφορά τις γλωσσικές επιλογές ενός κειμένου. Είναι διαφορετικό το κείμενο που συντάσσει ένας επιστήμονας όταν απευθύνεται σε άλλους επιστήμονες από το κείμενο που θα έγραφε αν είχε κληθεί να απευθυνθεί σε απλούς πολίτες με στόχο να εκλαϊκεύσει ένα επιστημονικό θέμα. Κατά τον ίδιο τρόπο ο μαθητής οφείλει να υιοθετεί άλλο ύφος όταν απευθύνεται στον σύλλογο γονέων και άλλο όταν απευθύνεται στους συμμαθητές του.

Πιο ουσιώδης, βέβαια, είναι η διαφοροποίηση που προκύπτει ανάλογα με τον σκοπό/ πρόθεση σύνταξης του κειμένου. Οι γλωσσικές επιλογές ενός κειμένου που έχει στόχο την ευαισθητοποίηση του αναγνώστη είναι πολύ διαφορετικές από εκείνες ενός κειμένου που έχει στόχο να πείσει ή να ενημερώσει τον αναγνώστη για κάτι.

Ενδεικτικά των στόχων που θέτει το νέο Πρόγραμμα Σπουδών είναι τα ακόλουθα χωρία:  

Σύμφωνα, λοιπόν, με το Πρόγραμμα Σπουδών: «η γλωσσική διδασκαλία αποσκοπεί στο να καταστήσει τις μαθήτριες και τους μαθητές της Γ΄ Λυκείου αναστοχαστικούς παραγωγούς αποτελεσματικών προφορικών, γραπτών και πολυτροπικών κειμένων σε ένα ευρύ φάσμα, όχι μόνο σχετικά οικείων και καθημερινών, αλλά και πιο τεχνικών/ «απαιτητικών» κειμένων που συνδέονται με τον επιστημονικό και φιλοσοφικό λόγο.»

Επίσης, «οι μαθητές αναμένεται να είναι σε θέση:

- να αξιοποιούν τις γνώσεις τους για το γένος του λόγου (π.χ. αφήγηση, επιχειρηματολογία κ.ά.), το κειμενικό είδος (π.χ. άρθρο, προφορική παρουσίαση κ.ά.) και την παράμετρο της επικοινωνιακής περίστασης (σκοπός, κοινό κ.ά.) προκειμένου να συντάξουν/εκφωνήσουν τα κείμενά τους

- να αξιοποιούν τις πληροφορίες και βασικές έννοιες που εντόπισαν στα κείμενα αναφοράς στη σύνθεση των δικών τους κειμένων

- να εξασφαλίζουν τη συνοχή των προτάσεων και την αλληλουχία των νοημάτων τους (συνεκτικότητα), επιλέγοντας τις κατάλληλες τεχνικές.»

Με βάση το νέο τρόπο εξέτασης του μαθήματος αξιολογούνται τα ακόλουθα:

- Η ικανότητα του μαθητή να κατανοεί το κείμενο αναφοράς, ώστε να εντοπίζει ορθά τα κατάλληλα προς αξιοποίηση στοιχεία του (ιδέες, επιχειρήματα, τεκμήρια).

- Η δυνατότητά του να συντάσσει ένα δικό του κείμενο με συνοχή και συνεκτικότητα, έχοντας λάβει υπόψη του τις επιμέρους απαιτήσεις της επικοινωνιακής περίστασης.

- Η ικανότητά του να προχωρά σε πρωτότυπους -προσωπικούς- συλλογισμούς για ένα θέμα -έστω κι αν δεν του είναι κατ’ ανάγκη οικείο-, έχοντας ως μόνο διαθέσιμο υλικό το κείμενο αναφοράς.

Οδηγίες ΙΕΠ

- Το Θέμα Δ σχετίζεται με τα μη λογοτεχνικά κείμενα και αφορά τη γραπτή παραγωγή κριτικού λόγου 300 έως 400 λέξεων (ανάλογα με τη βαρύτητα του θέματος).

- Υπηρετεί συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο (σκοπό, πομπό, αποδέκτες, κειμενικό είδος).

- Σε αυτό ζητείται από τους/τις μαθητές/-ήτριες η ανάπτυξη τεκμηριωμένης προσωπικής γνώμης ως προς τη συμφωνία ή τη διαφωνία τους με προβλήματα, θέσεις, στάσεις, στερεότυπα, προκαταλήψεις κ.ά. που θέτει το κείμενο / θέτουν τα κείμενα αναφοράς.

- Όταν γίνεται λόγος για «αξιοποίηση πληροφοριών και βασικών εννοιών του κειμένου αναφοράς», επισημαίνεται η αξιολόγηση της κρίσης του/της μαθητή/-ήτριας, στον βαθμό που λαμβάνει υπόψη ή αγνοεί σημαντικές πτυχές του προβληματισμού, όπως αυτές προβάλλονται στο κείμενο (ή στα κείμενα) αναφοράς.

- Αυτό δεν σημαίνει την αντιγραφή ιδεών των κειμένων αναφοράς, την αυτούσια αναπαραγωγή και τον σχολιασμό τους.

- Αποτιμάται η δημιουργική αφομοίωση και η αξιοποίηση του περιεχομένου ή των απόψεων που περιλαμβάνονται σε αυτά, για την παραγωγή τεκμηριωμένης θέσης, για τη συγκρότηση της στάσης του/της μαθητή/-ήτριας, της συμφωνίας ή διαφωνίας ως προς το ζητούμενο.

- Οι μαθητές/-ήτριες, δηλαδή, λαμβάνουν υπόψη τα κείμενα αναφοράς με σκοπό να τοποθετηθούν κριτικά με βάση τα προσωπικά τους βιώματα, να πάρουν δηλαδή θέση απέναντι σε ένα θέμα ή ερώτημα που τίθεται ως ζητούμενο. Γι’ αυτό και τα κείμενα αναφοράς πρέπει να κινητοποιούν τη σκέψη των μαθητών/-τριών και να τους προκαλούν να πάρουν θέση.

- Τα ερωτήματα που τίθενται σε κάθε θέμα πρέπει να είναι τόσα και τέτοια ώστε να μπορούν να απαντηθούν με σαφήνεια και επάρκεια στο όριο των λέξεων που έχει τεθεί.

Ενδεικτικές εκφωνήσεις θεμάτων παραγωγής λόγου:

1. Αξιοποιώντας δημιουργικά τις πληροφορίες (π.χ. επιχειρήματα, ιδέες, εκφράσεις κ.ά.) από το κείμενο ή τα κείμενα αναφοράς με την ιδιότητά σας ως μαθητές/μαθήτριες να αναπτύξετε τις απόψεις σας σχετικά …. Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου το οποίο θα δημοσιευτεί στο περιοδικό του σχολείου σας (γύρω στις 350 λέξεις).

2. Ο αρθρογράφος υποστηρίζει τη θέση ότι …. Εσείς συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τη θέση αυτή; Να υποστηρίξετε τη γνώμη σας σε ένα κείμενο 350 λέξεων, το οποίο θα έχει τη μορφή διαδικτυακής επιστολής προς αυτόν.

3. Στο κείμενο παρουσιάζονται κάποια προβλήματα που έχει το σύγχρονο σχολείο. Ποιο από τα προβλήματα αυτά θεωρείτε ως το πιο σημαντικό; Να εξηγήσετε την άποψή σας και να προτείνετε τεκμηριωμένα κάποιους ενδεικτικούς τρόπους επίλυσής του αξιοποιώντας τη δική σας μαθητική εμπειρία. Το κείμενό σας να έχει τη μορφή και το ύφος της ομιλίας σε μια εκδήλωση στο σχολείο σας (γύρω στις 350 λέξεις).

4. Λαμβάνοντας υπόψη τη θέση του αρθρογράφου στο κείμενο αναφοράς Ι, καλείστε να τοποθετηθείτε στο εξής ερώτημα: Θεωρείτε ότι….

Είδος κειμένου: Άρθρο

Πομπός: Μαθητής/Μαθήτρια

Μέσο: Εφημερίδα πανελλαδικής κυκλοφορίας

Αποδέκτης: Ευρύ αναγνωστικό κοινό

Όριο λέξεων: 350 λέξεις

5. Ποια η γνώμη σου σχετικά με την άποψη που διατυπώνεται από πολλούς σήμερα ότι ο άνθρωπος είναι όσο ποτέ άλλοτε ελεύθερος να αποφασίζει και να επιλέγει στη ζωή του όσα ο ίδιος επιθυμεί;

Είδος κειμένου: Επιχειρηματολογικό

Περίσταση επικοινωνίας: Αγώνας επιχειρηματολογίας

Ιδιότητα: Μαθητής/-ήτρια

6. Υπόθεσε ότι συμμετέχεις σε συζήτηση σε γνωστή σελίδα κοινωνικής δικτύωσης με θέμα την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων. Να εκθέσεις σε 300-400 λέξεις την προσωπική σου γνώμη σχετικά με το αν η ευγένεια είναι έμφυτη ή επίκτητη ιδιότητα.

Για την οργάνωση του κειμένου σου μπορείς να αξιοποιήσεις στοιχεία από τα κείμενα αναφοράς.

Παράδειγμα σύνταξης μαθητικής έκθεσης

Κείμενο

Δικαιοσύνη

Το περί δικαίου αίσθημά μας μπορεί να είναι ξεπερασμένο

     Όπως όλες οι υπόλοιπες αισθήσεις μας, η αίσθηση της δικαιοσύνης έχει κι αυτή πανάρχαιες εξελικτικές ρίζες. Η ανθρώπινη ηθικότητα διαμορφώθηκε στην πορεία εκατομμυρίων ετών εξέλιξης και προσαρμόστηκε στην αντιμετώπιση των κοινωνικών και ηθικών διλημμάτων που ανέκυπταν στη ζωή μικρών τροφοσυλλεκτικών ομάδων. Αν πάμε μαζί για κυνήγι κι εγώ σκοτώσω ένα ελάφι ενώ εσύ τίποτα, πρέπει να μοιραστώ μαζί σου τη λεία μου; Αν πας για μανιτάρια και γυρίσεις με το καλάθι σου γεμάτο, το γεγονός ότι είμαι πιο δυνατός από σένα μου επιτρέπει να σου αρπάξω τα μανιτάρια; Κι αν ξέρω ότι σχεδιάζεις να με σκοτώσεις, επιτρέπεται να ενεργήσω προληπτικά και να σου κόψω το λαρύγγι μέσα στη νύχτα;

     Επιφανειακά, τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει και τόσο από τότε που αφήσαμε την αφρικανική σαβάνα για τη μητροπολιτική ζούγκλα. Μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι τα ερωτήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα -ο εμφύλιος στη Συρία, η παγκόσμια ανισότητα, η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη- είναι τα ίδια ερωτήματα με παλιά, απλώς σε μεγαλύτερη κλίμακα. Αλλά πρόκειται για ψευδαίσθηση. Το μέγεθος μετράει, και από τη σκοπιά της δικαιοσύνης, όπως και από πολλές άλλες, δεν είμαστε καλά προσαρμοσμένοι στον κόσμο στον οποίο ζούμε.

     Δεν είναι πρόβλημα αξιών. Είτε κοσμικοί είτε θρησκευόμενοι, οι πολίτες του 21ου αιώνα έχουν άφθονες αξίες. Το πρόβλημα είναι η εφαρμογή αυτών των αξιών σε έναν περίπλοκο, παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Για όλα φταίνε τα μεγέθη. Η αίσθηση δικαιοσύνης των τροφοσυλλεκτών είχε συγκροτηθεί ώστε να αντιμετωπίζει διλήμματα που αφορούσαν τη ζωή μερικών εκατοντάδων ατόμων που ζούσαν σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. Όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε σχέσεις ανάμεσα σε εκατομμύρια ανθρώπους που κατοικούν σε ολόκληρες ηπείρους, η αίσθηση της ηθικής μας αφοπλίζεται. 

     Η δικαιοσύνη δεν χρειάζεται ένα σύνολο από αφηρημένες αξίες, αλλά και μια αντίληψη των συγκεκριμένων σχέσεων αιτίας και αποτελέσματος. Αν μαζεύατε μανιτάρια για να ταΐσετε τα παιδιά σας κι εγώ τώρα σας παίρνω με τη βία αυτό το καλάθι, πράγμα που σημαίνει ότι όλη σας η δουλειά πήγε στράφι και τα παιδιά σας θα πέσουν για ύπνο νηστικά, αυτό είναι άδικο. Είναι εύκολο να το συλλάβουμε αυτό, γιατί είναι εύκολο να δούμε τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος. Δυστυχώς, ένα έμφυτο χαρακτηριστικό του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας είναι ότι οι αιτιακές σχέσεις είναι εξαιρετικά διακλαδωμένες και περίπλοκες. Μπορεί να κάθομαι ειρηνικά στο σπίτι μου χωρίς να πειράζω κανέναν, αλλά σύμφωνα με τους αριστερούς ακτιβιστές είμαι συνεργός στις αδικίες που διαπράττουν οι ισραηλινοί στρατιώτες και έποικοι στη Δυτική Όχθη. Σύμφωνα με τους σοσιαλιστές, η άνετη ζωή μου βασίζεται στην παιδική εργασία σε άθλιες φάμπρικες του Τρίτου Κόσμου. Οι υπέρμαχοι των δικαιωμάτων των ζώων μου υπενθυμίζουν ότι η ζωή μου διαπλέκεται με το πιο απεχθές έγκλημα στην ιστορία – την καθυπόταξη δισεκατομμυρίων αγροτικών ζώων σε ένα βάρβαρο καθεστώς εκμετάλλευσης.

     Είμαι πραγματικά ένοχος για όλα αυτά; Δεν είναι εύκολο να το πούμε. Εφόσον για την επιβίωσή μου είμαι εξαρτημένος από ένα ασύλληπτο δίκτυο οικονομικών και πολιτικών δεσμών και εφόσον οι παγκόσμιες αιτιακές σχέσεις είναι τόσο πολύπλοκες, είναι δύσκολο να απαντήσω ακόμα και στο απλούστερο ερώτημα, όπως από πού προέρχεται το γεύμα μου, ποιος έφτιαξε τα παπούτσια που φοράω και τι κάνει το ασφαλιστικό μου ταμείο με τα χρήματα για τη σύνταξή μου.

[…]

     Το σύστημα είναι δομημένο με τέτοιο τρόπο, ώστε εκείνοι που δεν κάνουν καμία προσπάθεια μπορούν να παραμείνουν για πάντα στη μακάρια άγνοιά τους και εκείνοι που κάνουν την προσπάθεια δυσκολεύονται πάρα πολύ να ανακαλύψουν την αλήθεια. Πώς είναι δυνατόν να αποφύγω να κλέβω όταν το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα κλέβει διαρκώς για λογαριασμό μου και εν αγνοία μου; Δεν έχει σημασία αν κρίνεις τις πράξεις από τις συνέπειές τους (είναι κακό να κλέβεις γιατί κάνει το θύμα δυστυχισμένο) ή αν πιστεύεις σε κατηγορικά καθήκοντα που πρέπει να εκπληρώνονται ανεξάρτητα από τις συνέπειες (είναι κακό να κλέβεις γιατί το λέει ο Θεός). Το πρόβλημα είναι ότι έχει γίνει εξαιρετικά δύσκολο να μπορείς να καταλάβεις τι ακριβώς κάνεις.

     Η εντολή που απαγόρευε την κλοπή είχε διαμορφωθεί σε εποχές που η κλοπή σήμαινε να παίρνεις με τα ίδια σου τα χέρια αντικείμενα που δε σου ανήκαν. Σήμερα, ωστόσο, τα πιο σημαντικά επιχειρήματα σχετικά με την κλοπή αφορούν εντελώς διαφορετικά σενάρια. Ας υποθέσουμε ότι επενδύω 10.000 δολάρια σε μετοχές μιας μεγάλης πετροχημικής εταιρείας, η οποία μου δίνει μια επιστροφή 5% στην επένδυσή μου. Η εταιρεία είναι ιδιαίτερα επικερδής επειδή δεν πληρώνει εξωτερικά κόστη. Πετάει τοξικά απόβλητα σε ένα κοντινό ποτάμι χωρίς να νοιάζεται για τη ζημιά που προκαλεί στα περιφερειακά υδάτινα αποθέματα, στη δημόσια υγεία και στα άγρια ζώα της περιοχής. Χρησιμοποιεί τον πλούτο της για να απασχολεί μια στρατιά δικηγόρους που την προστατεύουν από κάθε αίτημα για αποζημιώσεις. Διατηρεί επίσης ομάδες πίεσης οι οποίες μπλοκάρουν κάθε προσπάθεια για ενίσχυση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας.

     Μπορούμε να κατηγορήσουμε την εταιρεία ότι «κλέβει το ποτάμι»; Και με μένα προσωπικά τι γίνεται; Δεν μπήκα ποτέ σε κάποιο ξένο σπίτι ούτε άρπαξα δολάρια από την τσάντα κάποιου. Δεν γνωρίζω πως αποκτά τα κέρδη της αυτή η εταιρεία. Ίσα που θυμάμαι ότι έχω κάποιες επενδύσεις σ’ αυτή. Είμαι, λοιπόν, ένοχος για κλοπή; Πώς μπορούμε να ενεργούμε ηθικά όταν δεν έχουμε τρόπο να γνωρίζουμε τα σχετικά γεγονότα;

     Μπορούμε να προσπαθήσουμε να αποφύγουμε το πρόβλημα υιοθετώντας μια «ηθική των προθέσεων». Το σημαντικό είναι η πρόθεσή μου, όχι τις πραγματικά κάνω ή το αποτέλεσμα αυτών που κάνω. Ωστόσο, σε έναν κόσμο όπου τα πάντα είναι αλληλένδετα, η υπέρτατη ηθική προσταγή είναι η προσταγή να γνωρίζουμε. Τα μεγαλύτερα εγκλήματα στη σύγχρονη ιστορία δεν έγιναν μόνο από μίσος και απληστία, αλλά ακόμα περισσότερο από άγνοια και αδιαφορία.

Yuval Noah Harari, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

ΘΕΜΑ

Στο κείμενο εξετάζεται η αίσθηση της δικαιοσύνης, όπως διαμορφώνεται στις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες. Με ποια κύρια προβλήματα έρχονται αντιμέτωποι οι πολίτες του σήμερα σε ό,τι αφορά το ζήτημα αυτό; Υπάρχει τρόπος να επιλυθούν τα προβλήματα αυτά;

Είδος κειμένου: Άρθρο

Πομπός: Μαθητής/Μαθήτρια

Μέσο: Εφημερίδα πανελλαδικής κυκλοφορίας

Αποδέκτης: Ευρύ αναγνωστικό κοινό

Όριο λέξεων: γύρω στις 400 λέξεις

Ιδέες/πληροφορίες & τεκμήρια του κειμένου αναφοράς που μπορούν να αξιοποιηθούν

Α΄ ζητούμενο

- Η ηθικότητα των ανθρώπων διαμορφώθηκε και προσαρμόστηκε από πολύ νωρίς σε ηθικά διλήμματα που αφορούσαν μικρές ομάδες.

- Οι σύγχρονοι πολίτες, αν κι έχουν ηθικές αξίες, δεν ξέρουν πώς να τις εφαρμόσουν σ’ έναν περίπλοκο, παγκοσμιοποιημένο κόσμο.

- Η προσπάθεια κατανόησης των σχέσεων ανάμεσα σ’ εκατομμύρια ανθρώπους διαφόρων ηπείρων αφοπλίζει την αίσθηση της ηθικής μας.

- Οι σχέσεις αιτίας και αποτελέσματος δεν είναι εύκολο να γίνουν αντιληπτές στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο, στο πλαίσιο του οποίου οι αιτιακές σχέσεις είναι εξαιρετικά διακλαδωμένες.

- Ο πολίτης του σήμερα είναι εξαρτημένος, για την επιβίωσή του, από ένα ασύλληπτο δίκτυο οικονομικών και πολιτικών δεσμών.

- Όσοι δεν προσπαθούν να μάθουν την αλήθεια μπορούν να παραμείνουν για πάντα στη μακάρια άγνοιά τους, ενώ κι εκείνοι που προσπαθούν δυσκολεύονται πάρα πολύ να ανακαλύψουν την αλήθεια.

- Το παράδειγμα με την επένδυση σε μια μεγάλη πετροχημική εταιρεία.

Β΄ ζητούμενο

- Μια προσπάθεια αποφυγής του προβλήματος έγκειται στην υιοθέτηση μιας «ηθικής των προθέσεων». Το σημαντικό είναι η πρόθεση του ατόμου, όχι τι πραγματικά κάνει ή το αποτέλεσμα αυτών που κάνει.

- Σ’ ένα κόσμο όπου όλα είναι αλληλένδετα, η υπέρτατη ηθική προσταγή είναι η προσταγή να γνωρίζουμε.

Ένοχοι λόγω αδράνειας. Αδρανείς λόγω άγνοιας!

     Λίγες μόλις δεκαετίες πριν κάθε πολίτης μπορούσε να αισθάνεται ηθικά ακέραιος με το να συμπεριφέρεται δίκαια και έντιμα απέναντι στους ανθρώπους του άμεσου περιβάλλοντός του. Πλέον, όμως, κάτι τέτοιο δεν επαρκεί, εφόσον στο πλαίσιο του παγκοσμιοποιημένου κόσμου υπάρχει μεγάλος βαθμός αλληλεξάρτησης ακόμη και μεταξύ ατόμων που κατοικούν σε διαφορετικές ηπείρους. Κάθε πολίτης αποκτά, έτσι, ευρύτερη ευθύνη, καθώς κρίνεται για τις πράξεις και τις παραλείψεις του απέναντι σε κρίσιμα ζητήματα -τοπικά ή διεθνή-, τα οποία είτε τα έχει υπόψη του είτε όφειλε να τα γνωρίζει.

     Η διεύρυνση της ευθύνης του ατόμου σε γεωγραφικό επίπεδο συνιστά, επομένως, ένα πρώτο βασικό πρόβλημα για τους πολίτες του σήμερα, εφόσον αίφνης συνειδητοποιούν πως οφείλουν να πάρουν θέση ακόμη και για αδικίες που συμβαίνουν σε άλλα κράτη. Μια αλλαγή που θέτει σε δοκιμασία μέσα τους την αίσθηση της δικαιοσύνης, καθώς δεν είναι πάντοτε εμφανής η δική τους άμεση σχέση με το όσα διαδραματίζονται σε κάποιο μακρινό μέρος. Λόγω της παγκοσμιοποίησης, ωστόσο, διαμορφώνονται συνθήκες ικανές να εκμηδενίσουν το άλλοθι της απόστασης. Η αγορά, για παράδειγμα, προϊόντων μιας ξένης εταιρείας που εκμεταλλεύεται ανήλικους εργαζομένους, εγείρει το θέμα της συνενοχής.

     Συγχρόνως, μάλιστα, οι πολίτες βρίσκονται συχνά αντιμέτωποι με ένα πρόσθετο αίσθημα ενοχής, διότι συνειδητοποιούν πόσο δύσκολο τους είναι να γνωρίζουν την αλήθεια για την πραγματική δράση ποικίλων φορέων, εταιρειών, κρατών και ανθρώπων. Έτσι, πλάι στις αδικίες εκείνες που δημοσιοποιούνται και για τις οποίες τούς δίνεται η ευκαιρία να εκδηλώσουν τη διαμαρτυρία τους, υπάρχουν και πολλές άλλες που παραμένουν αφανείς.

     Τα προβλήματα αυτά είναι ουσιώδη και ταλανίζουν σε ηθικό επίπεδο πολλούς ανθρώπους, χωρίς να υπάρχει κάποια λύση, παρά μόνο η ανάγκη παραδοχής πως στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο η αίσθηση της δικαιοσύνης οφείλει να διευρυνθεί σημαντικά. Εφόσον οι πολίτες καρπώνονται τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης, θα πρέπει να επωμιστούν και την ευθύνη που συνοδεύει τα οφέλη αυτά. Η δυνατότητα ενημέρωσης για το τι συμβαίνει σε παγκόσμιο επίπεδο, επιβάλλει και την ηθική υποχρέωση της αντίδρασης απέναντι σε κάθε πιθανή αδικία. Σημαίνει, επίσης, πως οι πολίτες οφείλουν να είναι υποψιασμένοι και να μην εφησυχάζουν, καθώς έχουν ήδη την επίγνωση πως σε πολλές περιπτώσεις οι αδικίες τελούνται εν κρυπτώ.

     Η συνεργασία κι η διαρκής επικοινωνία μεταξύ κρατών και πολιτών στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης δημιουργεί, εύλογα, νέα δεδομένα και σε ό,τι σχετίζεται με την αίσθηση της δικαιοσύνης. Υπ’ αυτή την έννοια, οφείλουμε να προσαρμοστούμε στις απαιτήσεις της νέας αυτής κοινωνικής πραγματικότητας και να κατανοήσουμε πως δεν μπορούμε να παραμένουμε απλοί θεατές των αδικιών, έστω κι αν αυτές διαδραματίζονται κάπου μακριά.

[Λέξεις: 403]