Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Προσωπική & Απρόσωπη Σύνταξη

Jane Davies 

 
Ν. Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Προσωπική & Απρόσωπη Σύνταξη
 
Η επιλογή μεταξύ προσωπικής ή απρόσωπης σύνταξης στο πλαίσιο ενός μη λογοτεχνικού κειμένου συνιστά μια ενδιαφέρουσα γλωσσική επιλογή, υπό την έννοια πως ο γράφων έχει τη δυνατότητα να επιλέξει αν θα δηλώσει/τονίσει το υποκείμενο ή όχι. Η δήλωση του υποκειμένου ενδέχεται να γίνεται με την πρόθεση να επαινεθεί το πρόσωπο για τη δράση του ή αντιθέτως με την πρόθεση να καταγγελθεί για κάποια αστοχία ή για το αρνητικό αποτέλεσμα της δράσης του.
 
θετική δήλωση: Ο καθηγητής προσέφερε σημαντικά εφόδια στους μαθητές του.
 
αρνητική δήλωση: Ο καθηγητής απέτυχε να δημιουργήσει κλίμα συνεργασίας στο τμήμα του.
 
Ο γράφων, ωστόσο, έχει τη δυνατότητα να αξιοποιήσει μια απρόσωπη έκφραση (π.χ. είναι ανάγκη, είναι ώρα, είναι καιρός) προκειμένου να αποφύγει τη δήλωση ενός προσώπου ως υποκειμένου και να δώσει, έτσι, έμφαση σε ό,τι, κατά τη γνώμη του, χρειάζεται να γίνει.
Με την πρόταση, για παράδειγμα, «Είναι ανάγκη να ενισχυθεί η προστασία των δασών», δίνεται έμφαση σε αυτό που πρέπει να συμβεί, στην ενίσχυση της προστασίας των δασών, και όχι στο ποιος θα πρέπει να το κάνει αυτό. Ο γράφων θεωρεί σημαντικό να δοθεί έμφαση στην απαιτούμενη ενέργεια και όχι στο υποκείμενο. Το υποκείμενο/ποιητικό αίτιο, ως εκ τούτου, μένει απροσδιόριστο (η κυβέρνηση, η τοπική αυτοδιοίκηση, οι ίδιοι οι πολίτες των επιμέρους περιοχών).
 
Οι απρόσωπες εκφράσεις σχηματίζονται συνήθως με το γ΄ ενικό πρόσωπο του ρήματος είμαι και ένα επίθετο ή ουσιαστικό π.χ. Είναι σίγουρο + ότι… Είναι κρίμα + που… Είναι ανάγκη + να… Είναι κακό + να… Είναι φανερό + ότι…
Υπάρχει φόβος + μήπως
 
Η αποφυγή δήλωσης του υποκειμένου μπορεί να επιτευχθεί είτε με την αξιοποίηση απρόσωπης έκφρασης είτε με τη χρήση ως υποκειμένου ενός αφηρημένου ουσιαστικού. Όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει στις ακόλουθες προτάσεις:
- «Είναι αναγκαία η αναβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας.»
- «Επείγει η βελτίωση του οικονομικού κλίματος.»
 
Ο γράφων ενδέχεται να μη θέλει να δηλώσει το υποκείμενο για διαφορετικό κάθε φορά λόγο. Ενδέχεται να επιθυμεί να δώσει έμφαση στην απαιτούμενη ενέργεια και όχι στο υποκείμενο, ώστε να μη λάβει το κείμενό του χαρακτήρα καταγγελίας ή πολιτικής αντιπαράθεσης είτε προκειμένου να αποφύγει την απόδοση ευθυνών σε συγκεκριμένα πρόσωπα. Ενδέχεται να μη γνωρίζει από ποιον ή από ποιους μπορεί να επιλυθεί το συγκεκριμένο ζήτημα που θέτει. Ενδέχεται, επίσης, να επιδιώκει τη διαμόρφωση ενός πιο ουδέτερου και αντικειμενικού ύφους, αποφεύγοντας την υπόδειξη συγκεκριμένων προσώπων.
 
Απρόσωπη Σύνταξη
Για τη δήλωση διαφορετικών προοπτικών του μηνύματος χρησιμοποιείται και η απρόσωπη σύνταξη.
Στις χρήσεις που χαρακτηρίζονται ως απρόσωπες, το γ΄ πρόσωπο του ρήματος είναι κενό σημασίας, δηλαδή δεν αναφέρεται σε κανένα αντικείμενο αναφοράς. Π.χ. Τον τελευταίο καιρό βρέχει.
Ο ομιλητής μπορεί να χρησιμοποιήσει ορισμένα ρήματα ως απρόσωπα προκειμένου να τοποθετήσει στο περιθώριο του μηνύματος τον μετέχοντα που δηλώνεται από το υποκείμενο.
Η διαφορά ανάμεσα στην απρόσωπη σύνταξη και στις προτάσεις με λεξικό υποκείμενο είναι η αλλαγή της προοπτικής του μηνύματος. Ο ομιλητής χρησιμοποιεί την απρόσωπη σύνταξη όταν θέλει να τοποθετήσει σε δεύτερη μοίρα τον μετέχοντα που δηλώνεται από το υποκείμενο της προσωπικής σύνταξης.
 
Τριτοπρόσωπα και απρόσωπα ρήματα
Τα περισσότερα ρήματα της Νέας Ελληνικής συνδυάζονται με πρόσωπο και λεξικό υποκείμενο. Μια μικρή κατηγορία ρημάτων εμφανίζει ιδιαιτερότητες ως προς τον συνδυασμό με το ρηματικό πρόσωπο και το λεξικό υποκείμενο: τα τριτοπρόσωπα και τα απρόσωπα ρήματα.
Τα τριτοπρόσωπα είναι ρήματα τα οποία συνδυάζονται μόνο με το γ΄ πρόσωπο. Πρόκειται για ρήματα ελλειπτικά ως προς τον σχηματισμό του προσώπου∙ π.χ. επείγει.
 
Κατεξοχήν τριτοπρόσωπα είναι τα ρήματα: πρέπει, πρόκειται, συμβαίνει, επείγει, έγκειται και ενδέχεται.
π.χ. Πρέπει να αποφοιτήσεις προτού είναι αργά.
 
Αρκετά ρήματα είναι τριτοπρόσωπα στη μεσοπαθητική φωνή: ανακοινώνεται, αποφασίζεται, διαδίδεται, εννοείται, επιδιώκεται, επιτυγχάνεται, πιστεύεται, συνάγεται, υπενθυμίζεται, υπονοείται, ψιθυρίζεται.   
 
Απρόσωπα είναι τα ρήματα που χρησιμοποιούνται χωρίς λεξικό υποκείμενο:
π.χ. Τον τελευταίο καιρό βρέχει και φυσάει ασταμάτητα.
 
Υποκείμενο του ρήματος είναι το γ΄ πρόσωπο, αλλά στις χρήσεις αυτές δεν εισάγει κάποιον μετέχοντα στη δράση ή την κατάσταση, γι’ αυτό τα ρήματα αυτά ονομάζονται απρόσωπα.
 
Τα περισσότερα από τα ρήματα αυτά αναφέρονται σε φυσικά φαινόμενα ή στην έναρξη χρονικών διαστημάτων: αστράφτει, βραδιάζει, βρέχει, βροντάει, δροσίζει, καλοκαιριάζει, νυχτώνει, ξημερώνει, σκοτεινιάζει συννεφιάζει, φθινοπωριάζει, φυσάει, φωτίζει, χιονίζει κ.ά.
Ορισμένα από τα ρήματα αυτά, εκτός από την απρόσωπή τους χρήση, εμφανίζονται σε άλλες χρήσεις τους με λεξικό υποκείμενο. Στην προσωπική χρήση μπορούν να χρησιμοποιηθούν και στα άλλα πρόσωπα:
Φυσάει βορειοανατολικός άνεμος.
 
Η απρόσωπη σύνταξη χρησιμοποιείται συχνά και με τα ρήματα που δηλώνουν αίσθηση ή συναίσθημα. Ο ομιλητής χρησιμοποιεί την απρόσωπη σύνταξη για να τοποθετήσει σε δεύτερη μοίρα τον μετέχοντα, που δηλώνει την αιτία-πηγή της αίσθησης ή του συναισθήματος (και ο οποίος δηλώνεται από το υποκείμενο της ενεργητικής διάθεσης). Με τα ρήματα αυτά η απρόσωπη σύνταξη πληροί την ίδια επικοινωνιακή λειτουργία με την παθητικοποίηση.
 
Δεν σε νοιάζει καθόλου για την υγεία σου; (απρόσωπη σύνταξη)
Δεν νοιάζεσαι καθόλου για την υγεία σου; (παθητικοποίηση)
 
Πηγές:
Χρ. Κλαίρης – Γ. Μπαμπινιώτης, Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Ελληνικά Γράμματα
Σ. Χατζησαββίδης – Α. Χατζησαββίδου, Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Διόφαντος

Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου & πρόθεση γράφοντος

Gilcan Mete
 
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου & πρόθεση γράφοντος
 
Σύμφωνα με τον νέο τρόπο εξέτασης του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας στη Γ΄ Λυκείου, δεν δίνονται ερωτήματα που στηρίζονται σε μεταγλωσσικούς όρους ή ζητούν την αναπαραγωγή τους, όπως είναι, για παράδειγμα, οι τρόποι ανάπτυξης παραγράφου. Μπορούν, ωστόσο, να τεθούν οι μεταγλωσσικοί όροι σε ερώτημα με διαφορετική διατύπωση, σαφή για τον μαθητή, με το οποίο ζητείται ο συσχετισμός ενός μεταγλωσσικού όρου με το θέμα, την πρόθεση του πομπού, το είδος του κειμένου κ.ά.
Οι τρόποι ανάπτυξης παραγράφου, επομένως, εξετάζονται ως προς το πώς υπηρετούν την πρόθεση του γράφοντος μέσω ερωτημάτων στην εκφώνηση των οποίων αναφέρεται ο χρησιμοποιούμενος τρόπος ανάπτυξης π.χ.: «Ποια νομίζετε ότι είναι η πρόθεση του συγγραφέα στη συγκεκριμένη παράγραφο του κειμένου; Πώς ο τρόπος της αιτιολόγησης με τον οποίο επέλεξε να την αναπτύξει υπηρετεί την πρόθεση αυτή;»
 
Ορισμός & Διαίρεση
 
1. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης του ορισμού υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων ενδέχεται να αξιοποιεί τον ορισμό για να προσδιορίσει με σαφήνεια την υπό διερεύνηση έννοια, αν θεωρεί πως αυτή δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή στο αναγνωστικό κοινό ή πως αποτελεί μια σχετικά νέα έννοια (νεολογισμός) με την οποία δεν έχουν εξοικειωθεί ακόμη επαρκώς οι πολίτες.
β) Ο ορισμός ενδέχεται, επίσης, να αξιοποιηθεί όταν ο γράφων θέλει να δώσει έμφαση ή να παρουσιάσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της έννοιας -ή του φαινομένου- που προσεγγίζει, προκειμένου να διασφαλιστεί ένας κοινός τόπος συνεννόησης με το αναγνωστικό κοινό.
γ) Ο ορισμός επιτρέπει στον γράφοντα να παρουσιάσει την υπό εξέταση έννοια και να λάβει αφορμή από συγκεκριμένες πτυχές της, ώστε να προχωρήσει στο περαιτέρω ξετύλιγμα του συλλογισμού του σχετικά με αυτή και το πώς πιθανώς επηρεάζει τη ζωή των πολιτών ή το κοινωνικό σύνολο εν γένει.  
δ) Μέσω του ορισμού -ιδίως αν αυτός εντοπίζεται στην αρχή του κειμένου- ο γράφων καθοδηγεί τον αναγνώστη σχετικά με τη βασική θεματική του κειμένου του, εφόσον ακολούθως υποδεικνύει από ποια οπτική ή ως προς τι θα εξετάσει την προσδιοριζόμενη έννοια.
 
2. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης της διαίρεσης υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων αξιοποιεί τη διαίρεση όταν η έννοια που προσεγγίζει είναι πολύπτυχη και χρειάζεται να αποσαφηνιστούν οι επιμέρους πτυχές της προκειμένου η ευρύτητά της να γίνει πληρέστερα κατανοητή από τον αναγνώστη.
β) Μέσω της διαίρεσης ο γράφων ενδέχεται να επιδιώκει την πληρέστερη δυνατή αποσαφήνιση της έννοιας, φανερώνοντας τη πολύπτυχη διάστασή της.
γ) Με βάση την παράμετρο που αξιοποιεί ως διαιρετική βάση ο γράφων ενδέχεται να επιδιώκει τη διάκριση συγκεκριμένων πτυχών ή ποιοτήτων της υπό διερεύνησης έννοιας, ώστε να κατανοεί ο αναγνώστης με ποιο κριτήριο προσεγγίζει την έννοια και ποιες πτυχές της σκοπεύει να προσεγγίσει περαιτέρω.
δ) Ο γράφων, αφού φανερώσει μέσω της διαίρεσης τις επιμέρους πτυχές της έννοιας -όπως αυτές προκύψουν ανάλογα με το κριτήριο που θα χρησιμοποιήσει ως διαιρετική βάση-, έχει ακολούθως τη δυνατότητα είτε να διερευνήσει σε βάθος μία μόνο πτυχή της έννοιας είτε -πιο συνοπτικά- όλες τις πτυχές της, ώστε να οδηγηθεί σε μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση του υπό διερεύνηση φαινομένου.
ε) Η διαίρεση, πάντως, όπως και ο ορισμός, επιτρέπουν στον γράφοντα την καλύτερη αποσαφήνιση της εξεταζόμενης έννοιας, εφόσον δηλώνονται οι πτυχές της (διαίρεση) ή τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα (ορισμός).  
 
Παράδειγμα παραγράφου που αναπτύσσεται συνδυαστικά με ορισμό και διαίρεση:
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η τηλεργασία (οριστέα έννοια) μπορεί να οριστεί ως η μορφή εργασίας (γένος) που εκτελείται από ένα άτομο κυρίως ή σε ένα σημαντικό μέρος της, σε τοποθεσίες εκτός του παραδοσιακού εργασιακού χώρου, για έναν εργοδότη ή πελάτη, και η οποία περιλαμβάνει τη χρήση των τηλεπικοινωνιών και προηγμένων τεχνολογιών πληροφόρησης ως ένα ουσιαστικό και κεντρικό χαρακτηριστικό της εργασίας (ειδοποιός διαφορά). Οι δύο βασικοί τρόποι τηλεργασίας (διαιρετέα έννοια) είναι είτε κάποιος να είναι υπάλληλος σε έναν εργοδότη είτε ελεύθερος επαγγελματίας (ως διαιρετική βάση εννοείται η εργασιακή σχέση υπό την οποία υλοποιείται η τηλεργασία). Στην πρώτη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι μόνιμα συνδεδεμένος με το δίκτυο των εργοδοτών, η εργασιακή του ζωή είναι πολύ περισσότερο ελεγχόμενη μέσω της τεχνολογίας και έχει πολύ λιγότερη ευελιξία ως προς τον τρόπο που θα οργανώσει τον εργάσιμο χρόνο του. Στη δεύτερη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι πολύ περισσότερο ελεύθερος να καθορίσει τον ρυθμό εργασίας του εκτελώντας την εργασία του στον προσωπικό του υπολογιστή και συνδεόμενος μόνο, όταν είναι απαραίτητο, με το δίκτυο της επιχείρησης, το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλά επαγγέλματα (είδη της διαίρεσης).
 
Παραδείγματα
 
3. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης των παραδειγμάτων υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων ενδέχεται να αξιοποιεί τα παραδείγματα ως μέσο για να επεξηγήσει και να αποσαφηνίσει κάποια άποψη/διαπίστωση ή ιδέα που εκφράζει στο πλαίσιο της παραγράφου, ώστε ο αναγνώστης να κατανοήσει πληρέστερα το συλλογισμό του.
β) Ο γράφων ενδέχεται να αξιοποιεί τα παραδείγματα ως τεκμήρια προκειμένου να υποστηρίξει την άποψή του και να την καταστήσει, έτσι, πιο πειστική.
γ) Με τη χρήση των παραδειγμάτων ο γράφων απομακρύνεται από τη θεωρητική προσέγγιση ενός θέματος και οδηγείται σε πιο συγκεκριμένες και οικείες αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, καθιστώντας κατ’ αυτό τον τρόπο το κείμενό του πιο ενδιαφέρον, πιο οικείο και πιο εύληπτο.
 
Χρήση παραδειγμάτων ως μέσου επεξήγησης:
 Μια δεύτερη περιοχή αναζήτησης στο μοντέλο κατανάλωσης αφορά την ενίσχυση της ομαδικής έναντι της ατομικής κατανάλωσης, με στόχο τις συνέργειες και τη μείωση του ατομικού χρόνου και κόπου. Ένα απλό παράδειγμα, εδώ, είναι η χρήση των δημόσιων μέσων μεταφοράς έναντι του ιδιωτικού αυτοκινήτου ή η φροντίδα δύο παιδιών διαφορετικών οικογενειών από μία παιδοκόμο.
[Δ. Μπουραντάς]
 
Αξιοποίηση παραδειγμάτων ως μέσου τεκμηρίωσης:
Επιπλέον, κοινωνικά ζητήματα - όπως το θέμα της ειρήνης - είναι συνυφασμένα με την περιβαλλοντική εκπαίδευση, για τους παρακάτω λόγους: πρώτον, όλο και συχνότερα εμφανίζονται περιπτώσεις, κατά τις οποίες η οικονομική ανάπτυξη υπονομεύει βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, όπως π.χ. το δικαίωμα της διαβίωσης σ’ ένα υγιεινό περιβάλλον, το δικαίωμα της απόλαυσης ενός φυσικού τοπίου, τα δικαιώματα του πεζού και του ποδηλάτη μπροστά στην ογκούμενη κυριαρχία του αυτοκινήτου κτλ. Δεύτερον, παγκοσμίως εμφανίζεται όλο και πιο έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα σε διάφορες κοινωνίες και κράτη για τη νομή φυσικών πόρων, που τείνουν να γίνουν αγαθά εν ανεπαρκεία, όπως το πετρέλαιο ή το νερό. Τρίτον, μπροστά στους αναγκαίους περιορισμούς, π.χ. στην κατανάλωση φυσικών πόρων ή στην κυκλοφορία αυτοκινήτων, οι οποίοι είναι αναγκαίοι για μια οργάνωση της ζωής σύμφωνα με τις οικολογικές επιταγές, η περιβαλλοντική εκπαίδευση παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο, πληροφορώντας τον πληθυσμό και δημιουργώντας συναίνεση σε πιθανές μη δημοφιλείς αποφάσεις.
[Αλέκος Γεωργόπουλος]
 
Αιτιολόγηση
 
4. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης της αιτιολόγησης υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
 
α) Η αιτιολόγηση αξιοποιείται κυρίως ως μέσω για την τεκμηρίωση μιας άποψης του γράφοντος. Αποσκοπεί, δηλαδή, στην πειθώ και υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος να παρουσιάσει με επαρκή στήριξη/τεκμηρίωση τις απόψεις του.  
β) Με την αιτιολόγηση ο γράφων επεξηγεί στον αναγνώστη για ποιους λόγους υποστηρίζει μια συγκεκριμένη ιδέα/άποψη, η οποία σε πρώτη ανάγνωση ενδέχεται να του προξενεί απορία σχετικά με το γιατί ο συγγραφέας έχει οδηγηθεί σε αυτή.
 
Παράδειγμα αξιοποίησης της αιτιολόγησης
… Παντού, τα γεγονότα υποτίθεται ότι εμφανίζονται όπως πραγματικά είναι χωρίς στρεβλώσεις, ανακριβείς προσθήκες ή σκόπιμες παραλείψεις.
Η εικόνα είναι ειδυλλιακή αλλά εξωπραγματική. Γιατί παραγνωρίζει τη σημασία της παρουσίασης του γεγονότος: το ίδιο γεγονός, χωρίς καμιά αλλοίωση, έχει διαφορετική επίπτωση στη λεγόμενη κοινή γνώμη, ανάλογα με το πώς θα παρουσιασθεί. Άλλη σημασία αποκτά το γεγονός που παρουσιάζεται στην πρώτη σελίδα (ή στην αρχή της ροής των ειδήσεων) κι άλλη αυτό που πνίγεται σε κάποια εσωτερική σελίδα (ή ανάμεσα σε άλλες ειδήσεις), άλλη το γεγονός που θεωρείται άξιο να υπογραμμισθεί με πολύ χώρο ή χρόνο κι άλλη εκείνο που κάπου αναφέρεται παρενθετικά και συνοπτικά. Ακόμα, το μέγεθος των τυπογραφικών στοιχείων ή ο τίτλος, ο τόνος της φωνής του εκφωνητή ή του παρουσιαστή μπορούν να κάνουν το ίδιο γεγονός να φαίνεται διαφορετικό.
[Γ. Κουμάντος]
 
Αναλογία
 
5. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης της αναλογίας υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων αξιοποιεί την αναλογία όταν επιδιώκει να παρουσιάσει με απλό και παραστατικό τρόπο μια έννοια το περιεχόμενο της οποίας είτε δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό είτε είναι σχετικά απαιτητικό στην κατανόηση. Παραλληλίζει, έτσι, τη λιγότερο γνωστή (ή δύσληπτη) έννοια με μια περισσότερο γνωστή και οικεία, αναδεικνύοντας τις μεταξύ τους ομοιότητες και αποσαφηνίζοντας με αυτό τον τρόπο τις πιο απαιτητικές -ή λιγότερο γνωστές- πτυχές της έννοιας που θέλει να επεξηγήσει και να παρουσιάσει.
β) Με δεδομένο το γεγονός πως συχνά η αναλογία έχει μεταφορικό χαρακτήρα, καθώς οι έννοιες που παραλληλίζονται μεταξύ τους δεν έχουν κάποια πραγματική σχέση μεταξύ τους, ο λόγος αποκτά στοιχεία ποιητικότητας και το κείμενο κερδίζει σε παραστατικότητα και γίνεται πιο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη.
 
Παράδειγμα αξιοποίησης της αναλογίας
Η εξάπλωση μιας επιδημικής αρρώστιας γίνεται όπως και η εξάπλωση μιας πυρκαγιάς. Η φωτιά ξεκινάει από ένα περιορισμένο σημείο του δάσους καίγοντας τα γύρω ξερόχορτα∙ ύστερα υψώνεται στα χαμηλά ξερόκλαδα των δέντρων, κατόπιν αναρριχιέται απειλητική στα ψηλά φυλλώματα των κοντινών δέντρων και, τέλος, βοηθούμενη από τον αέρα, αρχίζει και παίρνει διαστάσεις, καταβροχθίζοντας με τις πύρινες γλώσσες της τα δέντρα που βρίσκονται στην πορεία της. Κάπως έτσι ξεφαντώνει και η επιδημία: αρχικά εμφανίζεται σ’ ένα δύο αρρώστους∙ ύστερα κολλάει στους πιο ευαίσθητους ή λιγότερο υγιείς συγγενείς τους∙ κατόπιν εισβάλλει στα μικρά παιδιά και στους γέρους της γειτονιάς∙ τέλος, παίρνει ανεξέλεγκτα διαστάσεις σκορπίζοντας τρόμο, ρίγη, εμετούς και πυρετούς σ’ όλη τη χώρα.
(Κ. Ν. Πετρόπουλος, Έκφραση – Έκθεση, Α΄ Λυκείου)
 
Σύγκριση – αντίθεση
 
6. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης της σύγκρισης - αντίθεσης υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων αξιοποιεί τη σύγκριση – αντίθεση προκειμένου να αναδείξει τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα σε δύο έννοιες (αντιλήψεις, τρόπους συμπεριφοράς, χρονικές περιόδους κ.ά.).  
β) Αν ο γράφων συγκρίνει διαφορετικές χρονικές περιόδους μεταξύ τους (παρόν – παρελθόν) ενδέχεται να επιδιώκει την ανάδειξη των βελτιώσεων που έχουν προκύψει με την πάροδο των χρόνων ή, αντιθέτως, την επιδείνωση μιας κατάστασης, ώστε ο αναγνώστης είτε να αντιληφθεί την πρόοδο που έχει επιτευχθεί σε έναν ορισμένο τομέα είτε -αντιθέτως- τη χειροτέρευση μιας κατάστασης.
γ) Αν ο γράφων συγκρίνει διαφορετικά κράτη ή διαφορετικούς πολιτισμούς μεταξύ τους ενδέχεται να επιδιώκει είτε την ανάδειξη των διαφορών εκείνων που καθιστούν ένα κράτος πιο αποτελεσματικό από το άλλο, είτε απλώς την παρουσίαση του διαφορετικού τρόπου σκέψης μεταξύ διαφορετικών εθνοτήτων και πολιτισμικών περιβαλλόντων.
 
Παράδειγμα αξιοποίησης της σύγκρισης – αντίθεσης
Στη Βρετανία είχα αρκετές φορές διαβάσει ή παρακολουθήσει συνεντεύξεις μουσουλμάνων γυναικών που υποστήριζαν ότι ο τρόπος ζωής τους είναι προσωπική τους επιλογή που κανείς δεν τους τον έχει επιβάλει. Οι γυναίκες αυτές, φορώντας τη χαρακτηριστική μπούρκα, που συνήθως εκλαμβάνεται από μη μουσουλμάνους ως σύμβολο της γυναικείας υποταγής, ισχυρίζονταν ότι οι νόμοι του Ισλάμ δεν τις καταπιέζουν αλλά τις προστατεύουν και ότι οι άνδρες τις αγαπούν περισσότερο απ’ ό,τι τις γυναίκες που έχουν μεγαλώσει με δυτικά πρότυπα. Χρησιμοποιούσαν συνήθως ως παράδειγμα ότι οι μη μουσουλμάνοι «επιτρέπουν» στις γυναίκες να εκθέτουν το σώμα τους, από αδιαφορία ή διάθεση να τις εκμεταλλευτούν, σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους που τιμούν τις γυναίκες τους με ολοκληρωτική πίστη και αφοσίωση.
[Εύα Στάμου]
 
Αίτιο – αποτέλεσμα
 
7. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης του αιτίου – αποτελέσματος υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Με την παρουσίαση των αποτελεσμάτων/συνεπειών που έχει ένα αίτιο/φαινόμενο ή αντιστρόφως με την ανάδειξη των αιτίων που οδηγούν σε κάποιο αποτέλεσμα, ο γράφων έχει τη δυνατότητα να φανερώσει την αιτιακή σχέση ανάμεσα σε αίτια και συνέπειες, ώστε να επιτρέψει στους αναγνώστες να αντιληφθούν το πώς μια ορισμένη δράση τους οδηγεί σε συγκεκριμένα αρνητικά -ή θετικά- αποτελέσματα.
β) Με αυτό τον τρόπο ανάπτυξης ο γράφων ενδέχεται να επιδιώκει την ανάδειξη των πολλαπλών αιτιών που οδηγούν σε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα/πρόβλημα, ώστε να καταστήσει εμφανή τη δυσκολία επίλυσής του ή το εύρος των δράσεων που απαιτούνται για την αντιμετώπισή του.
γ) Αντιστρόφως, ο γράφων ενδέχεται να επιδιώκει την ανάδειξη του πλήθους των συνεπειών που προκύπτουν από ένα μόλις αίτιο, ώστε να τονίσει έτσι τη σοβαρότητα του ζητήματος αυτού.
 
Παράδειγμα αξιοποίησης αιτίου – αποτελέσματος
Ένα καίριο πρόβλημα (αποτέλεσμα) της ελληνικής εκπαίδευσης είναι η απομάκρυνση - ψυχική και συναισθηματική- τού μαθητή από το σχολείο. Αυτό συμβαίνει στο ελληνικό σχολείο (αίτια) είτε λόγω τού καταπιεστικού προγράμματος είτε λόγω της συναίσθησης των μαθητών ότι τελικά δεν μαθαίνουν στο σχολείο ό,τι θα τους είναι χρήσιμο είτε διότι αισθάνονται ότι λειτουργούν καθαρώς παθητικά, αναπαράγοντας απομνημονευτικά όγκους πληροφοριών χωρίς καμιά δική τους συμμετοχή, χωρίς βιβλιοθήκες, χωρίς κάτι που να τους τονώνει το ηθικό ή να τους προσφέρει δημιουργική απασχόληση, να τους αρέσει, να τους προσελκύει και να τους δίνει χαρά. Το γεγονός ότι τρέχουν ατέλειωτες ώρες στα φροντιστήρια για ξένες γλώσσες ή για τις Πανελλαδικές, ότι βλέπουν τους γονείς τους να ξοδεύουν πολλά χρήματα (που δεν έχουν), ενώ μαθαίνουν ότι η Παιδεία είναι δωρεάν(!), αυξάνει την ανησυχία τους και την έλλειψη εμπιστοσύνης στο σχολείο. Γενικά, έχουν την αίσθηση ότι το σχολείο, ιδίως το δημόσιο, είναι ξεχασμένο από την Πολιτεία, ενίοτε και από τη φροντίδα των δασκάλων τους, και ότι ελάχιστα παίρνουν από αυτό. Έχουν την οδυνηρή αίσθηση της χαμένης προσπάθειας και τού χαμένου χρόνου.
[Γιώργος Μπαμπινιώτης]

Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Σχολιασμός πολυτροπικών κειμένων (γελοιογραφίες, γραφήματα, αφίσες)

Naxart Studio

Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Σχολιασμός πολυτροπικών κειμένων (γελοιογραφίες, γραφήματα, αφίσες)
 
Το κείμενο (text) είναι η βασική μονάδα μέσω της οποίας η γλώσσα γίνεται διαπραγματεύσιμη, αφού η χρήση της γλώσσας για την παραγωγή, ανταλλαγή και ανάπτυξη νοημάτων δε γίνεται μέσω μεμονωμένων προτάσεων ή «ιδανικών» αποσπασμάτων λόγου, αλλά μέσω κειμένων. Η έννοια του κειμένου σήμερα έχει διευρυνθεί μέσω της πολυτροπικότητας, δηλαδή του συνδυασμού πολλών και διαφορετικών σημειωτικών τρόπων στην επικοινωνία. Επομένως, δεν υπάρχουν μόνο γλωσσικά κείμενα, αλλά και σημειωτικά ή πολυτροπικά, τα οποία συνδυάζουν γραπτό, προφορικό λόγο, εικόνες, ήχους, κινήσεις κ.ά.
Η αξιοποίηση, στο πλαίσιο της γλωσσικής διδασκαλίας, πολυτροπικών ή σημειωτικών κειμένων επιτρέπει τη διεύρυνση της ικανότητας των μαθητών να κατανοούν και να ερμηνεύουν τα ποικίλα ανάλογα μηνύματα που κατακλύζουν πλέον τις ιστοσελίδες, τα περιοδικά, τον χώρο της διαφήμισης, όπως και τις ενημερωτικές εκστρατείες διαφόρων οργανισμών. Η εξοικείωση, άρα, με τα σημειωτικά και τα πολυτροπικά κείμενα συνιστά καίριο εφόδιο για τη διαχείριση του σύγχρονου τρόπου μετάδοσης πληροφοριών, σχολιασμού της επικαιρότητας, ευαισθητοποίησης των πολιτών κ.λπ.
 
Διαδικασία προσέγγισης πολυτροπικών και σημειωτικών κειμένων

1. Η «ανάγνωση» ενός μη γλωσσικού κειμένου, όπως είναι, για παράδειγμα, η συγκεκριμένη γελοιογραφία που δεν περιέχει λεκτικό σχολιασμό, βασίζεται στην αναγνώριση του μηνύματος που επιχειρεί να περάσει ο δημιουργός της. Σύνηθες γνώρισμα των γελοιογραφιών αυτών αποτελεί η ξεκάθαρη και με σαφή τρόπο απόδοση του ζητήματος -προβλήματος, κοινωνικού φαινομένου- που επιδιώκουν να διακωμωδήσουν ή να στηλιτεύσουν, προκειμένου να προκαλέσουν προβληματισμό στους δέκτες του σχετικού μηνύματος.
Ξεκινάμε την παρατήρηση της εικόνας από τα πρόσωπα -ή σύμβολα- που παρουσιάζονται πιο ευδιάκριτα και κυριαρχούν σε αυτή. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, τα δύο παιδιά που ετοιμάζονται να μπουν στη θάλασσα, στο σώμα των οποίων διακρίνεται πως έχει παραμείνει λευκό και δεν έχει μαυρίσει από τον ήλιο το σημείο στο οποίο ακουμπούσαν τα χέρια τους για να ασχολούνται με το κινητό τους. Η υπερβολική αυτή παρουσίαση της αποτύπωσης του κινητού τηλεφώνου στο σώμα τους, υποδηλώνει πως πέρασαν πάρα πολλές ώρες καθηλωμένα με το τηλέφωνο στα χέρια τους, αδιαφορώντας για τη θάλασσα ή για τη συζήτηση και το παιχνίδι στην άμμο με τους φίλους τους.
Ακολούθως παρατηρούμε τα πρόσωπα ή τα αντικείμενα που συναποτελούν το φόντο της εικόνας, όσα, δηλαδή, βρίσκονται πίσω από τα κεντρικά πρόσωπα. Στη συγκεκριμένη εικόνα το φόντο -το βάθος της εικόνας- περιλαμβάνει το συνηθισμένο σκηνικό μιας παραλίας κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Με τη διαφορά πως όσοι βρίσκονται στις ξαπλώστρες -έφηβοι και παιδιά- είναι προσηλωμένοι στο κινητό τους, δεν συνομιλούν μεταξύ τους, ούτε επιδίδονται σε κάποιο καλοκαιρινό παιχνίδι στην άμμο.
Αποκωδικοποίηση μηνύματος: Το μήνυμα που επιχειρεί να περάσει ο γελοιογράφος, αποδίδεται με ιδιαίτερα δραστικό και σαφή τρόπο, παρά την έλλειψη κάποιου επεξηγηματικού λεκτικού σχολιασμού. Οι νέοι στις μέρες μας έχουν αποκτήσει μια σχέση εξάρτησης με το κινητό τους τηλέφωνο -και την τεχνολογία γενικότερα. Σε τέτοιο βαθμό, μάλιστα, ώστε προτιμούν την απόσυρση στον εικονικό κόσμο των έξυπνων τηλεφώνων από τη βίωση της πραγματικής ζωής. Έτσι, ακόμη και όταν βρίσκονται σε ένα ειδυλλιακό μέρος διακοπών και έχουν τη δυνατότητα να χαρούν τη θάλασσα, να συνομιλήσουν και να παίξουν με τους φίλους τους, εκείνοι επιλέγουν και πάλι την ενασχόληση με το κινητό τους τηλέφωνο. Κατά τρόπο οξύμωρο, επομένως, το έξυπνο τηλέφωνο αντί να λειτουργεί ως μέσο επικοινωνίας, αποτρέπει την ουσιώδη δια ζώσης επαφή με τους άλλους και οδηγεί περισσότερο σε μια ιδιότυπη μορφή κοινωνικής απομόνωσης.

2. Προσέγγιση γελοιογραφίας με λεκτικό κείμενο
Οι γελοιογραφίες που περιέχουν λεκτικό κείμενο λειτουργούν με διττό τρόπο, καθώς ένα μέρος του μηνύματος αποδίδεται μέσω της εικόνας και ένα -σημαντικότερο- μέρος αποδίδεται μέσω του λεκτικού κειμένου.
Πληροφορίες που αντλούνται από το σκίτσο: Η εικόνα του ηλικιωμένου «προφήτη», με τη μακριά λευκή γενειάδα, τον χιτώνα και το ξύλο που χρησιμοποιεί ως μπαστούνι, μάς παραπέμπει σε μια αρκετά προγενέστερη χρονική περίοδο, χαμηλότερης οικονομικής και μορφωτικής ανάπτυξης. Πρόκειται για τα χρόνια εκείνα, κατά τα οποία οι άνθρωποι, στην πλειονότητά τους αμόρφωτοι, ανέμεναν από «προφήτες» και «φωτισμένους» ανθρώπους καθοδήγηση, εφόσον οι ίδιοι δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν πλήρως τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις της εποχής τους.
Πληροφορίες που αντλούνται από το λεκτικό κείμενο: Η υπερβολική υπόσχεση, που κατά τρόπο ειρωνικό, δίνει ο προφήτης στους πολίτες, πως δε θα χρειάζεται πια να κοπιάζουν και να στεναχωριούνται, εφόσον τα χρήματα θα φυτρώνουν στα δέντρα, στη θέση των φύλλων, παραπέμπει στις υπερφίαλες -και συχνά εξόφθαλμα μη υλοποιήσιμες- υποσχέσεις που συνηθίζουν να δίνουν οι λαϊκιστές πολιτικοί προκειμένου να εξαπατήσουν τους πολίτες και να διασφαλίσουν την ψήφο τους.
Η απάντηση, άλλωστε, των πολιτών, που φανερώνει την ανυπομονησία τους για το πότε θα συμβεί το απρόσμενο αυτό γεγονός, συνιστά σαρκασμό εις βάρος των ευκολόπιστων εκείνων ανθρώπων, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να εμπιστευτούν κάθε τυχάρπαστο πολιτικό, όσο ανέφικτα και ανεδαφικά είναι τα όσα τους υπόσχεται. Έτσι, αντί της αναμενόμενης απαξίωσης των όσων υπόσχεται ο προφήτης, εκείνοι υποδέχονται τα λόγια του με ενθουσιασμό, χωρίς καν να σκεφτούν πως η «προφητεία» που τους δίνει είναι εξωπραγματική και μη υλοποιήσιμη.
Το σχόλιο του προφήτη: «Τ’ είν’ τούτοι, ρε!», με το οποίο εκφράζει την έκπληξή του απέναντι στο πόσο εύπιστοι είναι οι συγκαιρινοί του, απευθύνεται στους αποδέκτες του σκίτσου, γι’ αυτό και το πρόσωπο του προφήτη έχει στραφεί πια και κοιτάζει προς το μέρος του αναγνώστη. Ο προφήτης έκπληκτος από την πλήρη έλλειψη αντίληψης και επαφής με την πραγματικότητα των συμπολιτών του, στρέφεται προς τον αναγνώστη, για να συμμεριστεί κι εκείνος την απογοήτευσή του.
Αποκωδικοποίηση μηνύματος: Ο Αρκάς στηλιτεύει με χιουμοριστικό τρόπο τη διαχρονική τάση των Ελλήνων να παρασύρονται από τους λαϊκιστές και τις υποσχέσεις τους για εύκολες λύσεις όλων των προβλημάτων, χωρίς ποτέ να προβληματίζονται σχετικά με το πώς μπορούν να υλοποιηθούν τα όσα τους υπόσχονται οι πολιτικοί αυτοί. Πρόκειται για ένα κρίσιμο πρόβλημα, εφόσον η πολιτική εξουσία περνά συχνά στα χέρια ανήθικων πολιτικών, οι οποίοι δε διστάζουν να εξαπατήσουν τους πολίτες μόνο και μόνο για να πάρουν τον έλεγχο της χώρας, έστω κι αν δεν έχουν μήτε την πρόθεση, μήτε τη δυνατότητα να επιλύσουν τα χρονίζοντα προβλήματα της πολιτείας.
Επιδιώκει, επομένως, ο σκιτσογράφος να προβληματίσει τους πολίτες σχετικά με την ευπιστία τους, καθώς και για τη μη κριτική προσέγγιση των πολιτικών πραγμάτων που τους χαρακτηρίζει.

 Ποσοστό (%) ανεργίας κατά φύλο, Ιούνιος 2016 – 2021

Φύλο		2016	2017	2018	2019	2020	2021
Άνδρες		20,1	18,2	15,2	13,6	15,6	11,8
Γυναίκες		27,9	25,5	24,2	21,3	20,6	18,9
Σύνολο		23,6	21,4	19,2	17,0	17,8	15,0

 3. Προσέγγιση πίνακα με στατιστικά στοιχεία
Η συνήθης μορφή ενός πίνακα που περιέχει στατιστικά στοιχεία καθοδηγεί τον αποδέκτη για την ορθή ανάγνωσή του. Στο επάνω μέρος -εκτός πίνακα- δηλώνεται η ταυτότητα των στατιστικών στοιχείων και η χρονική περίοδος που αυτά καλύπτουν. Στην πρώτη αριστερή στήλη αναγράφεται λεκτικά το τι περιέχουν οι στήλες που ακολουθούν. Υπ’ αυτή την έννοια η ανάγνωση του πίνακα ξεκινά από την αρχική σειρά, στη συνέχεια ακολουθεί η πρώτη κάθετη στήλη στα αριστερά και κατόπιν η συγκριτική μελέτη των στατιστικών στοιχείων στις υπόλοιπες στήλες.
Η ταυτότητα της στατιστικής έρευνας: Ο συγκεκριμένος πίνακας, όπως δηλώνεται στην αρχική σειρά, καταγράφει το ποσοστό ανεργίας κατά φύλο από τον Ιούνιο του 2016 μέχρι και τον Ιούνιο του 2021. Πρόκειται, επομένως, για μια ετήσια καταγραφή, επί έξι συνεχόμενα χρόνια, των ποσοστών ανεργίας κατά φύλο, ώστε να διερευνηθεί η ύπαρξη κάποιας πιθανής ανισότητας μεταξύ τους.
Τα περιεχόμενα του πίνακα: Όπως δηλώνεται στην πρώτη κάθετη αριστερή στήλη, ο πίνακας είναι χωρισμένος ανά φύλο και αναγράφει το ποσοστό ανεργίας των ανδρών, το ποσοστό ανεργίας των γυναικών και το συνολικό ποσοστό ανέργων ανά έτος. Στην πρώτη οριζόντια στήλη αναγράφονται τα έτη -ανά Ιούνιο- και στην κάθετη στήλη κάτω από κάθε έτος τα ποσοστά ανεργίας κατά φύλο -αλλά και συνολικά- που αντιστοιχούν στο συγκεκριμένο έτος.
Τα στατιστικά στοιχεία του πίνακα: Η συγκριτική ανάγνωση των στατιστικών στοιχείων του πίνακα φανερώνει την ύπαρξη μιας σχετικά έντονης ανισότητας μεταξύ των δύο φύλων, εφόσον κάθε έτος το ποσοστό άνεργων ανδρών είναι μικρότερο από το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών. Κατά μέσο όρο, μάλιστα, η διαφορά μεταξύ τους κινείται περίπου στο 7%, με μέγιστο ποσοστό διαφοράς υπέρ των ανδρών το 2018 οπότε οι άνεργες γυναίκες ήταν 9% περισσότερες από τους άνεργους άνδρες και με τη μικρότερη διαφορά μεταξύ τους το 2020 οπότε το αντίστοιχο ποσοστό βρισκόταν στο 5%. Ενδιαφέρον, άλλωστε, παρουσιάζει το γεγονός πως η διαφορά αυτή δεν μοιάζει να επηρεάζεται από το κατά πόσο αυξάνεται ή μειώνεται το συνολικό ποσοστό ανέργων, καθώς ακόμη και τον Ιούνιο του 2021, οπότε και το συνολικό ποσοστό ανέργων βρισκόταν στο χαμηλότερο επίπεδο εξαετίας (15%), η διαφορά μεταξύ άνεργων γυναικών και άνεργων ανδρών ήταν σταθερά στο 7%.
Αποκωδικοποίηση μηνύματος: Αν ληφθεί υπόψη πως η καταμέτρηση των ανέργων αφορά τα πρόσωπα εκείνα που επιδιώκουν να βρουν απασχόληση και δεν το καταφέρνουν, και όχι τα πρόσωπα που επιλέγουν συνειδητά να απέχουν από την αναζήτηση εργασίας (άεργα), τότε γίνεται αντιληπτό πως η αγορά εργασίας τείνει να προτιμά περισσότερο τους άνδρες έναντι των γυναικών. Η πιο πρόσφατη σχετική καταγραφή (2021) είναι αρκετά εύλογη ως προς αυτό, καθώς τη στιγμή που η ανεργία στη χώρα έχει υποχωρήσει στο 15%, οι άνεργοι άνδρες καλύπτουν το 11,8% του ποσοστού αυτού -μειωμένο σχεδόν κατά 4% από την προηγούμενη χρονιά-, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών κινείται υψηλά στο 18,9% -μειωμένο μόλις κατά 2% από την προηγούμενη χρονιά-. Υπάρχει, άρα, μια σαφής ένδειξη ανισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα, εφόσον οι γυναίκες δυσκολεύονται πολύ περισσότερο να αποκατασταθούν επαγγελματικά σε σχέση με τους άνδρες και υφίστανται, έτσι, σε σαφώς μεγαλύτερο βαθμό τις συνέπειες της ανεργίας.

 
4. Προσέγγιση διαφημιστικής αφίσας κοινωνικού περιεχομένου
Πέρα από τις διαφημίσεις που επιδιώκουν την προώθηση κάποιου εμπορικού προϊόντας ή κάποιας υπηρεσίας, υπάρχουν και διαφημίσεις κοινωφελούς ενδιαφέροντος μέσω των οποίων επιδιώκεται η διασφάλιση οικονομικής ή εθελοντικής στήριξης για τη λειτουργία κοινωφελών οργανώσεων, όπως είναι στη συγκεκριμένη περίπτωση το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση (World Wide Fund for Nature -WWF), ο διεθνής μη κυβερνητικός οργανισμός που έχει ως στόχο την προστασία και την αποκατάσταση του περιβάλλοντος.
Ανάγνωση κεντρικού μηνύματος (σλόγκαν): Όπως σε κάθε διαφήμιση, έτσι και σε αυτή, έστω κι αν ο στόχος δεν είναι εμπορικής φύσης, υπάρχει ένα κεντρικό μήνυμα -σλόγκαν-, το οποίο αποσκοπεί στο να κεντρίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να εντυπωθεί στη σκέψη του, παρά τη συντομία του ή χάρη σε αυτή. Το σλόγκαν στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι πως: «Όσο υπάρχουν θηρία μπορούμε να κοιμόμαστε ήσυχοι…», το οποίο βασίζεται στον οξύμωρο χαρακτήρα του για να θέλξει την προσοχή. Η ύπαρξη των θηρίων -όσο κι αν αυτά είναι συνδεδεμένα με το φόβο- αποτελεί διασφάλιση πως το τοπικό ή και παγκόσμιο οικοσύστημα βρίσκεται σε ισορροπία, επιτρέποντας σε όλα τα ζώα -μικρότερα και μεγαλύτερα, ακίνδυνα ή επικίνδυνα- να συνεχίζουν να υπάρχουν. Η πιθανή εξαφάνιση των θηρίων, σημαίνει πως οι άνθρωποι θα πρέπει να ανησυχούν, εφόσον θα σηματοδοτείται σημαντική διαταραχή στη λειτουργία του οικοσυστήματος και κατ’ επέκταση σημαντική επιδείνωση της κατάστασης του φυσικού περιβάλλοντος, άμεσα εξαρτώμενο μέλος του οποίου είναι και οι άνθρωποι.
Παρατήρηση της εικόνας: Η εικόνα ενός λύκου που ουρλιάζει, αν και είναι στενά συνδεδεμένη με το αίσθημα του φόβου για τους ανθρώπους, στο πλαίσιο αυτής της ενημερωτικής εκστρατείας ευαισθητοποίησης, αποκτά έναν εντελώς διαφορετικό συμβολισμό. Οι άνθρωποι αντί να ανησυχούν βλέποντας μια αντίστοιχη εικόνα, θα έπρεπε να νιώθουν «ασφαλείς», διότι η ύπαρξη των θηρίων σημαίνει πως το φυσικό περιβάλλον διατηρεί ακόμη ικανά επίπεδα βιωσιμότητας για όλα τα ζώα.
Ανάγνωση του ενημερωτικού κειμένου: Η επιβλητική εικόνα του λύκου, όπως και το ευφυές σλόγκαν της αφίσας σχετικά με τη μεγάλη αξία των θηρίων, οδηγούν στο ενημερωτικό κείμενο που ολοκληρώνει τη διαφήμιση και επεξηγεί στον αποδέκτη τον ειδικότερο σκοπό της. «Περισσότερα από 1.000 είδη ζώων και 25.000 είδη φυτών απ’ όσα γνωρίζουμε απειλούνται με αφανισμό. Η εξαφάνισή τους απειλεί και τον ίδιο τον άνθρωπο. Βιότοποι -τόποι ζωής για πουλιά, ψάρια, φυτά και ανθρώπους- καταστρέφονται. Το νερό που πίνουμε, ο αέρας που αναπνέουμε, μολύνονται. Αυτή είναι η πορεία της καταστροφής του πλανήτη μας, αποτέλεσμα της παράλογης επέμβασης του ανθρώπου. Αυτή είναι η αιτία που οδήγηση στην ίδρυση του WWF (Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση), της μεγαλύτερης διεθνούς οργάνωσης για την προστασία του περιβάλλοντος. Ελάτε να δράσουμε μαζί τώρα. Μαζί μπορούμε να δώσουμε λύσεις. Υποστηρίξτε το WWF Ελλάς, στηρίξτε τη φύση και τη ζωή.»
Το κάλεσμα του Παγκόσμιου Ταμείου για τη Φύση προς τους πολίτες για οικονομική υποστήριξη, αποτελεί επί της ουσίας ένα κάλεσμα ουσιαστικής αντίδρασης απέναντι στο καταστροφικό έργο της ανθρώπινης απληστίας που πλήττει το φυσικό περιβάλλον, οδηγεί στον αφανισμό ζώων και φυτών, με απώτερο -φονικό- αποτέλεσμα την ανήκεστη διάσπαση της λειτουργίας του παγκόσμιου οικοσυστήματος, που θα θέσει σε κίνδυνο εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές. Οι άνθρωποι μένουν αδρανείς απέναντι στο γεγονός πως εξαφανίζονται ή κινδυνεύουν με εξαφάνιση ποικίλα είδη ζώων και φυτών, χωρίς να αντιλαμβάνονται πως η ανθρώπινη ζωή αποτελεί μέρος της ίδιας φυσικής αλυσίδας και εξαρτάται από αυτή. Κάθε ζώο που οδηγείται στον αφανισμό, φέρνει την ανθρωπότητα όλο και πιο κοντά αντιμέτωπη με τον δικό της ύστατο αγώνα για επιβίωση. 

Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Περίληψη κειμένου (Θεωρία & Παραδείγματα)

Variance Collections
 
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Περίληψη κειμένου (Θεωρία & Παραδείγματα)
 
Το πρώτο θέμα των εξετάσεων σχετίζεται με τα μη λογοτεχνικά κείμενα και αφορά στη συνοπτική νοηματική απόδοση από τους μαθητές και τις μαθήτριες μέρους ενός κειμένου ή τη συνοπτική απόδοση των απόψεων που διατυπώνονται σε ένα κείμενο για κάποιο ζήτημα.
 
Η περίληψη ή αλλιώς η συνοπτική απόδοση μέρους του κειμένου αναφοράς αποτελεί διαχρονικά βασική άσκηση των εξετάσεων, καθώς μέσω αυτής ελέγχονται σε ποικίλα επίπεδα οι ικανότητες των μαθητών. Ειδικότερα, ελέγχονται:
- Η ικανότητα των μαθητών να κατανοούν με επάρκεια το κείμενο αναφοράς, ώστε να αποδίδουν με ορθότητα τις ιδέες του γράφοντος.
- Η ικανότητα των μαθητών να εντοπίζουν τις κύριες ιδέες του προσδιορισμένου αποσπάσματος -ή εκείνες που σχετίζονται με ένα προσδιορισθέν ζήτημα-, προσπερνώντας τις επουσιώδεις πληροφορίες, ώστε να διαμορφώνουν ένα μεστό κείμενο που αποδίδει με πληρότητα τους κύριους συλλογισμούς/ιδέες του κειμένου αναφοράς.
- Η ικανότητα των μαθητών να συντάσσουν ένα δικό τους αυτόνομο κείμενο -έστω κι αν βασίζονται στις ιδέες ενός άλλου προσώπου-, καλά δομημένο, με εσωτερική συνοχή, ώστε η ανάγνωσή του να έχει τη ροή ενός πρωτότυπου κειμένου και όχι μιας άκαμπτης και ανεπιτυχούς συρραφής διάσπαρτων «αποσπασμένων» από άλλο κείμενο ιδεών.
Ας μη λησμονούμε πως το τελικό κείμενο ανήκει στον μαθητή, γι’ αυτό και οφείλει να διακρίνεται για την πληρότητά του, τη συνοχή του, την άρτια χρήση της γλώσσας, καθώς και για την επιτυχή ανασύνδεση των βασικών ιδεών του κειμένου αναφοράς.
 
Σύμφωνα με το Πρόγραμμα Σπουδών που δημοσιεύτηκε το 2019 και βρίσκεται ακόμη σε ισχύ, τα μη λογοτεχνικά κείμενα που αξιοποιούνται στις Πανελλαδικές εξετάσεις κινούνται σε πέντε γενικούς θεματικούς άξονες:
- Άμεσο κοινωνικό περιβάλλον (οικογένεια, σχολείο, παρέες –κοινωνικές ομάδες)
- Ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο (κοινωνικοί θεσμοί, αγορά εργασίας, θεσμοί εξουσίας, αξίες)
- Φυσικό περιβάλλον
- Ψηφιακό περιβάλλον
- Ταυτότητες (κοινωνικές, εθνικές, πολιτισμικές)
 
Περίληψη προσδιορισμένου τμήματος του κειμένου αναφοράς
 
Η μία εκδοχή της σχετική άσκησης είναι να ζητηθεί η συνοπτική απόδοση μέρους του κειμένου, να προσδιορίζεται, δηλαδή, από την εκφώνηση ποιο συγκεκριμένο κομμάτι του κειμένου οφείλουν να αποδώσουν συνοπτικά οι μαθητές (π.χ. τις τρεις πρώτες παραγράφους). Ανάλογα, πάντως, με την πυκνότητα των νοημάτων και την έκταση των παραγράφων, είναι πιθανό να ζητηθεί η συνοπτική απόδοση μόλις μία παραγράφου.
 
Η διαδικασία της περίληψης
1. Εντοπισμός κύριων εννοιών και βασικών συμπληρωματικών πληροφοριών
- Βασική προϋπόθεση για τη σύνταξη της περίληψης είναι η κατανόηση του προσδιορισμένου αποσπάσματος, για την επίτευξη της οποίας απαιτούνται αρκετές προσεκτικές αναγνώσεις του κειμένου. Προτού, επομένως, γίνει οποιαδήποτε άλλη ενέργεια, ο μαθητής θα πρέπει να αισθάνεται πως έχει κατανοήσει επαρκώς το απόσπασμα που καλείται να αποδώσει επιγραμματικά.
- Η συνοπτική απόδοση θεωρείται αποτελεσματική, όταν εμπεριέχονται σε αυτή οι κύριες ιδέες του προσδιορισμένου μέρους του κειμένου. Υπ’ αυτή την έννοια, επόμενο στάδιο για τη διαμόρφωση της περίληψης είναι ο εντοπισμός και η υπογράμμιση των κύριων ιδεών του κειμένου. Σύμφωνα, μάλιστα, με τις οδηγίες αξιολόγησης, η άσκηση λαμβάνει και τις 9 μονάδες που αντιστοιχούν στο περιεχόμενο, αν περιέχει όλες τις κύριες έννοιες, καθώς και σημαντικές συμπληρωματικές πληροφορίες.
Γίνεται, άρα, αντιληπτό πως απαιτείται αφενός η καλή κατανόηση του νοήματος, που θα επιτρέψει τον εντοπισμό τόσο των κύριων εννοιών, όσο και των αναγκαίων συμπληρωματικών πληροφοριών, και αφετέρου η δυνατότητα επιγραμματικής και μεστής διατύπωσης, ώστε τα σύνολο των απαραίτητων εννοιών και πληροφοριών να μπορούν να αποδοθούν μέσα στο περιορισμένο όριο λέξεων της σχετικής άσκησης.
- Αξίζει να προσεχθεί πως στη συγκεκριμένη άσκηση οι μαθητές οφείλουν να τηρούν το δοθέν όριο λέξεων, διότι η παραβίασή του οδηγεί σε αφαίρεση μονάδων.
 
2. Η εισαγωγική περίοδος της περίληψης
Το ξεκίνημα της περίληψης μπορεί να γίνει με δύο διαφορετικούς -βαθμολογικά ισότιμους- τρόπους. Στη μία περίπτωση μπορεί να αποδίδεται στην εισαγωγική περίοδο, κατά τρόπο συνοπτικό, το κεντρικό θέμα του αποσπάσματος, ενώ στην άλλη μπορεί να ξεκινά το κείμενο της περίληψης απευθείας από τις ιδέες του κειμένου, με τη συνοπτική απόδοση της πρώτης βασικής έννοιας. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση θεωρείται πως ο μαθητής ταυτίζεται με τον συγγραφέα του κειμένου αναφοράς.
- Η καταγραφή του βασικού θέματος του υπό πύκνωση αποσπάσματος, μπορεί να γίνει  με αναφορά στον συγγραφέα, οπότε επιλέγεται ενεργητική σύνταξη π.χ. Ο συγγραφέας (συντάκτης, αρθρογράφος, γράφων) διερευνά (εξετάζει, ελέγχει, επεξηγεί) τη σημασία της παιδαγωγικής διαδικασίας στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των νέων. Μπορεί, ωστόσο, να γίνει χωρίς αναφορά στον συγγραφέα, οπότε επιλέγεται παθητική σύνταξη π.χ. Στο απόσπασμα διερευνάται (εξετάζεται, ελέγχεται, επεξηγείται κ.λπ.) η σημασία της παιδαγωγικής διαδικασίας στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των νέων.
- Η καταγραφή του βασικού θέματος στην εισαγωγική περίοδο, αν και δημιουργεί την εντύπωση της πληρέστερης απόδοσης του νοήματος, γι’ αυτό και συχνά θεωρείται προτιμότερη επιλογή, δεν αποτελεί τον μόνο τρόπο έναρξης μιας περίληψης. Η περίληψη μπορεί να ξεκινά απευθείας από τις ιδέες του κειμένου, με συνοπτική απόδοση της πρώτης κύριας έννοιάς του (π.χ. Η επιρροή των ψευδών ειδήσεων έχει αυξηθεί στις μέρες μας, εφόσον η διάδοσή τους έχει διευκολυνθεί σημαντικά λόγω της ύπαρξης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.)
Προσέχουμε, άλλωστε, πως η Κεντρική Επιτροπή Εξετάσεων στις Ενδεικτικές της απαντήσεις δεν καταγράφει το κεντρικό θέμα του κειμένου, αλλά μόνο τις κύριες ιδέες του, εφόσον η απόδοση του κεντρικού θέματος -στο ξεκίνημα της περίληψης- δεν αποτελεί ζητούμενο της σχετικής άσκησης.
 
3. Η σύνδεση των κύριων εννοιών του κειμένου
Μία ουσιαστική πτυχή στη σύνταξη της περίληψης είναι η σύνδεση των επιμέρους εννοιών, η οργάνωση, δηλαδή, του κειμένου της περίληψης, η οποία βαθμολογείται με 7 μονάδες. Ζητούμενο, ως προς αυτή την πτυχή, είναι αφενός να χρησιμοποιηθούν κατάλληλα τεχνικές πύκνωσης ή/και παράφρασης για τη συνοπτική νοηματική απόδοση, και αφετέρου οι πληροφορίες να παρουσιάζονται λογικά, με συνοχή και συνεκτικότητα.
- Με δεδομένο το γεγονός πως στο πλαίσιο της περίληψης δεν επιτρέπεται η αντιγραφή φράσεων του κειμένου αναφοράς -εκτός κι αν πρόκειται για ειδικούς όρους-, ο μαθητής καλείται να αναδιατυπώσει -να παραφράσει- τις ιδέες του αρχικού κειμένου, ώστε αφενός να δοθούν με διαφορετικό λεκτικά τρόπο και αφετέρου, ώστε να αποδοθούν πιο επιγραμματικά. Αξίζει, βέβαια, να προσεχθεί πως η αναδιατύπωση/παράφραση δεν αποτελεί αυτοσκοπό και δεν θα πρέπει να οδηγεί τον μαθητή σε ακρότητες που έχουν ως αποτέλεσμα την αλλοίωση του νοήματος. Σημαντικότερο είναι το ζητούμενο της πύκνωσης προκειμένου να επιτευχθεί η επιγραμματικότητα, γι’ αυτό και οι μαθητές οφείλουν κυρίως να αναζητούν πιο περιεκτικούς τρόπους διατύπωσης των αρχικών ιδεών.
- Οι τεχνικές πύκνωσης είναι ποικίλες και αποσκοπούν στην όσο γίνεται πιο επιγραμματική διατύπωση των βασικών εννοιών του κειμένου. Ειδικότερα:
α) Ονοματοποίηση: Στο πλαίσιο αυτής της τεχνικής ρηματικές ενέργειες αποδίδονται με τη χρήση ονόματος παράγωγου από το αντίστοιχο ρήμα. Το παράγωγο ουσιαστικό εμπεριέχει την έννοια της δράσης, γι’ αυτό και με τη χρήση του, αν και απαλείφεται η ρηματική πρόταση, το νόημα παραμένει ίδιο.
Π.χ. Ο τρόπος με τον οποίο συμπεριφέρονται είμαι βέβαιος ότι δεν εκφράζει τον ίδιο τον πρωθυπουργό. = Η συμπεριφορά τους είμαι βέβαιος ότι δεν εκφράζει τον ίδιο τον πρωθυπουργό.
Παραπλήσια είναι και η τεχνική της αντικατάστασης των αναφορικών προτάσεων με ονόματα, μέσω των οποίων αποδίδεται συνοπτικά το ίδιο νόημα. Π.χ. Εκείνοι που συνεχώς παραβιάζουν τους νόμους… = Οι παραβάτες των νόμων.
 
β) Χρήση υπερωνύμων: Προκειμένου να αποδοθεί ένα σύνολο ομοειδών εννοιών πιο συνοπτικά, χρησιμοποιείται στη θέση τους μια ευρύτερη έννοια -υπερώνυμο- που τις εμπεριέχει όλες. Η καταγραφή, παράδειγμα, σε ένα κείμενο ποικίλων αθλητικών δραστηριοτήτων (π.χ. τρέξιμο, ποδόσφαιρο, μπάσκετ, άρση βαρών κ.λπ.), μπορεί να αποδοθεί επιγραμματικά με τη λέξη «αθλήματα».
 
γ) Χρήση μετοχών στη θέση προτάσεων: Οι μετοχές, όπως στο πλαίσιο της ονοματοποίησης τα ονόματα, έχουν τη δυνατότητα να αποδίδουν πιο συνοπτικά την ενέργεια που δηλώνεται με τη χρήση ρημάτων, εφόσον δεν απαιτείται η δημιουργία χωριστής πρότασης. Π.χ. Ας σημειώσουμε ότι η επέκταση των οικισμών/πόλεων γίνεται εις βάρος των εκτάσεων που είναι διαθέσιμες για την παραγωγή τροφής. = Επεκτείνοντας τις πόλεις μειώνουμε τις παραγωγικά αξιοποιήσιμες εκτάσεις.
 
Η πύκνωση, βέβαια, του κειμένου επιτυγχάνεται και μέσω της διαδικασίας διάκρισης των κρίσιμων εκείνων στοιχείων που οφείλουν να αποτυπωθούν στην περίληψη, από εκείνα που αποτελούν επουσιώδεις λεπτομέρειες και μπορούν να παραλειφθούν χωρίς να ζημιώνεται η πληρότητα του νοήματος. Αν, λόγου χάρη, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί στο κείμενό του παραδείγματα για να τεκμηριώσει μια άποψή του, στην περίληψη δεν μεταφέρουμε τα παραδείγματα, αλλά μόνο την ιδέα που επιχειρεί να στηρίξει με αυτά. Αντιστοίχως, αν ο συγγραφέας επαναλαμβάνει μια έννοια για λόγους έμφασης, στην περίληψη η έννοια αυτή θα καταγραφεί μία φορά.
 
Η διασφάλιση της συνοχής και της συνεκτικότητας του κειμένου της περίληψης διαδραματίζει καίριο ρόλο στη διαμόρφωση ενός άρτιου και αυτόνομου περιληπτικού κειμένου.
Αξίζει εδώ να διευκρινίσουμε τη σημασία των δυο αυτών όρων, οι οποίοι συχνά θεωρούνται ταυτόσημοι, αν και δεν είναι.
Συνοχή: Η εσωτερική σχέση που συνδέει σε επίπεδο μορφής τα επιμέρους στοιχεία ενός κειμένου με τέτοιον τρόπο, ώστε αυτό να αποτελεί οργανωμένο γλωσσικό σύνολο και όχι απλή παράθεση γλωσσικών στοιχείων.
Συνεκτικότητα: Η ιδιότητα ενός κειμένου να χαρακτηρίζεται από αλληλουχία των νοημάτων του, γεγονός που είναι απαραίτητος όρος για την κατανόηση του περιεχομένου του.
 
Η συνοχή του κειμένου επιτυγχάνεται με γραμματικά μέσα και με λεξιλογικά μέσα:
Γραμματικά:
- Αναφορά: αφορά τη σχέση ενός κειμενικού στοιχείου με ένα άλλο που προηγείται ή έπεται (π.χ. με τη χρήση αντωνυμιών).
- Αναφορά: αφορά τη σχέση ενός κειμενικού στοιχείου με ένα άλλο που προηγείται ή έπεται (π.χ. με τη χρήση αντωνυμιών).
- Έλλειψη: αφορά την παράλειψη μιας λέξης ή φράσης που μπορεί να εννοηθεί εύκολα απ’ όσα έχουν λεχθεί ή πρόκειται να λεχθούν.
- Υποκατάσταση: αφορά την αντικατάσταση κάποιου κειμενικού στοιχείου από άλλα, που κατευθύνουν στην αναζήτηση των πρώτων (π.χ. οι μεν … οι δε).
- Σύζευξη: αφορά τη σύνδεση ενοτήτων λόγου με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων και φράσεων που δηλώνουν προσθήκη, αντίθεση, αιτία, χρόνο κ.λπ.
 
Λεξιλογικά: αφορούν τη σημασιολογική σύνδεση λέξεων
[συνωνυμία, αντωνυμία, υπωνυμία = λέξεις των οποίων η σημασία αποτελεί μέρος της σημασίας άλλης -ευρύτερης νοηματικά- λέξης, του υπερωνύμου, υπερωνυμία = λέξεις των οποίων η σημασία είναι ευρύτερη της σημασίας άλλων λέξεων (υπωνύμων), για παράδειγμα η λέξη άνθος είναι υπερώνυμο των λέξεων τριαντάφυλλο και γαρύφαλλο.].
 
Μια βασική διαδικασία προκειμένου να διασφαλιστεί η εσωτερική συνοχή της περίληψης, όπως και η συνεκτικότητά της, είναι να διερευνηθεί από τη μεριά του μαθητή το ποια είναι η νοηματική σχέση που συνδέει μεταξύ τους τις κύριες έννοιες του αποσπάσματος που αποδίδει συνοπτικά. Ο ορθός προσδιορισμός της νοηματικής αυτής σχέσης θα του επιτρέψει αφενός να χρησιμοποιήσει τις κατάλληλες διαρθρωτικές λέξεις -ή τα κατάλληλα γραμματικά και λεξιλογικά μέσα- για την επίτευξη της συνοχής, όπως και την παρουσίαση με τη σωστή σειρά των ιδεών αυτών, ώστε να υπάρχει στο κείμενό του αλληλουχία και κατ’ επέκταση συνεκτικότητα. Ας σημειωθεί, μάλιστα, πως στο πλαίσιο της συνοπτικής απόδοσης δεν είναι αναγκαίο να παρουσιαστούν οι βασικές ιδέες με την ίδια σειρά που αυτές καταγράφονται στο κείμενο αναφοράς. Αν ο μαθητής θεωρεί πως μπορεί να διασφαλίσει την αλληλουχία της περίληψης αλλάζοντας τη σειρά των βασικών ιδεών, μπορεί να το κάνει.
Προσέχουμε, επίσης, πως οι χρησιμοποιούμενες διαρθρωτικές λέξεις, για την επίτευξη της συνοχής, θα πρέπει να συμβαδίζουν με την πραγματική νοηματική σχέση μεταξύ των ιδεών και όχι να υπηρετούν μια απλή παράθεση, όπως συχνά γίνεται με το τυπικό σχήμα (αρχικά, ύστερα, τέλος) που προϋποθέτει την ύπαρξη χρονικής σχέσης μεταξύ των ιδεών αυτών.
Καλό είναι, οπότε, να έχουν οι μαθητές κατά νου πως οι νοηματικές σχέσεις μεταξύ των εννοιών του κειμένου ενδέχεται να ποικίλουν: σχέσεις αντίθεσης, αιτιολόγησης, επεξήγησης, συμπεράσματος, προσθήκης κ.λπ., και να χρησιμοποιούν τις κατάλληλες κάθε φορά διαρθρωτικές λέξεις ή τα κατάλληλα γραμματικά ή λεξιλογικά μέσα για την επίτευξη της συνοχής.
Δοθείσης, μάλιστα, της μικρής πλέον έκτασης του περιληπτικού κειμένου -που κυμαίνεται από 50 έως 80 λέξεις ανάλογα με την έκταση του αποσπάσματος- η χρήση των διαρθρωτικών λέξεων οφείλει να γίνεται με φειδώ, διότι η υπερβολική χρήση τους υπονομεύει το φυσικό ξεδίπλωμα των νοημάτων και οδηγεί στη δημιουργία ενός φορτωμένου κειμένου, δίχως φυσικότητα, που φανερώνει την αγωνία για τη διασφάλιση της συνοχής του.  
 
Παράδειγμα συνοπτικής απόδοσης προσδιορισμένου τμήματος του κειμένου
 
Πώς μπορείς να σώσεις τον πλανήτη αλλάζοντας… γκαρνταρόμπα
 
     Τα ρούχα που φοράμε λένε πάντα ιστορίες. Τόσο για εμάς όσο και γι’ αυτά. Σκεφτείτε αν η δική τους ιστορία ήταν μια ιστορία απληστίας, τόνων αποβλήτων και ρύπανσης, κλιματικού χάους και εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Ποιος από εμάς θα ’θελε να τη μοιράζεται με τον κόσμο; Αυτή την ερώτηση απευθύνει στο καταναλωτικό κοινό, άνδρες και γυναίκες, η Ελληνική Πλατφόρμα για την Ανάπτυξη, η οποία μαζί με 24 εθνικές πλατφόρμες της κοινωνίας πολιτών από όλη την Ευρώπη και το European Environmental Bureau μάς καλεί να λάβουμε μέρος στην εκστρατεία για «Αλλαγή γκαρνταρόμπας» ζητώντας από τους ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αναλάβουν επείγουσα δράση για τις κοινωνικά και περιβαλλοντικά καταστρεπτικές πρακτικές της βιομηχανίας μόδας.
     Γιατί χρειάζεται να αλλάξουμε συνήθειες; Γιατί, όπως θυμίζει η Ελληνική Πλατφόρμα για την Ανάπτυξη, 43 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια πυρκαγιάς σε εργοστάσιο ενδυμάτων στο Νέο Δελχί. Περισσότεροι από 100 άνθρωποι φέρεται να κοιμούνταν στο εργοστάσιο, όταν η φωτιά ξεκίνησε σε μια μεγάλη αγορά χονδρικής, στην παλιά συνοικία της πόλης.[...] Πρόκειται για το τελευταίο από τα πάμπολλα δυστυχήματα που έχουν λάβει χώρα σε εργοστάσια παραγωγής ενδυμάτων στην Ινδία, στην Κίνα, στην Τουρκία, στο Μπανγκλαντές και αλλού, όπου χιλιάδες άνθρωποι, σε πολλές περιπτώσεις και παιδιά, εργάζονται κάτω από άθλιες συνθήκες, με πενιχρούς μισθούς και εξοντωτικά ωράρια, χωρίς καμία ασφάλεια.
     Παράλληλα, σύμφωνα με τη Διάσκεψη του ΟΗΕ για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (UNCTAD), η βιομηχανία της μόδας είναι η δεύτερη πιο ρυπογόνος βιομηχανία στον κόσμο. Σύμφωνα με το περιβαλλοντικό πρόγραμμα του ΟΗΕ, επίσης, το πλύσιμο των ρούχων μας απελευθερώνει πλαστικές μικροΐνες και άλλους ρύπους στο περιβάλλον, επιβαρύνοντας τους ωκεανούς, αλλά και το πόσιμο νερό.
     Πέρυσι, η πίεση αυξήθηκε σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης, για να επανεξετάσουν τις εβδομάδες μόδας, οι οποίες, σύμφωνα με ορισμένους παρατηρητές της μόδας, συνεχίζουν να προωθούν μια βιομηχανία υπεύθυνη για υπέρμετρη ρύπανση, με μεγάλο μερίδιο στην αλλαγή του κλίματος και, φυσικά, μια βιομηχανία που εκμεταλλεύεται τους εργαζομένους της.
     Όμως, τη σκυτάλη οφείλουν να πάρουν και οι ίδιοι οι καταναλωτές. Έχει βρεθεί ότι η παραγωγή ρούχων διπλασιάστηκε από το 2000 έως το 2014. Ο μέσος καταναλωτής αγόρασε 60% περισσότερα ρούχα το 2014 από ότι το 2000, αλλά κράτησε κάθε ρούχο μόνο μισό χρόνο.[..] Την ίδια στιγμή, λιγότερο από το 1% των ρούχων που παράγονται παγκοσμίως ανακυκλώνεται.
     Η μόδα μπορεί να πει μια διαφορετική ιστορία. Για μια κλωστοϋφαντουργία που «τρέχει» με καθαρή ενέργεια, όπου οι εργαζόμενοι θα νιώθουν ασφαλείς και η φύση δεν θα απειλείται. Για μια βιομηχανία που θα επαναχρησιμοποιεί τα μη τοξικά υλικά και τα ρούχα «για μια ζωή» θα είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση.
     Ήδη οι καταναλωτές αρχίζουν να αγοράζουν λιγότερο και με γνώμονα την ποιότητα. Είναι ώρα όμως για τις κυβερνήσεις να «αλλάξουν γκαρνταρόμπα» και να συμμετάσχουν στην παγκόσμια κινητοποίηση.
 
[Άρθρο από την εφημερίδα «Η Καθημερινή»]
 
Να αποδώσετε συνοπτικά (70-80 λέξεις) το περιεχόμενο των τριών πρώτων παραγράφων του κειμένου.
 
Το απόσπασμα αναφέρεται στην ανάγκη λήψης μέτρων για την αποτροπή της εργασιακής εκμετάλλευσης και τη μόλυνση του περιβάλλοντος που συνδέονται με την παραγωγή ρούχων. Πολλοί ευρωπαϊκοί φορείς επιδιώκουν την κινητοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προκειμένου να διακοπεί η περαιτέρω εξαθλίωση των εργαζομένων στον τομέα αυτό. Ενώ, κρίσιμη θεωρείται η παρέμβασή της και για την προστασία του περιβάλλοντος, εφόσον η βιομηχανία μόδας είναι από τις πλέον ρυπογόνες, αφού ακόμη και το πλύσιμο των ρούχων επιβαρύνει το νερό της γης με πλαστικά σωματίδια. 
[Λέξεις: 80]
 
2^η εκδοχή
Η παραγωγή ρούχων συνδέεται με τακτικές απληστίας και εργασιακής εκμετάλλευσης, αλλά και σημαντικής μόλυνσης του περιβάλλοντος. Για τον λόγο αυτό πολλοί ευρωπαϊκοί φορείς επιδιώκουν την κινητοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προκειμένου να διακοπεί η περαιτέρω εξαθλίωση των εργαζομένων στον τομέα αυτό, που ήδη θρηνούν πολλά θύματα. Κρίσιμη θεωρείται, άλλωστε, η παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και για την προστασία του περιβάλλοντος, εφόσον η βιομηχανία μόδας είναι από τις πλέον ρυπογόνες, αφού δημιουργεί τόνους αποβλήτων και επιβαρύνει τους ωκεανούς με πλαστικές μικροΐνες.
[Λέξεις: 79]
 
Συνοπτική απόδοση απόψεων που διατυπώνονται σε ένα κείμενο για κάποιο ζήτημα
 
Η δεύτερη εκδοχή της συγκεκριμένης άσκησης απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή από τη μεριά των μαθητών, καθώς πλέον δεν καθορίζεται κάποιο τμήμα του κειμένου, αλλά ζητείται η συνοπτική απόδοση απόψεων που εκφράζονται γενικά στο κείμενο για κάποιο θέμα. Καλούνται, επομένως, οι μαθητές να διαβάσουν πολύ προσεκτικά το κείμενο για να εντοπίσουν -και να υπογραμμίσουν- τις ζητούμενες απόψεις, σε όποιο σημείο του κειμένου κι αν βρίσκονται αυτές. Στην προκειμένη, δηλαδή, περίπτωση ενδέχεται οι ζητούμενες απόψεις να βρίσκονται διάσπαρτες σε διάφορες παραγράφους του κειμένου ή να καταγράφονται σε ένα μόνο σημείο του.
Η διαδικασία σύνταξης της περίληψης παραμένει κατά βάση ίδια, έστω κι αν το υλικό προς συνοπτική απόδοση πρέπει να εντοπιστεί από τον μαθητή. Δοθέντος, βέβαια, πως σε αυτή την περίπτωση προσδιορίζεται στην εκφώνηση της άσκησης το ζητούμενο θέμα -π.χ. οι απόψεις του γράφοντος για την αξία της μητρικής γλώσσας-, διευκολύνονται οι μαθητές στη σύνταξη της εισαγωγικής περιόδου, σε περίπτωση που θελήσουν να καταγράψουν σε αυτή το «κύριο» θέμα.
 
Παραδείγματα συνοπτικής απόδοσης απόψεων για κάποιο ζήτημα
 
Η αυτοεκτίμηση του παιδιού
     Αυτοεκτίμηση είναι η αξία που δίνουμε στον εαυτό μας, η γνώση και αίσθηση που έχουμε για όλα όσα θεωρούμε ότι είμαστε. Καλή αυτοεκτίμηση σημαίνει ότι έχεις μια υγιή εικόνα για τον εαυτό σου, μια ήρεμη αίσθηση ότι αξίζεις, ότι είσαι ικανός, μοναδικός, ότι σε αγαπάνε και νιώθεις γενικά ικανοποιημένος με τον εαυτό σου.
     Η καλή αυτοεκτίμηση είναι η προστασία του παιδιού απέναντι στις προκλήσεις της ζωής. Τα παιδιά που γνωρίζουν τις δυνατότητες και τις αδυναμίες τους και νιώθουν καλά με τον εαυτό τους, έχουν γενικά μεγαλύτερη ευκολία να διαχειριστούν συγκρούσεις και να αντισταθούν σε αρνητικές επιρροές. Συνήθως χαμογελούν πιο εύκολα, απολαμβάνουν τη ζωή, έχουν ρεαλισμό και αισιοδοξία. Αντίθετα, τα παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση έχουν την τάση να βιώνουν τις προκλήσεις με μεγάλος άγχος και απογοήτευση και δυσκολεύονται να βρουν λύσεις στα προβλήματα. Μπορεί να σκέφτονται π.χ. «Δεν είμαι καλός» ή «Δεν μπορώ να κάνω τίποτα σωστά», οπότε γίνονται παθητικά, αποσύρονται ή παθαίνουν κατάθλιψη. Όταν αντιμετωπίζουν μια νέα πρόκληση μπορεί να σκέφτονται αμέσως «Δεν μπορώ».
     Η αυτοεκτίμηση είναι πολύ σημαντικό στοιχείο για μια επιτυχημένη και χαρούμενη ζωή. Ένα άτομο μπορεί να έχει εξυπνάδα και ταλέντο αλλά λόγω χαμηλής αυτοεκτίμησης να μην πετυχαίνει τους στόχους του στην επαγγελματική ή προσωπική του ζωή.
     Η αυτοεκτίμηση αρχίζει να αναπτύσσεται πολύ νωρίς στη νηπιακή ηλικία και συνεχίζει να διαμορφώνεται μέχρι την ενηλικίωση. Από νωρίς το παιδί έχει την εμπειρία της επιτυχίας μετά από προσπάθεια και επιμονή. Καθώς προσπαθεί, αποτυγχάνει, ξαναπροσπαθεί, αποτυγχάνει ξανά και τελικά τα καταφέρνει, διαμορφώνει ιδέες για τις ικανότητές του. Ταυτόχρονα, δημιουργεί μια άποψη για τον εαυτό του με βάση τις αλληλεπιδράσεις που έχει με άλλους ανθρώπους. Γι’ αυτό η συμμετοχή του γονιού είναι θεμελιώδης στο να βοηθήσει το παιδί να διαμορφώσει μια σωστή και υγιή αντίληψη για τον εαυτό του. Οι γονείς μπορούν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη υγιούς αυτοεκτίμησης, δείχνοντας ενθάρρυνση και ικανοποίηση σε πολλούς τομείς. Καλό είναι να μην εστιάζουν σε έναν συγκεκριμένο τομέα, π.χ. στο να τα πάει καλά σε ένα τεστ ορθογραφίας, γιατί έτσι το παιδί μπορεί να συνδέσει την προσωπική του αξία με το βαθμό του τεστ.
     Τα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού είναι καθοριστικά, για να χτίσει την αυτοεκτίμησή του. Οι γονείς δεν μπορούν φυσικά να ελέγξουν όλα όσα βλέπει, ακούει ή σκέφτεται το παιδί, που ίσως επηρεάσουν την εικόνα που θα σχηματίσει για τον εαυτό του. Μπορούν όμως να κάνουν αρκετά πράγματα. Οι γονείς είναι οι πρώτοι και πιο σημαντικοί παιδαγωγοί, οπότε έχουν τη μεγαλύτερη επιρροή στη διαμόρφωση της αυτοεκτίμησης του παιδιού. Μπορούν να φτιάξουν ένα «αποθεματικό αυτοεκτίμησης», όπου το παιδί θα αποθηκεύει πολλά θετικά πράγματα για τον εαυτό του. Στα επόμενα χρόνια αυτό το αποθεματικό θα αντισταθμίσει τις αρνητικές εμπειρίες που αναπόφευκτα θα έχει. Οι σχέσεις που θα αναπτύξει το παιδί με άλλα μέλη της οικογένειας, με δασκάλους, φίλους και άλλους ενηλίκους θα επηρεάσουν φυσικά την αυτοεκτίμησή του περαιτέρω.
 
[Παναγιώτα Κυπραίου]
 
1. Να αποδώσετε συνοπτικά (60-70 λέξεις) τις απόψεις της γράφουσας σχετικά με τον ρόλο που διαδραματίζουν οι γονείς στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης του παιδιού.
 
Κύριες ιδέες:
- Τα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού είναι καθοριστικά για το χτίσιμο της αυτοπεποίθησής του.
- Οι γονείς είναι οι πρώτοι και πιο σημαντικοί παιδαγωγοί, γι’ αυτό μπορούν να βοηθήσουν το παιδί στη διαμόρφωση υγιούς αντίληψης για τον εαυτό του.
- Το επιτυγχάνουν αυτό με το να δείχνουν ενθάρρυνση και ικανοποίηση σε πολλούς τομείς. Καλό είναι να μην εστιάζουν σε έναν συγκεκριμένο τομέα.
- Οι γονείς δεν μπορούν φυσικά να ελέγξουν όλα όσα βλέπει, ακούει ή σκέφτεται το παιδί.
- Με τη συνδρομή των γονιών το παιδί αποκτά ένα «αποθεματικό αυτοπεποίθησης», το οποίο θα αντισταθμίσει μελλοντικά τις αρνητικές του εμπειρίες.
 
Ο ρόλος των γονέων στη διαμόρφωση της αυτοεκτίμησης του παιδιού είναι κρίσιμος, μιας και το χτίσιμό της ξεκινά από νωρίς. Με την έκφραση της ικανοποίησής τους για τις επιδόσεις του σε ποικίλους τομείς κι όχι σε κάποιον μεμονωμένο ενισχύουν τη θετική εικόνα για τον εαυτό του. Δεν μπορούν, βέβαια, να ελέγξουν κάθε αρνητική επίδραση, μπορούν όμως να θεμελιώσουν επαρκώς την αυτοπεποίθησή του, ώστε να διαχειριστεί αποτελεσματικότερα μελλοντικές δυσκολίες.
[Λέξεις: 68]
 
2. Να αποδώσετε συνοπτικά (50-60 λέξεις) το περιεχόμενο της 2^ης και της 3^ης παραγράφου του κειμένου («Η καλή αυτοεκτίμηση είναι… στην επαγγελματική ή προσωπική του ζωή.»).
 
Η υγιής αυτοεκτίμηση αποτελεί το μέσο διαχείρισης των απαιτήσεων του ανθρώπινου βίου. Τα παιδιά με αυτοπεποίθηση διαχειρίζονται ευκολότερα συγκρουσιακές καταστάσεις, έχουν επαρκείς αντιστάσεις σε αρνητικές ροπές και είναι θετικά απέναντι στη ζωή. Αντιθέτως, τα παιδιά που δεν έχουν αυτοπεποίθηση κυριεύονται από άγχος απέναντι στις δυσκολίες. Η αυτοπεποίθηση, άρα, είναι αναγκαία για τη διασφάλιση της ευτυχίας και της επιτυχίας στη ζωή.
[Λέξεις: 60]
 
Εικονικός κόσμος, πραγματικές συμπεριφορές
     […] Επί χιλιάδες χρόνια, οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις χτίζονταν αποκλειστικά και μόνο πάνω στην άμεση, τη διαπροσωπική επικοινωνία. Αλλά αυτό το άλλαξε η τεχνολογία, με την εφεύρεση τρόπων μετάδοσης των πληροφοριών (καμπάνες εκκλησιών, σήματα καπνού, βιβλία, τηλεβόες, ραδιόφωνο, τηλεόραση) και τρόπων εξ αποστάσεως επικοινωνίας από άτομο σε άτομο (γράμματα, τηλεγραφήματα, τηλεφωνήματα). Σήμερα, εκτός από την εντυπωσιακή προοπτική της κατοίκησης εικονικών κόσμων, καταπιανόμαστε και με άλλους τρόπους επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης, που ήδη θεωρούνται καινοτόμοι, αν και στην πραγματικότητα είναι άκρως εντυπωσιακοί: στέλνουμε σύντομα μηνύματα από το κινητό τηλέφωνο και το Twitter, χρησιμοποιούμε το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και τις υπηρεσίες παρουσίας και μηνυμάτων, γράφουμε σε ιστολόγια, ψάχνουμε στο Google, βλέπουμε βίντεο στο YouTube και δημιουργούμε επαφές στο Facebook, κάνοντας χρήση τεχνολογιών που δεν υπήρχαν πριν λίγα χρόνια. Εντούτοις ορισμένα πράγματα δεν τα αλλάζει η τεχνολογία.
     Η εφεύρεση κάθε νέας μεθόδου επικοινωνίας έχει συνεισφέρει σε έναν προβληματισμό που αναπτύσσεται εδώ και αιώνες σχετικά με το πώς η τεχνολογία επηρεάζει την κοινότητα. Οι απαισιόδοξοι έχουν εκφράσει την ανησυχία τους ότι οι νέοι τρόποι επικοινωνίας μπορούν να αποδυναμώσουν τους παραδοσιακούς τρόπους με τους οποίους έρχονται σε επαφή οι άνθρωποι, κάνοντάς τους να απομακρυνθούν από ένα ολόκληρο φάσμα προσωπικών αλληλεπιδράσεων με τους άλλους, που, σε παλαιότερες εποχές, ήταν ένα αναγκαίο και φυσιολογικό κομμάτι της ζωής μας. Οι αισιόδοξοι υποστηρίζουν ότι τέτοιου είδους τεχνολογίες απλώς αυξάνουν, επεκτείνουν και συμπληρώνουν τους παραδοσιακούς τρόπους με τους οποίους συνδέονται οι άνθρωποι.
     Στην περίπτωση του Διαδικτύου, συγκεκριμένα, οι υπέρμαχοί του έχουν υποστηρίξει ότι οι σχέσεις που αναπτύσσονται στο Διαδίκτυο δεν περιορίζονται από τη γεωγραφία και, ενδεχομένως, από ορισμένους δυσάρεστους παράγοντες σχετιζόμενους με τη ντροπαλότητα ή τις διακρίσεις. Επιπλέον, έχουν τονίσει το όφελος που προέρχεται από το είδος των ανώνυμων αλληλεπιδράσεων ευρείας κλίμακας, οι οποίες είναι πολύ δύσκολο να οργανωθούν στον πραγματικό κόσμο. Αντί να έχουμε προσωπικούς δεσμούς με μικρό αριθμό ανθρώπων, έχουμε πιο χαλαρούς δεσμούς με εκατοντάδες ή χιλιάδες ανθρώπους. Αντί απλώς να γνωρίζουμε τους φίλους μας, ίσως και τους φίλους των φίλων μας, μπορούμε να κοιτάξουμε πέρα από τον κοινωνικό μας ορίζοντα και να δούμε ακόμη και σχηματικές απεικονίσεις της θέσης που κατέχουμε σε ένα ευρύ, παγκόσμιο κοινωνικό δίκτυο.
     Ωστόσο, οι νέες τεχνολογίες –είτε πρόκειται για διαδικτυακά παιχνίδια πολλαπλών παικτών, όπως το «World of Warcraft» ή το «Second Life», είτε για ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook ή το MySpace, είτε για ιστοσελίδες πληροφοριών όπως το YouTube, η Wikipedia ή το eBay, είτε για ιστοσελίδες δημιουργίας νέων σχέσεων, όπως το Match.com ή το eHarmony– απλώς κάνουν πραγματικότητα την αρχέγονη προδιάθεσή μας να συνδεόμαστε με άλλους ανθρώπους, ακόμη και αν αυτό γίνεται με ηλεκτρόνια που ταξιδεύουν στον κυβερνοχώρο παρά με τον παραδοσιακό τρόπο συζήτησης. Μολονότι τα ηλεκτρονικά κοινωνικά δίκτυα μπορεί να είναι αφηρημένα, μεγάλα, πολύπλοκα και υπερμοντέρνα, αντικατοπτρίζουν επίσης παγκόσμιες και θεμελιώδεις ανθρώπινες τάσεις που αναδύθηκαν στο προϊστορικό παρελθόν μας, όταν λέγαμε ιστορίες ο ένας στον άλλον καθισμένοι γύρω από τη φωτιά στην αφρικανική σαβάνα. Ακόμη και οι εκπληκτικές καινοτομίες στην τεχνολογία της επικοινωνίας, όπως ο έντυπος Τύπος, το τηλέφωνο και το Διαδίκτυο, δεν μας απομακρύνουν από αυτό το παρελθόν, αλλά μας φέρνουν πιο κοντά του.
 
Christakis, N. & Fowler, J. (2010). Συνδεδεμένοι. Η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας. Μτφ. Δ. Ξυγαλατά και Ν. Ρουμπέκα. Αθήνα: Κάτοπτρο.
 
Να αποδώσετε περιληπτικά τις απόψεις που εκφράζουν όσοι αντικρίζουν θετικά την αξιοποίηση της τεχνολογίας και ιδίως του Διαδικτύου στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων (60-70 λέξεις).
 
Όσοι υποστηρίζουν την αξιοποίηση της τεχνολογίας στην επικοινωνία επισημαίνουν πως συμπληρώνει και ενισχύει τους παραδοσιακούς τρόπους. Σε ό,τι αφορά, μάλιστα, το διαδίκτυο τονίζουν πως μέσω αυτού ξεπερνιούνται γεωγραφικοί περιορισμοί, όπως και περιορισμοί σχετικοί με τις διακρίσεις ή την κοινωνική συστολή. Αναφέρονται, επίσης, στην πρωτόφαντη δυνατότητα αλληλεπίδρασης, ακόμη και μεταξύ χιλιάδων ανθρώπων, οι οποίες επιτρέπουν στα άτομα να δουν πέρα από τον άμεσο ορίζοντα φίλων και να αντικρίσουν τη θέση τους σ’ ένα ευρύτερο δίκτυο σχέσεων.