Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου & πρόθεση γράφοντος

Gilcan Mete
 
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου: Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου & πρόθεση γράφοντος
 
Σύμφωνα με τον νέο τρόπο εξέτασης του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας στη Γ΄ Λυκείου, δεν δίνονται ερωτήματα που στηρίζονται σε μεταγλωσσικούς όρους ή ζητούν την αναπαραγωγή τους, όπως είναι, για παράδειγμα, οι τρόποι ανάπτυξης παραγράφου. Μπορούν, ωστόσο, να τεθούν οι μεταγλωσσικοί όροι σε ερώτημα με διαφορετική διατύπωση, σαφή για τον μαθητή, με το οποίο ζητείται ο συσχετισμός ενός μεταγλωσσικού όρου με το θέμα, την πρόθεση του πομπού, το είδος του κειμένου κ.ά.
Οι τρόποι ανάπτυξης παραγράφου, επομένως, εξετάζονται ως προς το πώς υπηρετούν την πρόθεση του γράφοντος μέσω ερωτημάτων στην εκφώνηση των οποίων αναφέρεται ο χρησιμοποιούμενος τρόπος ανάπτυξης π.χ.: «Ποια νομίζετε ότι είναι η πρόθεση του συγγραφέα στη συγκεκριμένη παράγραφο του κειμένου; Πώς ο τρόπος της αιτιολόγησης με τον οποίο επέλεξε να την αναπτύξει υπηρετεί την πρόθεση αυτή;»
 
Ορισμός & Διαίρεση
 
1. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης του ορισμού υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων ενδέχεται να αξιοποιεί τον ορισμό για να προσδιορίσει με σαφήνεια την υπό διερεύνηση έννοια, αν θεωρεί πως αυτή δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή στο αναγνωστικό κοινό ή πως αποτελεί μια σχετικά νέα έννοια (νεολογισμός) με την οποία δεν έχουν εξοικειωθεί ακόμη επαρκώς οι πολίτες.
β) Ο ορισμός ενδέχεται, επίσης, να αξιοποιηθεί όταν ο γράφων θέλει να δώσει έμφαση ή να παρουσιάσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της έννοιας -ή του φαινομένου- που προσεγγίζει, προκειμένου να διασφαλιστεί ένας κοινός τόπος συνεννόησης με το αναγνωστικό κοινό.
γ) Ο ορισμός επιτρέπει στον γράφοντα να παρουσιάσει την υπό εξέταση έννοια και να λάβει αφορμή από συγκεκριμένες πτυχές της, ώστε να προχωρήσει στο περαιτέρω ξετύλιγμα του συλλογισμού του σχετικά με αυτή και το πώς πιθανώς επηρεάζει τη ζωή των πολιτών ή το κοινωνικό σύνολο εν γένει.  
δ) Μέσω του ορισμού -ιδίως αν αυτός εντοπίζεται στην αρχή του κειμένου- ο γράφων καθοδηγεί τον αναγνώστη σχετικά με τη βασική θεματική του κειμένου του, εφόσον ακολούθως υποδεικνύει από ποια οπτική ή ως προς τι θα εξετάσει την προσδιοριζόμενη έννοια.
 
2. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης της διαίρεσης υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων αξιοποιεί τη διαίρεση όταν η έννοια που προσεγγίζει είναι πολύπτυχη και χρειάζεται να αποσαφηνιστούν οι επιμέρους πτυχές της προκειμένου η ευρύτητά της να γίνει πληρέστερα κατανοητή από τον αναγνώστη.
β) Μέσω της διαίρεσης ο γράφων ενδέχεται να επιδιώκει την πληρέστερη δυνατή αποσαφήνιση της έννοιας, φανερώνοντας τη πολύπτυχη διάστασή της.
γ) Με βάση την παράμετρο που αξιοποιεί ως διαιρετική βάση ο γράφων ενδέχεται να επιδιώκει τη διάκριση συγκεκριμένων πτυχών ή ποιοτήτων της υπό διερεύνησης έννοιας, ώστε να κατανοεί ο αναγνώστης με ποιο κριτήριο προσεγγίζει την έννοια και ποιες πτυχές της σκοπεύει να προσεγγίσει περαιτέρω.
δ) Ο γράφων, αφού φανερώσει μέσω της διαίρεσης τις επιμέρους πτυχές της έννοιας -όπως αυτές προκύψουν ανάλογα με το κριτήριο που θα χρησιμοποιήσει ως διαιρετική βάση-, έχει ακολούθως τη δυνατότητα είτε να διερευνήσει σε βάθος μία μόνο πτυχή της έννοιας είτε -πιο συνοπτικά- όλες τις πτυχές της, ώστε να οδηγηθεί σε μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση του υπό διερεύνηση φαινομένου.
ε) Η διαίρεση, πάντως, όπως και ο ορισμός, επιτρέπουν στον γράφοντα την καλύτερη αποσαφήνιση της εξεταζόμενης έννοιας, εφόσον δηλώνονται οι πτυχές της (διαίρεση) ή τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα (ορισμός).  
 
Παράδειγμα παραγράφου που αναπτύσσεται συνδυαστικά με ορισμό και διαίρεση:
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η τηλεργασία (οριστέα έννοια) μπορεί να οριστεί ως η μορφή εργασίας (γένος) που εκτελείται από ένα άτομο κυρίως ή σε ένα σημαντικό μέρος της, σε τοποθεσίες εκτός του παραδοσιακού εργασιακού χώρου, για έναν εργοδότη ή πελάτη, και η οποία περιλαμβάνει τη χρήση των τηλεπικοινωνιών και προηγμένων τεχνολογιών πληροφόρησης ως ένα ουσιαστικό και κεντρικό χαρακτηριστικό της εργασίας (ειδοποιός διαφορά). Οι δύο βασικοί τρόποι τηλεργασίας (διαιρετέα έννοια) είναι είτε κάποιος να είναι υπάλληλος σε έναν εργοδότη είτε ελεύθερος επαγγελματίας (ως διαιρετική βάση εννοείται η εργασιακή σχέση υπό την οποία υλοποιείται η τηλεργασία). Στην πρώτη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι μόνιμα συνδεδεμένος με το δίκτυο των εργοδοτών, η εργασιακή του ζωή είναι πολύ περισσότερο ελεγχόμενη μέσω της τεχνολογίας και έχει πολύ λιγότερη ευελιξία ως προς τον τρόπο που θα οργανώσει τον εργάσιμο χρόνο του. Στη δεύτερη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι πολύ περισσότερο ελεύθερος να καθορίσει τον ρυθμό εργασίας του εκτελώντας την εργασία του στον προσωπικό του υπολογιστή και συνδεόμενος μόνο, όταν είναι απαραίτητο, με το δίκτυο της επιχείρησης, το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλά επαγγέλματα (είδη της διαίρεσης).
 
Παραδείγματα
 
3. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης των παραδειγμάτων υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων ενδέχεται να αξιοποιεί τα παραδείγματα ως μέσο για να επεξηγήσει και να αποσαφηνίσει κάποια άποψη/διαπίστωση ή ιδέα που εκφράζει στο πλαίσιο της παραγράφου, ώστε ο αναγνώστης να κατανοήσει πληρέστερα το συλλογισμό του.
β) Ο γράφων ενδέχεται να αξιοποιεί τα παραδείγματα ως τεκμήρια προκειμένου να υποστηρίξει την άποψή του και να την καταστήσει, έτσι, πιο πειστική.
γ) Με τη χρήση των παραδειγμάτων ο γράφων απομακρύνεται από τη θεωρητική προσέγγιση ενός θέματος και οδηγείται σε πιο συγκεκριμένες και οικείες αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, καθιστώντας κατ’ αυτό τον τρόπο το κείμενό του πιο ενδιαφέρον, πιο οικείο και πιο εύληπτο.
 
Χρήση παραδειγμάτων ως μέσου επεξήγησης:
 Μια δεύτερη περιοχή αναζήτησης στο μοντέλο κατανάλωσης αφορά την ενίσχυση της ομαδικής έναντι της ατομικής κατανάλωσης, με στόχο τις συνέργειες και τη μείωση του ατομικού χρόνου και κόπου. Ένα απλό παράδειγμα, εδώ, είναι η χρήση των δημόσιων μέσων μεταφοράς έναντι του ιδιωτικού αυτοκινήτου ή η φροντίδα δύο παιδιών διαφορετικών οικογενειών από μία παιδοκόμο.
[Δ. Μπουραντάς]
 
Αξιοποίηση παραδειγμάτων ως μέσου τεκμηρίωσης:
Επιπλέον, κοινωνικά ζητήματα - όπως το θέμα της ειρήνης - είναι συνυφασμένα με την περιβαλλοντική εκπαίδευση, για τους παρακάτω λόγους: πρώτον, όλο και συχνότερα εμφανίζονται περιπτώσεις, κατά τις οποίες η οικονομική ανάπτυξη υπονομεύει βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, όπως π.χ. το δικαίωμα της διαβίωσης σ’ ένα υγιεινό περιβάλλον, το δικαίωμα της απόλαυσης ενός φυσικού τοπίου, τα δικαιώματα του πεζού και του ποδηλάτη μπροστά στην ογκούμενη κυριαρχία του αυτοκινήτου κτλ. Δεύτερον, παγκοσμίως εμφανίζεται όλο και πιο έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα σε διάφορες κοινωνίες και κράτη για τη νομή φυσικών πόρων, που τείνουν να γίνουν αγαθά εν ανεπαρκεία, όπως το πετρέλαιο ή το νερό. Τρίτον, μπροστά στους αναγκαίους περιορισμούς, π.χ. στην κατανάλωση φυσικών πόρων ή στην κυκλοφορία αυτοκινήτων, οι οποίοι είναι αναγκαίοι για μια οργάνωση της ζωής σύμφωνα με τις οικολογικές επιταγές, η περιβαλλοντική εκπαίδευση παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο, πληροφορώντας τον πληθυσμό και δημιουργώντας συναίνεση σε πιθανές μη δημοφιλείς αποφάσεις.
[Αλέκος Γεωργόπουλος]
 
Αιτιολόγηση
 
4. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης της αιτιολόγησης υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
 
α) Η αιτιολόγηση αξιοποιείται κυρίως ως μέσω για την τεκμηρίωση μιας άποψης του γράφοντος. Αποσκοπεί, δηλαδή, στην πειθώ και υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος να παρουσιάσει με επαρκή στήριξη/τεκμηρίωση τις απόψεις του.  
β) Με την αιτιολόγηση ο γράφων επεξηγεί στον αναγνώστη για ποιους λόγους υποστηρίζει μια συγκεκριμένη ιδέα/άποψη, η οποία σε πρώτη ανάγνωση ενδέχεται να του προξενεί απορία σχετικά με το γιατί ο συγγραφέας έχει οδηγηθεί σε αυτή.
 
Παράδειγμα αξιοποίησης της αιτιολόγησης
… Παντού, τα γεγονότα υποτίθεται ότι εμφανίζονται όπως πραγματικά είναι χωρίς στρεβλώσεις, ανακριβείς προσθήκες ή σκόπιμες παραλείψεις.
Η εικόνα είναι ειδυλλιακή αλλά εξωπραγματική. Γιατί παραγνωρίζει τη σημασία της παρουσίασης του γεγονότος: το ίδιο γεγονός, χωρίς καμιά αλλοίωση, έχει διαφορετική επίπτωση στη λεγόμενη κοινή γνώμη, ανάλογα με το πώς θα παρουσιασθεί. Άλλη σημασία αποκτά το γεγονός που παρουσιάζεται στην πρώτη σελίδα (ή στην αρχή της ροής των ειδήσεων) κι άλλη αυτό που πνίγεται σε κάποια εσωτερική σελίδα (ή ανάμεσα σε άλλες ειδήσεις), άλλη το γεγονός που θεωρείται άξιο να υπογραμμισθεί με πολύ χώρο ή χρόνο κι άλλη εκείνο που κάπου αναφέρεται παρενθετικά και συνοπτικά. Ακόμα, το μέγεθος των τυπογραφικών στοιχείων ή ο τίτλος, ο τόνος της φωνής του εκφωνητή ή του παρουσιαστή μπορούν να κάνουν το ίδιο γεγονός να φαίνεται διαφορετικό.
[Γ. Κουμάντος]
 
Αναλογία
 
5. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης της αναλογίας υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων αξιοποιεί την αναλογία όταν επιδιώκει να παρουσιάσει με απλό και παραστατικό τρόπο μια έννοια το περιεχόμενο της οποίας είτε δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό είτε είναι σχετικά απαιτητικό στην κατανόηση. Παραλληλίζει, έτσι, τη λιγότερο γνωστή (ή δύσληπτη) έννοια με μια περισσότερο γνωστή και οικεία, αναδεικνύοντας τις μεταξύ τους ομοιότητες και αποσαφηνίζοντας με αυτό τον τρόπο τις πιο απαιτητικές -ή λιγότερο γνωστές- πτυχές της έννοιας που θέλει να επεξηγήσει και να παρουσιάσει.
β) Με δεδομένο το γεγονός πως συχνά η αναλογία έχει μεταφορικό χαρακτήρα, καθώς οι έννοιες που παραλληλίζονται μεταξύ τους δεν έχουν κάποια πραγματική σχέση μεταξύ τους, ο λόγος αποκτά στοιχεία ποιητικότητας και το κείμενο κερδίζει σε παραστατικότητα και γίνεται πιο ενδιαφέρον για τον αναγνώστη.
 
Παράδειγμα αξιοποίησης της αναλογίας
Η εξάπλωση μιας επιδημικής αρρώστιας γίνεται όπως και η εξάπλωση μιας πυρκαγιάς. Η φωτιά ξεκινάει από ένα περιορισμένο σημείο του δάσους καίγοντας τα γύρω ξερόχορτα∙ ύστερα υψώνεται στα χαμηλά ξερόκλαδα των δέντρων, κατόπιν αναρριχιέται απειλητική στα ψηλά φυλλώματα των κοντινών δέντρων και, τέλος, βοηθούμενη από τον αέρα, αρχίζει και παίρνει διαστάσεις, καταβροχθίζοντας με τις πύρινες γλώσσες της τα δέντρα που βρίσκονται στην πορεία της. Κάπως έτσι ξεφαντώνει και η επιδημία: αρχικά εμφανίζεται σ’ ένα δύο αρρώστους∙ ύστερα κολλάει στους πιο ευαίσθητους ή λιγότερο υγιείς συγγενείς τους∙ κατόπιν εισβάλλει στα μικρά παιδιά και στους γέρους της γειτονιάς∙ τέλος, παίρνει ανεξέλεγκτα διαστάσεις σκορπίζοντας τρόμο, ρίγη, εμετούς και πυρετούς σ’ όλη τη χώρα.
(Κ. Ν. Πετρόπουλος, Έκφραση – Έκθεση, Α΄ Λυκείου)
 
Σύγκριση – αντίθεση
 
6. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης της σύγκρισης - αντίθεσης υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Ο γράφων αξιοποιεί τη σύγκριση – αντίθεση προκειμένου να αναδείξει τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα σε δύο έννοιες (αντιλήψεις, τρόπους συμπεριφοράς, χρονικές περιόδους κ.ά.).  
β) Αν ο γράφων συγκρίνει διαφορετικές χρονικές περιόδους μεταξύ τους (παρόν – παρελθόν) ενδέχεται να επιδιώκει την ανάδειξη των βελτιώσεων που έχουν προκύψει με την πάροδο των χρόνων ή, αντιθέτως, την επιδείνωση μιας κατάστασης, ώστε ο αναγνώστης είτε να αντιληφθεί την πρόοδο που έχει επιτευχθεί σε έναν ορισμένο τομέα είτε -αντιθέτως- τη χειροτέρευση μιας κατάστασης.
γ) Αν ο γράφων συγκρίνει διαφορετικά κράτη ή διαφορετικούς πολιτισμούς μεταξύ τους ενδέχεται να επιδιώκει είτε την ανάδειξη των διαφορών εκείνων που καθιστούν ένα κράτος πιο αποτελεσματικό από το άλλο, είτε απλώς την παρουσίαση του διαφορετικού τρόπου σκέψης μεταξύ διαφορετικών εθνοτήτων και πολιτισμικών περιβαλλόντων.
 
Παράδειγμα αξιοποίησης της σύγκρισης – αντίθεσης
Στη Βρετανία είχα αρκετές φορές διαβάσει ή παρακολουθήσει συνεντεύξεις μουσουλμάνων γυναικών που υποστήριζαν ότι ο τρόπος ζωής τους είναι προσωπική τους επιλογή που κανείς δεν τους τον έχει επιβάλει. Οι γυναίκες αυτές, φορώντας τη χαρακτηριστική μπούρκα, που συνήθως εκλαμβάνεται από μη μουσουλμάνους ως σύμβολο της γυναικείας υποταγής, ισχυρίζονταν ότι οι νόμοι του Ισλάμ δεν τις καταπιέζουν αλλά τις προστατεύουν και ότι οι άνδρες τις αγαπούν περισσότερο απ’ ό,τι τις γυναίκες που έχουν μεγαλώσει με δυτικά πρότυπα. Χρησιμοποιούσαν συνήθως ως παράδειγμα ότι οι μη μουσουλμάνοι «επιτρέπουν» στις γυναίκες να εκθέτουν το σώμα τους, από αδιαφορία ή διάθεση να τις εκμεταλλευτούν, σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους που τιμούν τις γυναίκες τους με ολοκληρωτική πίστη και αφοσίωση.
[Εύα Στάμου]
 
Αίτιο – αποτέλεσμα
 
7. Πώς ο τρόπος ανάπτυξης του αιτίου – αποτελέσματος υπηρετεί την πρόθεση του γράφοντος
α) Με την παρουσίαση των αποτελεσμάτων/συνεπειών που έχει ένα αίτιο/φαινόμενο ή αντιστρόφως με την ανάδειξη των αιτίων που οδηγούν σε κάποιο αποτέλεσμα, ο γράφων έχει τη δυνατότητα να φανερώσει την αιτιακή σχέση ανάμεσα σε αίτια και συνέπειες, ώστε να επιτρέψει στους αναγνώστες να αντιληφθούν το πώς μια ορισμένη δράση τους οδηγεί σε συγκεκριμένα αρνητικά -ή θετικά- αποτελέσματα.
β) Με αυτό τον τρόπο ανάπτυξης ο γράφων ενδέχεται να επιδιώκει την ανάδειξη των πολλαπλών αιτιών που οδηγούν σε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα/πρόβλημα, ώστε να καταστήσει εμφανή τη δυσκολία επίλυσής του ή το εύρος των δράσεων που απαιτούνται για την αντιμετώπισή του.
γ) Αντιστρόφως, ο γράφων ενδέχεται να επιδιώκει την ανάδειξη του πλήθους των συνεπειών που προκύπτουν από ένα μόλις αίτιο, ώστε να τονίσει έτσι τη σοβαρότητα του ζητήματος αυτού.
 
Παράδειγμα αξιοποίησης αιτίου – αποτελέσματος
Ένα καίριο πρόβλημα (αποτέλεσμα) της ελληνικής εκπαίδευσης είναι η απομάκρυνση - ψυχική και συναισθηματική- τού μαθητή από το σχολείο. Αυτό συμβαίνει στο ελληνικό σχολείο (αίτια) είτε λόγω τού καταπιεστικού προγράμματος είτε λόγω της συναίσθησης των μαθητών ότι τελικά δεν μαθαίνουν στο σχολείο ό,τι θα τους είναι χρήσιμο είτε διότι αισθάνονται ότι λειτουργούν καθαρώς παθητικά, αναπαράγοντας απομνημονευτικά όγκους πληροφοριών χωρίς καμιά δική τους συμμετοχή, χωρίς βιβλιοθήκες, χωρίς κάτι που να τους τονώνει το ηθικό ή να τους προσφέρει δημιουργική απασχόληση, να τους αρέσει, να τους προσελκύει και να τους δίνει χαρά. Το γεγονός ότι τρέχουν ατέλειωτες ώρες στα φροντιστήρια για ξένες γλώσσες ή για τις Πανελλαδικές, ότι βλέπουν τους γονείς τους να ξοδεύουν πολλά χρήματα (που δεν έχουν), ενώ μαθαίνουν ότι η Παιδεία είναι δωρεάν(!), αυξάνει την ανησυχία τους και την έλλειψη εμπιστοσύνης στο σχολείο. Γενικά, έχουν την αίσθηση ότι το σχολείο, ιδίως το δημόσιο, είναι ξεχασμένο από την Πολιτεία, ενίοτε και από τη φροντίδα των δασκάλων τους, και ότι ελάχιστα παίρνουν από αυτό. Έχουν την οδυνηρή αίσθηση της χαμένης προσπάθειας και τού χαμένου χρόνου.
[Γιώργος Μπαμπινιώτης]